Framveksten av det moderne Ulstein skal først og fremst handle om frå då kommunen skaut fart og fekk eit markert regionssenter i Ulsteinvik. Ulstein veks fram er eit større prosjektet med både bok og nettside.
Arbeidet med å få på plass eit gymnas på Ytre Søre Sunnmøre starta opp i byrjinga av 60-talet. Det var først og fremst dåverande skulesjef Otto Strand i Ulstein som verkeleg tok tak i denne saka og for alvor sette ho på dagsorden. Både Herøy, Ulstein, Vanylven og Hareid kommune hadde hatt realskule i mange år, men eit eige gymnas mangla på Ytre Søre. Elevar frå denne regionen måtte reise til Ålesund, Volda eller event. til Nordfjordeid for å gå på gymnas. Dette innebar for dei aller fleste at dei måtte bu på hybel, og såleis flytte ut av heimen ved 16 års alderen.
Dette stykket på 4 mål vart utskifta då Jensgarden var eigd av Rasmus Ulstein. Svigersonen, Olav Hasund, var med på garden. Kjøpar var Johan Svendsen (1877-1915). Han var utlærd møbelsnikkar. Han hadde vore nord i Skånland og ført opp kyrkja der. Der trefte han kona si, Anna.
– Mor syntest det var leitt at eg skulle fare. Men far, som var gammal soldat frå 1905, syntest det var slik det skulle vere, fortalde Bjarne Nygjerde i eit intervju med Vikebladet i 1995. – Neste morgon møtte vi opp på Setnesmoen for å hente utstyret vårt. Under dei 72 dagane med militærteneste i 1938 hadde eg vorte opplærd til førsteskyttar på maskingevær. Bjarne Korshamn var andreskyttar, og det var to ammunisjonsberarar.
Arvid Petterson har skrive ei rekke historiske bøker med Finnmark som arena. Frå den siste boka hans «Deportering -eller flukt? Porsanger 1944-1945» har vi fått lov å ta med eit intervju med Agnes og Egil Wilhelmsen. Intervjuet kan lesast i samanheng med den førre artikkelen i boka: Porsanger – Ulstein, tur – retur. Her er intervjuet:
Sverdet er typisk for den femte perioden av bronsealderen (900- 700 f.Kr.), altså om lag 2800 år gammalt. Karakteristisk er den smale klinga utan ribber eller dekorelement, og grepstangen som gjev namn til typen: grepspissverd. Slike klinger vart nytta med grep i bronse, grep i bronse og tre/bein, eller grep laga utelukkande av tre/bein. Når ein finn klinger utan grep, går ein gjerne ut frå at det har vore laga av tre/bein som har rotna vekk.
Om ein av dei gamle, som ein gong ferdast langs kysten no, kom nordleia frå Flåvær, ville mykje vere heller framandt for honom. Burte var Herøykyrkja og den gamle handelsstaden attmed henne. Det var ikkje merke til liv i borgar- og handelsmannstunet på Hatløya, og kvar var det vorte av kjøpmannen på Vattøya? Og kyrkja på Ulstein, som var seglmerke langt vest i leia? Var folket vorte heidningar? Og hadde det gjort det av med handelsmennene? Det gjekk ein gong det ordet at dei var fælt til snytarar. Eit kvart måtte det vere som hadde gjort eit stort omskifte».
Konsentrasjon om det eine naudsynlege har vore eit varemerke for indremisjonsrørsla. Ein har sett forkynninga av dom og frelse som sitt første og einaste oppdrag. Dette har også ført til at det er sjeldan foreininga har engasjert seg i saker av samfunnsmessig art – vel å merke om ein ser bort frå Gamleheimen. Berre ved to høve finn eg slike utspel. Ved eit høve skreiv dei til heradsstyret og ba dei forby dans på den nye kommunekaia og midt i 20-åra vende dei seg til bokhandlaren og ba han halde att når det galdt sal av «dårlege» bøker. Likevel er det grunn til å tru at indremisjonen indirekte har hatt stor politisk innverknad gjennom dei av medlemane som gjekk inn i lokalpolitikken.
Før vi går vidare, må vi sjå på eit fenomen som er med på å kaste lys over samfunnsforholda i Ulstein: Utvandringa til Amerika er eit dramatisk innslag i norsk historie. I tidsrommet 1836-1915 utvandra det over 750.000 nordmenn; nesten like mange som det budde i landet ved inngangen til 1800-talet. Ikkje noko anna nordisk land hadde så stor utvandring i høve til folketalet. I Europa hadde berre Irland fleire.
Helsesituasjonen mellom folk vart gradvis betre i mellomkrigstida. Men sjukdommar som tuberkulose, lungebetennelse og influensa tok framleis mange liv. I 1931 får dokter Sellevold røntgenapparat. Vikebladet rapporterer om saka: – Vi fekk høve til å sjå apparatet; det er forholdsvis lite og lett handterleg. Det kan takast med på sjukebesøk, og om nødvendig kan pasientane bli røntgenfotograferte medan dei ligg heime i si eiga seng. At dette er viktig for området vårt, er lett å forstå, konkluderer avisa.
