Før vi går vidare, må vi sjå på eit fenomen som er med på å kaste lys over samfunnsforholda i Ulstein: Utvandringa til Amerika er eit dramatisk innslag i norsk historie. I tidsrommet 1836-1915 utvandra det over 750.000 nordmenn; nesten like mange som det budde i landet ved inngangen til 1800-talet. Ikkje noko anna nordisk land hadde så stor utvandring i høve til folketalet. I Europa hadde berre Irland fleire.

Helsesituasjonen mellom folk vart gradvis betre i mellomkrigstida. Men sjukdommar som tuberkulose, lungebetennelse og influensa tok framleis mange liv. I 1931 får dokter Sellevold røntgenapparat. Vikebladet rapporterer om saka: – Vi fekk høve til å sjå apparatet; det er forholdsvis lite og lett handterleg. Det kan takast med på sjukebesøk, og om nødvendig kan pasientane bli røntgenfotograferte medan dei ligg heime i si eiga seng. At dette er viktig for området vårt, er lett å forstå, konkluderer avisa.

Den 14. desember 1917 var ein merkedag i historia til Ulstein kommune. No var håpet at det nye Ulstein Elektrisitetsverk skulle skape liv og rørsle kring seg. På gardar, fabrikkar og verkstader var det etterspurnad etter kraft.

Hausten 1972 slår ei avis som Sunnmøre Arbeideravis fast i eit spesialbilag om kommunen at det er ingen ting i horisonten som tilseier at veksten i Ulstein vil stoppe. Kommunen står framfor mange og store utbyggingsoppgåver. Samtidig er veksten avhengig av god og planmessig styring.

Våren 1973 garanterte kommunen for eit lån på 175.000 kroner til å finansiere leidningsnettet til Mosvatnet. Det var tale om ei restfinansiering, og utbygginga til Mosvatnet kosta totalt 550.000 kroner. Men å få hand om Mosvatnet som framtidig, permanent vasskjelde skulle bli ein lang prosess for Ulstein. I 1975 vart Ulstein Vassverk AL etter forhandlingar samd med kommunen om at kommunen skulle overta vassverket med alle eigedommar.

Som vi hugsar hadde Ulstein Vassverk satsa på Garnesvatnet som vasskjelde. Men i lengda kravde utviklinga i Ulstein meir vatn. I 1968 var det klart at første byggesteg for Ulstein Vassverk med omsyn til å ta i bruk Mosvatnet som vasskjelde; det ville gi vatn nok til 10.000 menneske. Tanken var at dei skulle byggje eit uttak eit stykke nedanfor vatnet. Det ville så bli nytta eternittrør fram til Ulsteinvik. Ei rørgate skulle gå fram til områda ved Høddvoll, ei rørgrein skulle over til Gåsneset, og det nye nettet skulle så koplast saman med dei gamle leidningane på Halseneset.

Vattøya er den største av ei rekkje små øyar, holmar og skjer nord for Hatløya, mellom Bøneset på Leinøya og Fløstranda.

I 1887 vart Ulsteinvik postopneri oppretta med Ole Myklebust som postopnar. På 1870-talet bygde dei ny veg over Eidet til Hareid. Vegen mellom dei to bygdesentra hadde eksistert lenge før dette. Futen Andreas Landmark, som kom til Brandal på slutten av 1700-talet, var den viktigaste pådrivaren for å få skikkeleg veg mellom Hareid og Ulstein. Første gong vi høyrer om vegen, er i 1778. Det var skrale greier. Rundt 1820 tok Landmark tak i sakene.

I 1931 gjekk det ei stor vekking i Ulstein-bygdene. Peder Fritz Waage (1978) meiner det kan ha vore den største vekking i kommunen nokon gong. Det er ikkje så lett å måle slikt. Vekkinga gjekk også over nabosoknet Hareid både i 1931 og 1932. Det var i første rekke sokneprest Otto Holmås som gjorde opptakten til denne vekkinga gjennom forkynninga si. Han hadde god hjelp av evangelist Andreas O. Eidså som då reiste for Sunnmøre krins av NKUF. Han kom til Ulstein som talar under den årlege, internasjonale bønneveka i Ungdomsforeininga i november 1931.

Når det gjeld industrien i Ulstein, er hovudbiletet at der er vekst gjennom heile tiåret. Dagleg leiar Leif Hatlø ved Hatlø Verksted i Ulsteinvik var mannen som i løpet av ein femtenårsperiode stod i spissen for opprustinga av den færøyske fiskeflåten. Det byrja med ei einsleg svale, Vesturhavid Blida, ein 110 fots fiskebåt til ein færøysk reiar i 1956. Båten vart døypt og overlevert 5. oktober 1956. Sidan rann dei som erter or sekken, fortel Åge Hatlø i ein artikkel i Levd liv 2012. I alt kom det 21 fiskefartøy frå Hatlø Mek. Verksted til øyane i vest.

