Vi skal gå litt tilbake og ta grundig ei av dei store sakene i Ulstein-historia. Ho utfalda seg i slutten av 1990-talet og inn i 2000-talet. Vi skal trekke fram hendingane og kva følgjer dei fekk.
Mykje av den lokale industrien er syklisk. Utover i 1997 var det ei medgangsbølgje. Ulstein Verft leitte etter fagfolk over heile landet og var klar til å tilsette over 100 mann. I Hareid voks talet på industriarbeidsplassar med meir enn 100 på eitt år frå hausten 1996 til hausten 1997.

Då journalisten frå Vikebladet Vestposten rusla rundt på verftsområdet fredag 27. november 1998, fanga ho opp denne kommentaren frå mange av dei tilsette: – Eigarane må sjølvsagt få bestemme kva dei vil gjere med verdiane sine, men vi ventar at dei bruker ein del av pengane til å satse skikkeleg på verftet. Ein annan kommentar var denne: – Salet dreier seg om eit oppgjer om pengar. Vi er no komne til tredje generasjon av eigarar; Idar Ulstein greier truleg ikkje å halde alle trådane lenger. Denne utsegna var slikt som gjekk mann og mann imellom i Ulsteinvik denne hausten.

Idar Ulstein personleg var imot salet til det britiske konsernet. Han ønskte å halde verft og utstyrsproduksjon samla, men han var minoritetsaksjonær og vart nedstemt. Lojalt sette han seg likevel til forhandlingsbordet for å skaffe ein best mogleg avtale med det britiske selskapet, og når Vickers ikkje var interessert i å drive verftet vidare, satsa han som 65-åring saman med borna og nokre aksjonærar frå andre familiegreiner på å berge verftet og bygge opp ei levedyktig bedrift på nytt (sjå Harald Kjølås, Norsk biografisk leksikon).

Det hadde sjølvsagt vore initiativ frå satsevillige sjeler med kapital i Ulsteinvik før òg. Men no kjem det eit oppslag i lokalavisa som signaliserer at noko meir kan vere i emning: Lokale investorar som vil gjere sitt for å endre bygdebyen. Bjarne Wærdahl er først ute i denne nye bølgja. I avisa gjer han seg til talsmann for selskapet Bard Vekst og melder si interesse for Geileneset: – Vi verker etter å kome i gang. Vi treng eigedom og har kapital, slår han fast.

For verftsindustrien er det no tøffe tider. I januar 1999 må leiinga ved Ulstein Verft varsle dei tilsette. Dersom verftet ikkje får nye kontraktar med det første, vil dei tilsette i produksjonen bli flytta rundt på, dette for å unngå permitteringar lengst mogleg.

Det finst årstal og datoar som skjer seg inn i historia som eit barberblad og deler henne i eit før og eit etter. Tysdag 4. mai 1999 er ein slik dato i lokalhistoria. Bygda vart aldri den same.

Sjølv om det har kome mykje kapital til bygda, strandar planane om kulturhus i denne omgang. Alt i juli 1999 får innbyggjarane vite at prosjektet manglar pengar. Huset er kostnadsrekna til 64 millionar kroner. I tillegg trengst det frisk kapital til drifta den første tida. Styringsgruppa er optimistar og går inn for full utbygging på den utpeikte tomta på Sanden ved Saunesosen. Men fleire politikarar er skeptiske. Det stundar til kommuneval, og parti som Venstre og KrF meiner kommunen må løyse andre oppgåver først: – Så svak som kommuneøkonomien er no, er det andre oppgåver enn kulturhus som må prioriterast, sa Lars Langnes (KrF) i intervju med lokalavisa.

Den 21. september 1999 får vi forklaringa på kvifor Vickers-planane i Ulsteinvik med eitt ikkje lenger er så presserande: Til å illustrere hovudoppslaget sitt har Vikebladet Vestposten plassert ein Rolls-Royce i Sjøgata med båtar og bedrifter i bakgrunnen. Over biletet slår overskrifta mot lesarane: «Rolls-Royce rullar inn». Nyhendet var at konsernet, som først og fremst var kjent for bilar og fly, no hadde tilbode seg å kjøpe Vickers for sju milliardar kroner. Under eit år etter Ulstein-salet kunne Vickers Ulstein bli til Rolls-Royce, som frå før var sterke på marine framdriftssystem; no ville dei bli verdsleiande.

