Når blei tanken om eit samfunnshus i Ulsteinvik lansert for første gong? Ein avisartikkel hevdar at Asbjørn Hasund (Vågen) og Anton Kleiven hadde ein samtale om dette på seint 40-talet. Desse unge mennene hadde vore ute i verda og sett andre forhold enn i heimbygda. Det var nok også eit tema som blei diskutert der folk møtest.
I perioden frå kring 1960 til 1972 gjekk Ulstein kommune gjennom ein vekst som nesten mangla sidestykke i landet. Asker var den einaste kommunen som hadde større vekst i tiåret fram til 1972. Ulstein skilde seg også ut på andre felt. I heile landet var det i slutten av 1972 berre fem kommunar som hadde arbeidd ut og godkjent generalplanar. På dette tidspunktet var generalplanen for Ulstein for lengst utarbeidd. Men utviklinga i kommunen hadde alt på fleire område passert prognosane som var rekna ut fram til 1972. Generalplanen måtte derfor revurderast. Veksten var spesielt overveldande på bustadsektoren. På dette området hadde kommunen passert prognosane for 1990!
Framveksten av det moderne Ulstein skal først og fremst handle om frå då kommunen skaut fart og fekk eit markert regionssenter i Ulsteinvik. Ulstein veks fram er eit større prosjektet med både bok og nettside.
Alt dette er ein del av suksesshistoria Ulstein. Eit stikkord er geografisk plassering, sentralt på Ytre Søre Sunnmøre, vika med ei bra hamn og ein kompakt kommune med korte avstandar. Veksten av tettstaden Ulsteinvik kan forklarast med fleire faktorar, til dømes garden Vik og vika med nausta, buene og vorane; trafikknutepunktet Vikemyra og elvane med ressursar som vatn og kraft. At dei flytta kyrkja til Ulsteinvik i 1878, forsterka utviklinga, og Kyrkjegata vart ei sentral ferdselsåre gjennom bygda. Så kom gamleheimen (1889) og bedehuset og sentrumsfunksjonar med forretningar og buer, arbeidsplassar knytte til sjø og fiske, utleige av rom til arbeidarar og tenestefolk, ymse former for skyss, skysstasjon, gjestgiveri og post (Ulstein i hundre (2004), Nils Ertesvåg). Frå tida rundt 1905 og fram til 1930-åra ser vi fleire urbaniseringstrekk som understrekar og forsterkar Ulsteinvik som bygdesenter.
Arbeidet med å få på plass eit gymnas på Ytre Søre Sunnmøre starta opp i byrjinga av 60-talet. Det var først og fremst dåverande skulesjef Otto Strand i Ulstein som verkeleg tok tak i denne saka og for alvor sette ho på dagsorden. Både Herøy, Ulstein, Vanylven og Hareid kommune hadde hatt realskule i mange år, men eit eige gymnas mangla på Ytre Søre. Elevar frå denne regionen måtte reise til Ålesund, Volda eller event. til Nordfjordeid for å gå på gymnas. Dette innebar for dei aller fleste at dei måtte bu på hybel, og såleis flytte ut av heimen ved 16 års alderen.
Dette stykket på 4 mål vart utskifta då Jensgarden var eigd av Rasmus Ulstein. Svigersonen, Olav Hasund, var med på garden. Kjøpar var Johan Svendsen (1877-1915). Han var utlærd møbelsnikkar. Han hadde vore nord i Skånland og ført opp kyrkja der. Der trefte han kona si, Anna.
– Mor syntest det var leitt at eg skulle fare. Men far, som var gammal soldat frå 1905, syntest det var slik det skulle vere, fortalde Bjarne Nygjerde i eit intervju med Vikebladet i 1995. – Neste morgon møtte vi opp på Setnesmoen for å hente utstyret vårt. Under dei 72 dagane med militærteneste i 1938 hadde eg vorte opplærd til førsteskyttar på maskingevær. Bjarne Korshamn var andreskyttar, og det var to ammunisjonsberarar.
Vi skal gå litt tilbake og ta grundig ei av dei store sakene i Ulstein-historia. Ho utfalda seg i slutten av 1990-talet og inn i 2000-talet. Vi skal trekke fram hendingane og kva følgjer dei fekk.
Mykje av den lokale industrien er syklisk. Utover i 1997 var det ei medgangsbølgje. Ulstein Verft leitte etter fagfolk over heile landet og var klar til å tilsette over 100 mann. I Hareid voks talet på industriarbeidsplassar med meir enn 100 på eitt år frå hausten 1996 til hausten 1997.
Arvid Petterson har skrive ei rekke historiske bøker med Finnmark som arena. Frå den siste boka hans «Deportering -eller flukt? Porsanger 1944-1945» har vi fått lov å ta med eit intervju med Agnes og Egil Wilhelmsen. Intervjuet kan lesast i samanheng med den førre artikkelen i boka: Porsanger – Ulstein, tur – retur. Her er intervjuet:
Sverdet er typisk for den femte perioden av bronsealderen (900- 700 f.Kr.), altså om lag 2800 år gammalt. Karakteristisk er den smale klinga utan ribber eller dekorelement, og grepstangen som gjev namn til typen: grepspissverd. Slike klinger vart nytta med grep i bronse, grep i bronse og tre/bein, eller grep laga utelukkande av tre/bein. Når ein finn klinger utan grep, går ein gjerne ut frå at det har vore laga av tre/bein som har rotna vekk.