Den 14. desember 1917 var ein merkedag i historia til Ulstein kommune. No var håpet at det nye Ulstein Elektrisitetsverk skulle skape liv og rørsle kring seg. På gardar, fabrikkar og verkstader var det etterspurnad etter kraft.
Hausten 1972 slår ei avis som Sunnmøre Arbeideravis fast i eit spesialbilag om kommunen at det er ingen ting i horisonten som tilseier at veksten i Ulstein vil stoppe. Kommunen står framfor mange og store utbyggingsoppgåver. Samtidig er veksten avhengig av god og planmessig styring.
Våren 1973 garanterte kommunen for eit lån på 175.000 kroner til å finansiere leidningsnettet til Mosvatnet. Det var tale om ei restfinansiering, og utbygginga til Mosvatnet kosta totalt 550.000 kroner. Men å få hand om Mosvatnet som framtidig, permanent vasskjelde skulle bli ein lang prosess for Ulstein. I 1975 vart Ulstein Vassverk AL etter forhandlingar samd med kommunen om at kommunen skulle overta vassverket med alle eigedommar.
Som vi hugsar hadde Ulstein Vassverk satsa på Garnesvatnet som vasskjelde. Men i lengda kravde utviklinga i Ulstein meir vatn. I 1968 var det klart at første byggesteg for Ulstein Vassverk med omsyn til å ta i bruk Mosvatnet som vasskjelde; det ville gi vatn nok til 10.000 menneske. Tanken var at dei skulle byggje eit uttak eit stykke nedanfor vatnet. Det ville så bli nytta eternittrør fram til Ulsteinvik. Ei rørgate skulle gå fram til områda ved Høddvoll, ei rørgrein skulle over til Gåsneset, og det nye nettet skulle så koplast saman med dei gamle leidningane på Halseneset.
Vattøya er den største av ei rekkje små øyar, holmar og skjer nord for Hatløya, mellom Bøneset på Leinøya og Fløstranda.
I 1887 vart Ulsteinvik postopneri oppretta med Ole Myklebust som postopnar. På 1870-talet bygde dei ny veg over Eidet til Hareid. Vegen mellom dei to bygdesentra hadde eksistert lenge før dette. Futen Andreas Landmark, som kom til Brandal på slutten av 1700-talet, var den viktigaste pådrivaren for å få skikkeleg veg mellom Hareid og Ulstein. Første gong vi høyrer om vegen, er i 1778. Det var skrale greier. Rundt 1820 tok Landmark tak i sakene.
I 1931 gjekk det ei stor vekking i Ulstein-bygdene. Peder Fritz Waage (1978) meiner det kan ha vore den største vekking i kommunen nokon gong. Det er ikkje så lett å måle slikt. Vekkinga gjekk også over nabosoknet Hareid både i 1931 og 1932. Det var i første rekke sokneprest Otto Holmås som gjorde opptakten til denne vekkinga gjennom forkynninga si. Han hadde god hjelp av evangelist Andreas O. Eidså som då reiste for Sunnmøre krins av NKUF. Han kom til Ulstein som talar under den årlege, internasjonale bønneveka i Ungdomsforeininga i november 1931.
Når det gjeld industrien i Ulstein, er hovudbiletet at der er vekst gjennom heile tiåret. Dagleg leiar Leif Hatlø ved Hatlø Verksted i Ulsteinvik var mannen som i løpet av ein femtenårsperiode stod i spissen for opprustinga av den færøyske fiskeflåten. Det byrja med ei einsleg svale, Vesturhavid Blida, ein 110 fots fiskebåt til ein færøysk reiar i 1956. Båten vart døypt og overlevert 5. oktober 1956. Sidan rann dei som erter or sekken, fortel Åge Hatlø i ein artikkel i Levd liv 2012. I alt kom det 21 fiskefartøy frå Hatlø Mek. Verksted til øyane i vest.
Hausten 1972 slår ei avis som Sunnmøre Arbeideravis fast i eit spesialbilag om kommunen at det er ingen ting i horisonten som tilseier at veksten i Ulstein vil stoppe. Kommunen står framfor mange og store utbyggingsoppgåver. Samtidig er veksten avhengig av god og planmessig styring. På det nye rådhuset møter SA to nøkkelpersonar for det som held på å skje i Ulstein desse åra, kommuneingeniør Bjarne Reite og kontorsjef Asbjørn Waage.
Det er ein nydelig dag. Eg tek fjellturen til Laupen nord for Eiksundsela. Eg hadde teikna opp same motivet frå steingarden i Eiksunddalen eit par dagar før, men tenkte å sjå det frå ein noko høgare sjåstad, med litt betre variasjon i strandlina.
Tidelegare i oktober låg snøen langt ned i fjellsidene. Det er enno bra med kvitfarge på toppane. Sydaustbrisen lagar friske vindfelt med lyseblå straumier innimellom. Vartdalsfjorden er ei djup og trygg farleid.