Gunvor Ulstein hadde hatt ei kjensle av at nokre av prosjekta dei jobba med, kunne slå til. Det ho hadde ymta om offentleg, skulle vise seg ikkje å vere falske forhåpningar. Den 4. mars 2000 ryddar Vikebladet Vestposten endå ein gong framsida for ei verftssak, denne gongen med blomster, smil og applaus: Ulstein Verft hadde fått kontrakt med Solstad. Reiarlaget tinga eit skip som kunne legge fiberoptisk kabel, prislapp 400 millionar kroner. Det viste seg at også UMV Holding var med på kjøparsida. Skipet var det største spesialskipet som til då var bygd på verftet og skulle leverast i april 2001. Kontrakten hindra ikkje at arbeidarar ville bli permitterte, men situasjonen vart mindre prekær.

I juni 2000 startar eit intermesso med møbelsatsing i Ulsteinvik. Bjarne Wærdahl og Einar Kristensen frontar saka i lokalavisa. Møbelcentralen skal no bli til Bohus Møbelland Ulsteinvik. Gjennom selskapa sine Convex og Bakkely Invest hadde dei nettopp kjøpt Bohus Møbelland-varehusa i Ørsta og Ålesund. Hareidingen Jarl Andersen var påtenkt rolla som dagleg leiar for Møre Møbelland.

Vestre Sunnmøre Samvirkelag leverte i oktober 2000 inn byggjemeldinga på det nye varehuset i Ulsteinvik sentrum. Målet var då å få det gamle Skeide-bygget rive i løpet av desember. Det var Sporstøl AS som hadde teikna varehuset – som ei stund seinare i prosessen skulle bli Blåhuset.

Kva gjorde pengeflaumen med livet i Ulsteinvik? Det var dette spørsmålet gravejournalisten Bjørn Olav Nordahl i Dagens Næringsliv sette seg føre å finne ut på vårparten 2001. Med ein fotograf på slep drog han til bygda, snakka med folk og gjorde sine undersøkingar. Laurdag 31. mars kjem reportasjen på trykk og blir hovudoppslag: Gullsteinvik er tittelen på framsida, Herskap & tjenere inne i avisa. Den seks sider lange reportasjen vekkjer oppsikt i lokalsamfunnet, truleg hos DN-lesarar elles i Noreg òg.

Om vi går inn i tidsmaskinen og stiller klokka 20 år tilbake i høve til skrivepunktet, ville vi knapt kjenne bygda igjen i høve til det vi ser i dag. I 2003 byrja Trekantsaka å rulle, ei av dei viktigaste politiske sakene i kommunen dei siste 50 åra. Saka kom til å stå som eit symbol på korleis privat-offentleg samarbeid kan gi ein kommune satsfart og nye hopp i utviklinga.

Sentralisering av folk og tenester var ikkje noko nytt fenomen i Noreg, heller ikkje i Ulstein. Heilt sidan 1970-talet hadde Ulstein styrkt seg på kostnad av nabokommunane, delvis som ei statleg- og fylkeskommunal linje, delvis som følgje av tyngdekrafta og kapitaltilgangen i næringslivet. Denne tendensen forsterka seg i dei første 2000-åra då Ulsteinvik vart kraftig utbygd som handelssenter først og fremst som følgje av at mykje av pengane frå salet av Ulsteinkonsernet vart brukte lokalt. Til jul 2001 hadde Ulsteinvik også fått vinmonopol. Samtidig auka talet på skjenkeløyve i kommunane.

I slutten av mai 2000 starta Verkstadforeininga kronerulling til Eiksundsambandet. Målet var å få inn kring 10 millionar kroner. Det skulle ta litt tid. I utgangspuntet var det oppgåva til staten å finansiere sambandet, men regjeringa hadde signalisert at det også måtte lokal kapital til. I oktober melde eit sammøte mellom fylkesutvalet og samferdselsutvalet at politikarane hadde samla seg om å prioritere Eiksundsambandet på topp med tanke på transportplanen. No var all tvil feia til sides. Sambandet ville kome.

