Veslejulaftan i 1959 banka det forsiktig på døra heime hos oss, og inn kom vesle Sindre (Dimmen) med ei julegåve under armen. Sindre var sju år og gjekk i første klasse på Hasund skule saman med meg. Han hadde no gått vegen åleine frå heimen sin, den gamle prestegarden i Dimnasund, og ut til Kleven der vi budde.
Om ein av dei gamle, som ein gong ferdast langs kysten no, kom nordleia frå Flåvær, ville mykje vere heller framandt for honom. Burte var Herøykyrkja og den gamle handelsstaden attmed henne. Det var ikkje merke til liv i borgar- og handelsmannstunet på Hatløya, og kvar var det vorte av kjøpmannen på Vattøya? Og kyrkja på Ulstein, som var seglmerke langt vest i leia? Var folket vorte heidningar? Og hadde det gjort det av med handelsmennene? Det gjekk ein gong det ordet at dei var fælt til snytarar. Eit kvart måtte det vere som hadde gjort eit stort omskifte».
For folk som vaks opp etter krigen kan det sjå ut som dette er eit bilete av folk som er vaksne, men med unntak av lærarane er dei eldste nok berre 14 år. Fram til rundt 1970 var det to læreplanar for barneskulen i Norge: Desse fekk undervisning etter Læreplan for landsfolkeskulen. I planen var det ikkje krav om verken gymnastikksal eller skulekjøkken. Derimot skulle jentene ha «Handgjerning» og gutane sløyd. Borna gjekk på skule annankvar dag. Lærarane hadde seks dagars veke.
Vi har henta fram nokre bilde mellom 1900 og 1920. Ulsteinsamfunnet var i stor endring desse to tiåra. Fleire av institusjonane og bygningane som blei reist på denne tida er framleis viktig for lokalsamfunnet vårt.
Framveksten av det moderne Ulstein skal først og fremst handle om frå då kommunen skaut fart og fekk eit markert regionssenter i Ulsteinvik. Ulstein veks fram er eit større prosjektet med både bok og nettside.
Eg skal her prøve å skrive ned noko av det eg kan hugse frå då krigen braut ut i 1940, og då tyskarane gjekk til angrep på Norge den 9 april 1940. Eg var då vel 11 år. Far, som hadde høyrt nyheitene på radio, kom og fortalte at no var det krig i Norge, vi ungane vart redde og grunda mykje på kor det skulle gå med oss.
Herøysoga fortel at ho som vart kalla Nesje-Ælina, var innskriva i kyrkjeboka med namnet Anne Eline Johannesdotter Myklebust. Ho var opphavleg frå Vartdal, fødd i 1835 og døydde i 1890. Då hadde ho vore enkje i 17 år. Ho gifta seg i 1858 med Rasmus Sjurson Måløy, som var 2 år yngre. Rasmus selde garden sin i Måløya ved Jøsok for å flytte til Havågneset i Eiksund og sette seg opp eit hus der.
Johannes Amundson Løset, eller gamle-Løset som han heitte på folkemunne, står på nordsida av Løsetvatnet som han eig halvdelen av, og snakkar til to karar som ligg ut på vatnet i ein robåt dei har tjuvlånt. Då gamle-Løset gjekk ned til vatnet og ba dei kome til lands med båten hans, svara dei at ”han berre måtte passe seg for dei var politi i bya!” Då sa gamle-Løset at ” e dokke politi i bya so e eg politi på Løset so det er nok best at dokke kjem til lands”
Eg stend og sagar sund ein gamal færing som har stått i naustet vårt i mange år. Ein gamal slitar som har tent ein veglaust småbrukar- og fiskarheim. Der er sovisst ikkje noko romantisk over ein slik båt. Men tankane byrjar å arbeide hjå meg om å skrive ned nokre minne frå ca. 60 år attende. Han er om lag jamgamal med meg.
Mine første barndomsminne, og nokre glimt frå då Noreg var hærteke av tyskarane. Eg er fødd 19. juni 1940, så Noreg var alt under tysk kontroll då eg vart fødd. Eg vil tru at min minnehorisont er frå ca. 3 års-alderen og til eg var 5 år, altså frå 1943 til 1945. Sjølvopplevde minne frå krig set seg gjerne fast i eit barnesinn, som om det var i går.
