Dette kapitlet baserer seg i hovudsak på artiklar og intervju i Vikebladet og bøkene Himmelen over Shetland av Øystein Orten og Lagunen og stormen av Ragnar Ulstein. Boka til Ulstein er eit lokalhistorisk meisterverk på kring 450 sider. Krigshistorikaren Ragnar Ulstein maktar på ein naturleg og levande måte å integrere dei lokale hendingane med den stormen som raste på nasjonalt og internasjonalt plan.

Etter gudstenesta drog 19 mann, dei fleste frå Ulstein mannskor, viste det seg, til Fløstranda og kom att derifrå med våpen og utstyr som dei tok med seg til folkeskulen i Ulsteinvik. Her møttest etter kvart det meste av styrken. HS-jegerane sat natta til endes og reinska våpna som var innsmurde med gris. Då morgonen kom, var dei klare til oppstilling. Mange var forundra då dei såg kven som møtte opp; sikringstiltaka hadde vore strenge.

Så kom boda få land og hav – til mødrer og fedrar. Folk kom springande med gledesrop over meldingar dei nett hadde fått over telegraf eller telefon: «Han Harald lever! Han Henry! Han Odd! Han Reinert!» slik skildrar Ragnar Ulstein det. Rop etter rop. Men det var stilt om andre; dei som aldri kom heim.

Ragnar Ulstein var første mann heim av dei ulsteiningane som hadde vore borte under krigen. Våren var still og vakker då bilen svinga opp gardsvegen og inn i tunet der mora og faren stod. Trykte handa deira utan å få fram eit ord, steig i ørske opp steintrappa og inn i stova. Alt var kjent, alt var godt.

Kristenfolket følte seg truga i tida rett etter krigen. Under ein fest på Hareidlandet i 1946 talte prost Tjensvoll. Han kom inn på den ideologiske kampen han syntest å registrere i tida, og kristendomens posisjon:

Ein rapport frå distriktslege Sellevold i Ulstein om kontroll av svangre viste at det hadde vore mykje mindre blodmangel mellom dei gravide i 1946 enn i krigsåra. Det hadde vore utført kontroll av spedborn og småborn i Ulstein heile året. Det var jordmora som stod for kontrollen, oftast saman med ein av legane: – Med omsyn til helsa hos desse borna må vi seie at den stort sett har vore god. Mødrene er særs interesserte i godt stell og ernæring, og dei har vore flinke til å gi borna sine bryst og er lydhøyre for rettleiing.

Mange har kalla åra frå krigen og framover til rundt 1970 for husmoras tidsalder. Dette har nok samanheng med industrialisering, urbanisering, og at jordbruket kom på vikande front i den forstand at stadig fleire huslydar no kom til å hente inntekta si frå andre aktivitetar enn jorda. Kvinnerolla blir dermed endra; husmora steller hus og passar born, medan mannen er på arbeid i industri, servicenæringar eller på sjø. Samtidig blir familiebanda gradvis annleis; det er ikkje lenger like sjølvsagt at storfamilien bur nokså samla, og dermed blir nettverket mindre om det skulle støyte noko til.

I januar 1948 er det stort samferdselsmøte i Ulsteinvik. Her kjem dei sentrale spørsmåla for regionen generelt opp. Hareid-ordførar Måseide tek opp ferjespørsmålet som no verkeleg må setjast på dagsorden om regionen skal få den framgangen som krevst: – Når det gjeld ferjeleia Festøy-Solevåg, trengst nok ho for dei indre distrikt. Men for oss er det aktuelt å finne ei løysing som stettar krava våre betre. Det næraste for oss er å halde på ferjeleie i Sulesund. Dette er elles eit krav som vil trenge seg fram.

I Vikebladet 31. januar 1946 skriv doktor Sellevold eit innlegg der han peiker på dei dårlege vegane enkelte stader i kommunane: – Gode vegar er ei kommunal oppgåve. Dei krappe svingane på Overå t.d. har vore årsak til mange og til dels alvorlege ulykker. Men det ser ikkje ut til at nokon styremakter får legge om desse svingane.

Den 7. februar 1946 melder Vikebladet at det rike sildefisket held fram. Det har vore travel verksemd ved fabrikkane. Elles har silda gått til salting og ising; ikkje så lite har gått til Austlandet med Raumabanen. I midten av mars var sildefisket slutt og sildesnurparane hadde kome heim.