I 10-årsperioden frå 1989 til 1999 var jordbruket i Ulstein inne i ei dramatisk endring. Talet på mjølkekyr i Ulstein og Hareid minka med 83, medan talet på driftseiningar med minst fem dekar med jordbruksareal i drift minka med 194. Jordbruket i dei to kystkommunane var på stupande kurs.

Aina Moldskred tok i starten av 2000 imot 60.000 kroner i støtte frå næringsfondet i Ulstein for å realisere planane sine for huset i Kyrkjegata 3, det som skulle bli heitande Krukkehuset. Målet var å skape eit kreativt miljø midt i Ulsteinvik sentrum med keramikkverkstad, måleatelier, galleri og kunstkafé. Huset vart ein institusjon i mange år. Ei av dei som opna verksemd i Krukkehuset, var Laila Lillebø Endresen. Før sat ho heime hos seg sjølv og sydde messehaklar, kyrkjetekstilar og kyrkjepynt. I mars 2001 var Laila Lillebø Endresen på plass med tekstil og interiør-verksemd i kjellaren hos Aina Moldskred i Krukkehuset. Herifrå skulle ho drive rådgiving og butikk med tekstil og interiør. Selskapet Laila Tekstil & Interiør vart skipa i 1987. Ho hadde drive selskapet frå heimen sin på Kalveneset i Indre Herøy. Men no trekte ho til Ulsteinvik med delar av verksemda si. I heimelokala skulle ho ha verkstad. Endresen var utdanna interiørkonsulent og ville tilby varer og tenester for innreiing. Huset vart eit samlingspunkt i mange år.

Men vegen fram var ikkje rettlinja og brulagd med gull og glitter. Våren 2005 gjorde tre politikarar eit alvorleg forsøk på å få saka opp til ny vurdering. Den 26. mai får Vivian Roppen (SV), Gry Dimmen (Sp) og Lill-Marit Baade (Frp) heile framsida til Vikebladet Vestposten – med overskrifta: «Set bremsene på i kulturhussaka». Avisa fortel at dei tre vil prøve å stoppe planane om eit felles hotell- og kulturhus inntil vidare. Med ein underskriftsaksjon ville dei prøve å få saka opp i kommunestyret gjennom det nye instituttet for innbyggjarinitiativ, innført i kommunelova frå 2003.

Vi skal bla oss tre år bakover i tid. Den 20. juni 2002 kan Vikebladet Vestposten endeleg opplyse lesarane om at kommunestyret har vedteke ny reguleringsplan for området Krushammaren-Halseneset. Planen omfattar både ny fylkesveg og utviding av folkehøgskulen på Reiten. SUFH har alt ei god stund hatt planar om å utvide, men kan ikkje starte før arbeidet med den nye fylkesvegen er i gang. Rektor Trond Berg håpar vegarbeidet kjem i gang så snart råd er før sommaren. Dreg det ut, vil også SUFH-prosjektet blir tilsvarande utsett. Eit par dagar før hadde styret i SUFH-bygg ved Sunnmøre Folkehøgskule sagt ja til detaljplanane for utbygging. No håpa rektor Berg å få starte utvidinga på Reiten i januar 2003.

Men då saka kom til kommunestyret 27. mars 2003, var det meste fryd og gaman. Ikkje ein einaste representant gjekk imot då politikarane skulle avgjere om dei skulle ta saka vidare til fase 2, som innebar ei avklaring mellom dei tre partane: – Ein unik sjanse til å skape noko nytt og positivt i sentrum, var gjennomgangsmelodien. Likevel var der nokre som varsla at dei ikkje kjende seg sikre på at dei ville henge med til den tredje og avgjerande fasen. Dei som målbar dette sterkast, var Knut Erik Engh (Frp) og Karen Randi Festøy (SV). Det var stille før stormen.