Ole J. Vik tok til som lærar på Hatløya i 1930. l fem år var «han Vik», som me kalla han, læraren min i barneskulen der. Saman med familien si leigde han loftet i eit hus i Kyrkjegata (A. J. Botnen) i Ulsteinvik.

Namnet Bjørndal har sett varige merke etter seg i Ulstein og Hareid. Ekteparet Martinus og Berte Oline Andrine Overå gifte seg i 1870. Martinus kom frå Vartdal, og Berta Oline var frå Hovset i Ulsteinvik. Dei fekk to gutar som bar namna Martin og Johan Adolf. Begge utdanna seg til lærarar.

For folk som vaks opp etter krigen kan det sjå ut som dette er eit bilete av folk som er vaksne, men med unntak av lærarane er dei eldste nok berre 14 år. Fram til rundt 1970 var det to læreplanar for barneskulen i Norge: Desse fekk undervisning etter Læreplan for landsfolkeskulen. I planen var det ikkje krav om verken gymnastikksal eller skulekjøkken. Derimot skulle jentene ha «Handgjerning» og gutane sløyd. Borna gjekk på skule annankvar dag. Lærarane hadde seks dagars veke.

Det nye skulelova som vart vedteken av Stortinget i 1827 stilte opp ei rekkje minimumskrav for skulen. Eit av krava var at det skulle vere minst ein «fast» skule i kvart prestegjeld anten i eigne skulebygg eller i leigde lokale. Kyrkjesongaren (klokkaren) skulle vere lærar i den faste skulen. Skulestellet skulle styrast av ein lokal skulekommisjon med prosten (dersom han var tilstades) eller presten som formann.

I åra 1931 til 38 gjekk eg to-delt sju-årig folkeskule i Dimna krins. Til vanleg var det til saman ca. 20-25 elevar ved skulen. Dei tre første skuleåra vart kalla småskulen, dei fire siste storskulen. Vi gjekk på skulen annankvar dag, fem timar i småskulen og seks timar for dag i storskulen. Eg og dei fleste syskena mine hadde same læraren i heile folkeskuletida, Johannes L. Dimmen (f. 1905).

Dei første 150 åra var kristendomskunnskap og lesing dei dominerande faga i skulen. Det meste av leseopplæringa gjekk også føre seg i tilknyting til religiøse tekstar. Skulelova frå 1739 opnar for at borna kan lære å skrive og rekne, dersom foreldra ynskte det.

Allmuge var eit negativt lada ord. Det bar med seg signal om fattigdom og mangel på «dannelse». Allmu­geskulen var ikkje berre skulen for allmugen. Nei, embetsmennene og borgarskapet var opptekne av å halde på klasseskilja. Dei ville bruke skulen til å sikre at allmugen aldri blei noko anna enn allmuge. Difor fekk born av allmugen andre lærebøker og anna undervising enn embetsmannsborn. Dei radikale poli­tiske ideane, som fekk slik grobotn på Austlandet i 1840- og 50-åra, førde også til eit ynskje om å få fjerne allmuge-stempelet frå skulen.

«Forordning om Skolerne paa landet» frå 1739 fastsette 5 års skuleplikt – frå 7. til 12. leveåret. Men dei to siste åra var det nok at borna møtte opp hjå skulehaldaren eit par gonger i vinterhalvåret for å repetere. I fylgje lova skulle borna dei 3 første åra ha 6-8 timars undervising kvar dag i tre månadar kvart år. Økonomiske tilhøve, lite interesse for bokleg lærdom og lærarmangel gjorde at det berre var dei heldigaste som fekk så mykje skule dei første hundre åra.

Artiklane om grunnskulen er henta frå boka «Grunnskulen i Ulstein gjennom 250 år» og handlar om nokre av dei viktigaste stega som førde oss dit vi står i dag – frå underutvikling, analfabetisme, låg levealder og djup fattigdom, til eit velferdssamfunn bygd på evna til å tileigne seg og omsetje kunnskap. Det er enorme skilnadar på Ulstein slik lokalsamfunnet var i 1739 og slik Ulstein framstår i dag. Dei vi først bør takke, er dei av forfedrane våre som trudde på folkeopplysning og betre skule. 

Kyrkja kravde allereie på 1100-talet at borna skulle kunne dei kristne grunnsanningane utaboks. «Pen­sum» den gongen var Credo, Pater Noster og Ave Maria – trusvedkjenninga, Fader Vår og Maria-verset – og det var foreldre og fadderar som hadde ansvaret for opplæringa. Etter at borna var 7 år gamle, måtte dei møte til skriftemål ein gong i året, og då kunne prestane kontrollere kristendomskunnskapane.

Landsskulelova av 1860 kravde at der det var minst 30 skulepliktige born, skulle det haldast skule i eit eige skulehus som var leigd eller bygd for føremålet. No skulle omgangsskulen avviklast. Sjølv om sokne­presten allereie i 1830 tenkte seg fast skule til dømes på Flø, skulle det framleis gå mange tiår før krava i den nye skulelova var oppfylde i Ulstein.