I 1946 vart Søre Sunnmøre Kraftlag skipa, 12 lokale kraftlag i kommunane Hareid, Ulstein, Herøy, Sande, Rovde, Vanylven og Dalsfjorden. Ein primus motor i dette arbeidet var sokneprest Sverre Nybø i Vanylven. Søre Sunnmøre Kraftlag fekk i oppgåve å byggje ut vassdraget i Søre Brandal i Vanylven og byggje hovudlinjer i distriktet. Anlegget stod klart til drift i 1951. Parallelt gjekk arbeidet med kraftlinjene.

I åra etter krigen blir det planta ein del skog på øya. Ulstein og Hareid Jeger- og Fiskarforeining kom raskt i gang etter krigen. Under årsmøtet i desember 1947 vart det avgjort at laget skulle ta over eit areal på knapt 50 dekar ved Brørevatnet på eit åremål på 85 år.

Alt i Vikebladet 14. juni 1945 kan folk lese at dei mekaniske verkstadene i Ulstein har mykje å stå i om dagen. Om lag 40 fartøy står på land eller ligg ved kaiene til dei to verkstadene på Osnes. Det er rutebåtar, fraktebåtar, selfangarar, havfiskefartøy og motorbåtar. Der hadde også kome nokre båtar som hadde vore i tysk teneste og som skulle avvæpnast. Fleire slike var ventande dei første dagane. Pågangen på verfta var så stor at dei var nøydde til å prioritere stramt. Arbeidsstokken ved Ulstein hadde vakse frå 3-4 det første året til rundt 50 i 1947.

Ein etter ein kom ulsteiningar som hadde vore ute under krigen, heim utover sommaren og hausten 1945. Men nokre hadde ofra livet, og det vart nokså raskt sett i gang ein diskusjon om å reise eit minnesmerke over dei falne.

Når krigen no var over, heldt rasjoneringa av ei rekke varer fram – til dels i fleire år. Men sjølv om det var optimisme og pågangsmot i jordbruket i Ulstein, var det andre yrkesgrupper som fekk meir vind i segla i den nye tida. Industrialiseringa skaut fart, og fiske og fangst fekk nokre år utover med gode fangstar og bra prisar. Lokalsamfunnet går inn i ei endring på meir enn ein måte.

Krigen hadde ikkje vore den same for alle i Ulstein. Somme fekk krigshandlingane heilt inn på livet; andre miste livet eller vart invalidiserte på kropp og sjel. For folk flest hadde truleg den største forandringa vore at samfunnet vart så mykje annleis, regulert og kontrollert. Dei daglege innkjøpa vart rasjonerte på kort og handlebok.

K. Moldskred Rutebiler heldt til i Ulsteinvik og dreiv buss- og varetransport i området Ulstein, Hareid og Brandal, gjerne i korrespondanse med ferjer og passasjerbåtar. På bildet ovanfor ser vi Moldskred får overlevert ein Mercedes OH 321, 1956-modell. Bussen, ein 37-setar, hadde ein 120 HK dieselmoter. Det var første bussen med hekkmotor. Til venstre på bildet står seljaren, Adolf Pedersen frå Ålesund.

Korleis pregar tragediar og død tankar og åndsliv mellom folk? I den perioden vi no er inne i, gjer medisinen ytterlegare framsteg; sjukdommar som tuberkulose, lungebetennelse, influensaepidemiar og poliomyelitt blir gradvis slegne tilbake som dødstruslar. Fødslar med tidleg barnedød blir òg sjeldnare. Arbeidslivet på sjø og land blir tryggare enn det hadde vore i tiåra før krigen.

Soknerådet hadde i lang tid arbeidd med å skifte ut orgelet som etter kvart hadde vorte lite tenleg. Dei sette ned ei nemnd som etter kvart ville kjøpe eit brukt orgel som hadde vore nytta av den tyske kyrkjelyden i Oslo. På denne tida var det fleire års leveringstid på nytt orgel, og nemnda vende seg til to kjende organistar i Oslo, som begge hadde nytta orgelet. Dei meinte det var eit høveleg orgel til ei kyrkje med om lag 400 sitjeplassar. Prisen var 36.000 kroner, og det meinte dei var rimeleg for eit så stort instrument. Organist i Ulstein, Hallbjørg Hop, reiste så til Oslo saman med orgelbyggjar H. Ivers og organist Sigvart Fotland for å gjere seg kjend med instrumentet saman med sakkunnige (Waage 1978).

Det steig no til overflata eit stadig sterkare ønske om at Ulstein måtte skaffe seg eit samfunnshus med mellom anna høve til kino. Heilt sidan Hareid starta kino på Trudvang rett før krigen, hadde filminteresserte ulsteiningar drege over Eidet. No meinte fleire at tida var inne for å starte arbeidet med eit eige lokale. Ein av dei som engasjerte seg i debatten, var den unge Idar Lars Ulstein.