Om ein av dei gamle, som ein gong ferdast langs kysten no, kom nordleia frå Flåvær, ville mykje vere heller framandt for honom. Burte var Herøykyrkja og den gamle handelsstaden attmed henne. Det var ikkje merke til liv i borgar- og handelsmannstunet på Hatløya, og kvar var det vorte av kjøpmannen på Vattøya? Og kyrkja på Ulstein, som var seglmerke langt vest i leia? Var folket vorte heidningar? Og hadde det gjort det av med handelsmennene? Det gjekk ein gong det ordet at dei var fælt til snytarar. Eit kvart måtte det vere som hadde gjort eit stort omskifte».
Konsentrasjon om det eine naudsynlege har vore eit varemerke for indremisjonsrørsla. Ein har sett forkynninga av dom og frelse som sitt første og einaste oppdrag. Dette har også ført til at det er sjeldan foreininga har engasjert seg i saker av samfunnsmessig art – vel å merke om ein ser bort frå Gamleheimen. Berre ved to høve finn eg slike utspel. Ved eit høve skreiv dei til heradsstyret og ba dei forby dans på den nye kommunekaia og midt i 20-åra vende dei seg til bokhandlaren og ba han halde att når det galdt sal av «dårlege» bøker. Likevel er det grunn til å tru at indremisjonen indirekte har hatt stor politisk innverknad gjennom dei av medlemane som gjekk inn i lokalpolitikken.
Her lyt me berre gå ut ifrå det som var vanleg.
Før vi går vidare, må vi sjå på eit fenomen som er med på å kaste lys over samfunnsforholda i Ulstein: Utvandringa til Amerika er eit dramatisk innslag i norsk historie. I tidsrommet 1836-1915 utvandra det over 750.000 nordmenn; nesten like mange som det budde i landet ved inngangen til 1800-talet. Ikkje noko anna nordisk land hadde så stor utvandring i høve til folketalet. I Europa hadde berre Irland fleire.
Etter reformasjonen kom ei tid med rike åringar og godt fiske. Folketalet auga. Presten Claus Gaas fann at «Kirken befindis altfos liden til den Menighed der i Sognet, hvorfor den nødvendig behøves at giøris større.» Noko anna var at den lutherske gustenesta vart lang. Folk laut få sitje, og benker med ryggstø, kyrkjestolar, vart laga og sette inn. Men stolane vart det mindre rom til kyrkjelyden.
Eldreomsorga i Ulstein var i omvelting mot slutten av 1980-talet: – Her vil vi bli gamle, slo prosjektleiar Aksel Hauge, sosialsjef Arthur Grønmyr og helsesjef Torbjørn Måseide fast i samtale med lokalavisa i mai 1987. Dei tre stod i spissen for ei prosjektgruppe som la fram ein omfattande plan for omlegginga av eldreomsorga i kommunen fram mot hundreårsskiftet. Hovudmålsetjinga var trivsel for den einskilde med meir individuelt tilpassa hjelp.
Helsesituasjonen mellom folk vart gradvis betre i mellomkrigstida. Men sjukdommar som tuberkulose, lungebetennelse og influensa tok framleis mange liv. I 1931 får dokter Sellevold røntgenapparat. Vikebladet rapporterer om saka: – Vi fekk høve til å sjå apparatet; det er forholdsvis lite og lett handterleg. Det kan takast med på sjukebesøk, og om nødvendig kan pasientane bli røntgenfotograferte medan dei ligg heime i si eiga seng. At dette er viktig for området vårt, er lett å forstå, konkluderer avisa.
Ut på vinteren 2000 dukka diskusjonen om bystatus for Ulsteinvik opp. Varaordførar Hannelore Måseide (Ap) var ei av dei som ivra for å gjere Ulsteinvik til by. Ho ville ha fram ei sak for kommunestyret i mars. Ein av pådrivarane i Ulsteinvik, Bjarne Wærdahl, var også intervjua i saka. Han meinte alle verkemidlar måtte nyttast for å sikre Ulsteinvik som regionsenter, særleg no når Eiksundsambandet var under oppsigling nokre år fram i tid. I starten av mars vedtok eit fleiretal på 18 mot sju røyster i kommunestyret at Ulstein skulle få bystatus frå 1. juli 2000. Sidan 1996 hadde det blitt fritt fram for alle kommunar med meir enn 5000 innbyggjarar å kalle seg by, og landet hadde sidan fått 35 nye byar. Ingen ting tydde på at det ville slutte der. I starten av juli markerte Ulstein bystatusen med show på rådhusplenen og med mykje folk samla. Hildegunn Moltubakk (Fredrik Knudsen) heldt show, Con Moto song, og Ulstein Storband spelte. Nærare 1000 menneske var samla for å sjå. Ordførar Jan Berset var glad for oppslutninga, men poengterte at byvedaket ikkje ville føre til kortsiktige endringar i kommunen, men var ein visjon som låg der.
Det var optimisme mellom folk då 2010 gjorde inntoget sitt til Ulstein i starten av januar. Rett nok krumma den maritime næringa ryggen mot det dei frykta kunne bli eit uvêr, men dei fleste næringslivsleiarane var optimistiske, og kulturlivet blomstra. Det same gjorde innbyggjartalet i Ulstein med heile 409 nye innbyggjarar i 2009 og 7461 innbyggjarar i kommunen ved nyttår 2010.