I dette oversynet over skulehaldarar og lærarar i Ulstein, har eg også teke med klokkarane og prestane. Både før og etter innføringa av allmugeskulen sto prestar og klokkarar sentralt i opplysingsarbeidet. Allereie etter reformasjon vart prestar og klokkarar pålagde å drive katekismeopplæring på søndagar etter kyrkjetid («Kirkeordinansen» av 1539). Sjølv om konfirmasjon og allmugeskule ikkje vart innført før 200 år seinare, var dette den første spiren til ein ordna skule her i landet. I 150 år var skulen i røynda meir eller mindre ein rein kristendomsskule.

Å vere lærar, eller «skulehaldar», hadde låg status heilt frå starten. Folk flest såg ikkje med særleg velvilje på skulen. For dei var dette berre ei ny utgift som dei vart pålagde av den forhatte danske-kongen. Det kom ikkje statspenger til å drive skule for; utgifter til Iøner og læremiddel måtte bygdefolket dekkje sjølve. Det kunne vere ei nokså utakknemleg oppgåve å gå frå gard til gard og tigge til seg den Iøna ein hadde krav på.

I 1814 var det berre nokre få såkalla lærde skular her i landet. Det var rett nok katedralskular i dei fire største byane og «borgarskular» i tre av dei. Og landet hadde fått sitt eige universitet året før. Først i 1861-åra kom det til og med borgarskule i Ålesund. Men i praksis var desse skulane ikkje aktuelle for ungdom frå Ulstein.

Gjennom dei 250 åra vi skal ta føre oss, er det ikkje tvil om at oppvekstvilkåra har endra seg dramatisk – i vår kommune, som i resten av Europa. Dei livsvilkåra som rådde i byrjinga på 1700-talet kan best samanli­knast med dei vi i dag kan finne på landsbygda i dei fattigaste u-landa. Oppvekstvilkåra var så annleis enn dei vår generasjon lever under, at det vil vere naudsynt å teikne eit bilete av kvardagen for born i Ulstein for å kunne skjøne rammevilkåra for skulen og kva skulen fekk å seie for samfunnsutviklinga.

På bygdene var omgangsskule den vanlegaste måten å organisere skulen på og slik var det til utover mot slutten av 1800-talet.

Veslejulaftan i 1959 banka det forsiktig på døra heime hos oss, og inn kom vesle Sindre (Dimmen) med ei julegåve under armen. Sindre var sju år og gjekk i første klasse på Hasund skule saman med meg. Han hadde no gått vegen åleine frå heimen sin, den gamle prestegarden i Dimnasund, og ut til Kleven der vi budde.

Arbeid med etablering av gymnastilbod på Ytre Søre Sunnmøre

Arbeidet med å få på plass eit gymnas på Ytre Søre Sunnmøre starta opp i byrjinga av 60-talet. Det var først og fremst dåverande skulesjef Otto Strand i Ulstein som verkeleg tok tak i denne saka og for alvor sette ho på dagsorden. Både Herøy, Ulstein, Vanylven og Hareid kommune hadde hatt realskule i mange år, men eit eige gymnas mangla på Ytre Søre. Elevar frå denne regionen måtte reise til Ålesund, Volda eller event. til Nordfjordeid for å gå på gymnas. Dette innebar for dei aller fleste at dei måtte bu på hybel, og såleis flytte ut av heimen ved 16 års alderen.

Om ein av dei gamle, som ein gong ferdast langs kysten no, kom nordleia frå Flåvær, ville mykje vere heller framandt for honom. Burte var Herøykyrkja og den gamle handelsstaden attmed henne. Det var ikkje merke til liv i borgar- og handelsmannstunet på Hatløya, og kvar var det vorte av kjøpmannen på Vattøya? Og kyrkja på Ulstein, som var seglmerke langt vest i leia? Var folket vorte heidningar? Og hadde det gjort det av med handelsmennene? Det gjekk ein gong det ordet at dei var fælt til snytarar. Eit kvart måtte det vere som hadde gjort eit stort omskifte».

Allerede før jeg var ferdig på lærerskolen hadde jeg søkt og fått tilbud om å vikariere ved denne skolen mens en av de faste lærerne, Johan Kleiven, hadde studiepermisjon for videreutdanning. Vikarperioden var ett år, fra høsten 1963 til våren 1964.

Denne skolen var et tilbud til videre skolegang etter folkeskolen (som da var 7 år!) for elever fra mange kommuner på Søre Sunnmøre. Elevene bodde så på hybel hos innbyggerne i kommunen mandag til og med lørdag, mens de dro hjem til sine foreldre etter skoleslutt lørdag, og så tilbake enten søndag eller til skolestart mandag – avhengig av hvordan det passet med bussrutene.