Ingeborg Huus, februar 1998. Då besta, Ingeborg Runde, døydde i mai 1996, hadde ho 20 oldeborn. Ikkje alle nådde å bli kjende med henne, men alle vi som var barnebarn, fekk eit nært – og godt – forhold til besta og bestefar på Runde.
Midt i Ulsteinvik sentrum, rett ovanfor kyrkja, voks vi opp i Gjerdegjengen. Vi var ti jenter som utgjorde denne klanen: Heidi Andersen, Oddrun Osnes og Ingunn Ulfstein fødde i 1949, Liv Osnes, Britt Synnøve Larsen, Britt Brekke (som utvandra til Ålesund i 5. klasse) og underteikna fødde i 1948, og dei tre eldste: Inger Sylvi Grønmyr, Anne Johanne Vikebakk og Annlaug Osnes fødde i 1947.
– Far fortalde at der frå nordsida av haugen, på flata, og bort til haugen låg ein hellegang. Der var laga ein ring med heller rundt. Han hadde blitt fortalt at det var ein holmgang. Den holmgangen brukte dei når desse store karane slost om kven som var mektigast. Og der slost dei heilt til den eine var fallen.
Johannes Lillebø, f.11.01.1899 – flytta frå Volda til Ulsteinvik i 1932. Han ætta frå Abelgarden i Dalsbygda i Dalsfjorden, son til Abel og Marta Lillebø. Marta døydde tidleg, og Abel flytta til Volda og bygde hus i Lensmannsbakken.
I huset som stod på hustufta på Løset som eg skriv om, budde det menneske gjennom to hundreår, kor mange som var innom på fjellgarden der, er som å telje kor mange bier og humler som er innom ein sommarblome.
Underteikna er oppvaksen på Sundgot, like ved Hasund skule og skuleplassen. Plassen eller grusbana var ca. 60 m lang, 25–30 m brei og med ein murvegg på den eine kortsida. Det var også låge murkantar på langsidene. Merkeleg mange av dei som har hundrevis av kampar for Hødd frå før 1960 og utover, kjem frå denne skulekrinsen og har drøssevis av minne og opplevingar frå skuleplassen. Ikkje berre fordi dei var elevar ved skulen og sparka fotball i alle friminutt, men kanskje mest fordi dette var samlingsplassen for ungar og ungdom på ettermiddags og kveldstid, og i fritida når det var helg eller helgedagar. Frå mi tid kan eg nemne spelarar i fleng med ei lang fartstid i Hødd: Steinar Hasund, Jostein Hasund, Hallbjørn Hasund, Kjetil Hasund, Jon Gjerde, Inge Gjerde, Martin Roald, Kåre Våge, Otto Sundgot, Roar Breivik, Audun Wingsternes og fleire som er yngre. Eg har spelt fotballkampar for Hødd i lag med nesten alle desse, men ikkje samtidig. Kjetil Hasund er nok den som har spelt i lag med dei fleste, sidan han spelte på Hødd sitt lag lenge etter at eg hadde slutta.
Om morgonen tysdag 8. mai 1945 kunne folket i Ulstein høyre kyrkjeklokkene kime. Frigjeringsfesten var i gang. Om kvelden strøymde bygdefolket til Ulsteinkyrkja til fredsgudsteneste. Mannskor og blandakor song, Musikklaget Ulf spelte.
Arvid Petterson har skrive ei rekke historiske bøker med Finnmark som arena. Frå den siste boka hans «Deportering -eller flukt? Porsanger 1944-1945» har vi fått lov å ta med eit intervju med Agnes og Egil Wilhelmsen. Intervjuet kan lesast i samanheng med den førre artikkelen i boka: Porsanger – Ulstein, tur – retur. Her er intervjuet:
Den siste verdskrigen fekk store konsekvensar for mange, slik også for to brør frå Børselv i Finnmark og to systre frå Jørngarden på Ulstein.
Denne forteljinga om foreldra mine, Nelly og Bernt Dimmen, kan vere ei påminning om kor tilfeldig våre livsløp kan bli. Den kan også fortelje noko om kor avgjerande vala våre i unge år kan vere for ettertida.