Hausten 1972 slår ei avis som Sunnmøre Arbeideravis fast i eit spesialbilag om kommunen at det er ingen ting i horisonten som tilseier at veksten i Ulstein vil stoppe. Kommunen står framfor mange og store utbyggingsoppgåver. Samtidig er veksten avhengig av god og planmessig styring. På det nye rådhuset møter SA to nøkkelpersonar for det som held på å skje i Ulstein desse åra, kommuneingeniør Bjarne Reite og kontorsjef Asbjørn Waage.

Det er ein nydelig dag. Eg tek fjellturen til Laupen nord for Eiksundsela. Eg hadde teikna opp same motivet frå steingarden i Eiksunddalen eit par dagar før, men tenkte å sjå det frå ein noko høgare sjåstad, med litt betre variasjon i strandlina.

Tidelegare i oktober låg snøen langt ned i fjellsidene. Det er enno bra med kvitfarge på toppane. Sydaustbrisen lagar friske vindfelt med lyseblå straumier innimellom. Vartdalsfjorden er ei djup og trygg farleid.

Det er mange hendingar og forhold vi må la ligge i eit slikt kapittel. Nokre hendingar og menneske til skal vi likevel nemne. Då startar vi med ulsteiningen Olav Ulstein, som i løpet av krigen gjennomførte til saman rundt 100 flytokt. Fleire gonger var det nære på at han vart skoten ned. Men han klarte seg. Olav hadde rømt over med Ulstein til dei allierte, og målet hans var å bli flygar.

Den maritime industrien i Ulstein skyt verkeleg fart utover på 1960- og 70-talet. Då Sunnmøre Arbeideravis vitja Kleven Mek. Verksted i november 1972, var bedrifta i ferd med å avslutte eit tre års investeringsprogram på mange millionar kroner. I 1973 stod ein ny sveisehall klar til innflytting, 80 meter lang og 23 meter brei. Samtidig tok dei i bruk ny brennehall, 20 meter lang og 20 meter brei. Dermed disponerte verftet eit moderne og rasjonelt anlegg med kapasitet for mange år framover.

Onsdag 4. mars 1970 overleverte Hatlø det nye ruteskipet Mørejarl til MRF. Båten skulle trafikkere ruta frå Møre til Gøteborg med gods. Hausten 1970 hadde Hatlø fleire nybygg under arbeid, og ville få eit hektisk program utover i 1971. I april 1970 tok Ulstein over hareidsverksemda Nor Aluminium. Bedrifta skulle i første omgang levere utrustningsdetaljar i stål og aluminium til verftet. Samtidig er Ulstein Mek. stadig på jakt etter meir areal i Ulsteinvik. Ved utgangen av 1970 figurerte tre verksemder i Ulstein mellom dei 500 største i landet, Ulstein, Hatlø og Kleven.

Den første veterinærhøgskulen i verda vart oppretta i Lyon i Frankrike i 1762. Også Danmark og Sverige var tidleg ute. Veterinærhøgskulen i København vart oppretta i 1773 og i Skara i 1775. Veterinærhøgskulen i Skara vart flytta til Stockholm i 1821. Dei første studentane vart tekne opp på Norges Veterinærhøgskole i Oslo i 1935, men høgskulen vart ikkje offisielt opna før i 1936.

Vik kyrkjegard i Ulsteinvik sentrum har svært mange støypejarnkors. Mange med fine mønster og symbolikk og i god stand.

– Skikken med støypejarnkors kom til Noreg i etterkant av Napoleonskrigane tidleg på 1800-talet, kunne Trudi Henrydotter Eikrem fortelle under den kulturhistoriske vandringa 29. mai. Trudi er førstelektor ved Høgskulen i Volda og sit i styret for Ulstein historielag.

I utgåva 16. mai melde Vikebladet at den 30 fots motorbåten til Tomas Nykrem var stolen. I avisa veka etter fekk lesarane vite at fire karar frå Hareid hadde teke båten. Dei hadde tenkt seg nordover for å kjempe vidare der. Tyskarane hadde enno ikkje kontroll over Nord-Noreg. Men det skulle vise seg at dei var seint ute. I nord var det kaos, og fienden var i ferd med å feste grepet. Etter nokre dramatiske døgn enda karane på Shetland med ein annan båt. Skuta til Nykrem kom etter kvart til rette; Snæingen vart sentral under krigen; ho vart seinare mellom anna brukt til våpentransport.

På byrjinga av 1800-talet kom posten sjøvegen frå Borgund til Brandal. Hjå futen Landmark vart posten sortert og rodd til Hareid. Postbodet gjekk eller reid frå Hareid til Skeide på ein veg som knappast kunne kallast ein gang- eller rideveg. Frå Skeide gjekk posten vidare til prost Buschmann i Dimnasund, eller frå 1815 via sorenskrivar Staboe på Håkonsholmen. Sørgåande post gjekk sjøvegen frå Osnes til Ekset i Volda.

I området ved Hasundstraumen, både på Hasund og på Dimnøya, har der vore buplassar frå langt tilbake i tid. Dette kan vi mellom anna sjå av alle gravhaugane. I dette området hadde Hasundkarane storbåtnaust. I Storevika var der ei god styd. Eit berg ved denne styda vart kalla Åburen. Dette området er fylt att med stein i dag.