Innlegg i lokalavisa fortel mykje om kva vilkår innbyggjarane levde under. Etter eit foreldremøte på ein skule skriv ei mor eit innlegg i Vikebladet og uttrykkjer otte for borna og oppveksten: – Skulle det ikkje kunne la seg gjere å lære borna å få nokre høgare interesser enn dei fleste ungdommar her har no, utan at foreldra må betale massevis av pengar for kvart barn? Dei fleste veit at det ikkje er så gode tider her no at alle kan greie det; slett ikkje dei som har ein stor barneflokk (…). Når borna skal på søndagsskule søndag morgon, finn dei flasker og ting som verre er, etter vegane, prøver leivningane på flaska, spør etter kva mangt skal tyde; då trur eg det er best vi hjelpest åt alle saman. Mange av gutane røykjer òg; det har eg sett så mang ein gong, skriv ho mellom anna.
Ho får svar i avisa veka etter frå ein som kallar seg Truls Bonde. Han tek utgangspunkt i at det ofte dukkar opp små motsetningar mellom heim og skule under slike foreldremøte: – Grunnane til dette kan vere mange. Likevel trur eg der er ei hovudårsak: Økonomien i heimane (…). Eg fekk slik lyst til å skjere tvert igjennom alt pratet, flenge vekk alle fagre ord og talemåtar, og kome inn til sjølve kjernen i mistrua og kulden som ofte ligg som ei mare og skaper uvilje mellom heim og skule. Difor gjer eg det no, og eg nemner bøygen med sitt rette namn: Den økonomiske vanmakt som altfor mange huslydar strir imot og strevar med år etter år. Når livstilhøva er gode og romslege, då er der også vilkår for framgang og trivsel i alle retningar. Men når kåra er tronge og tunge, blir den åndelege synsringen liten, og alt skrumpar inn i sur likesæle. Særleg har eg merka det så ofte, at folkeskulen i ei bygd skal lide for dette. No er det diverre slik at det finst ingen stand i vårt land som såleis kavar og slit frampå kanten av avgrunn og motløyse, som nettopp småbrukar- og fiskarheimane her ute ved havstranda. Den som ikkje kjenner til dette av sjølvsyn, treng berre titte aldri så lite i likningsstatistikken for bygdene her, så vil ein få syn for segn. Det spørst berre kor lenge den vidkjende vestlandske «gudsfrykt og nøysemd» vil halde ut.
– Her, skriv Truls Bonde, har vi svollen som treng bli skoren. Og i tilhøvet mellom heim og skule veit vi at det er husmora som slit hardast. Ho er det som mest må ta støytane. Lat oss sjå så snarast inn i ein småkårsheim ein halv dags tid: Det er tidleg morgon, mørkt og kaldt. Men husmora må opp sjølv om klokka var både tolv og meir før ho fekk legge seg om kvelden. Elektrisk kraft er veldig luksus her i garden. Det blir å rote i oske og sot til ein får varmen opp og kaffikjelen på. Så er det fort i fjøsen. Visking og fôring til tre-fire kyr og hest og sauer. Mjølking i ein viss fart og så heim att, for no må borna purrast, dei som skal på skule. I ei slik morgonstund er det ikkje greitt for ei mor å stå framfor ein open og ærleg barnekritikk. Ein kjem og syner hosene sine. Det er sunde hælar og hol på tåa. Mora lyt seie som sant er, at ho greidde ikkje meir i går kveld, ho lyt ta det no. «Var det ikkje så at far lova meg nye skor?» ropar ein annan. «Skal eg ta på meg desse gamle trygene i dag att?» Kva skulle ho svare? At pengane som var tenkte til skor, gjekk til renteterminen i Småbruksbanken? Det er noko som ei mor ikkje fortel borna sine.
Men no må dei skunde seg og få seg mat, skal dei ikkje bli for seine. Den minste får mjølk til maten; dei andre kaffi. Brukar dei kaffi til borna? Har dei ikkje lese oppropa om «ein liter nysilt mjølk til kvart menneske, born og vaksne»? Det har dei nok lese. Det er berre det at mjølka må silast i spanna og sendast på meieriet. Dei er plent nøydde til det; trass i alle velmeinande råd og opprop frå dei som ikkje veit kvar skoen trykkjer. Dei lyt ha pengar til kokemjøl og margarin og sirup og mangt anna. Sirup, ja, trass i propagandaen; han er nemleg mykje billigare enn mysosten.
Så spring borna av garde til skulen, og Truls Bonde held fram skildringa si av strevet til denne husmora: – No står heile formiddagsstrevet att. Dei minste borna skal opp og stellast. Mannen, som er gått på naudsarbeid for lenge sidan, skal også ha maten ferdig i rett tid, og dyra i fjøset ventar på sitt. Det blir å springe mellom kjøkken og løe gong etter gong. Såleis går dagane, den eine som dei andre, eit endelaust jag og mas, og sjeldan er det noko som lyser opp og gir farge over livet. Den nye tid kjem som ei kraftig revolusjonsbølgje inn over skulane, heiter det. Det er visseleg sant. Men denne bølgja verkar også i stor grad attende på heimane. Jag og kav, rastlaust jag og kav. Det er tidas andlet i dag. Når eg sit på desse foreldremøta, har eg ei kjensle av at alle dei slitne husmødrer som sit der, hadde så mangt dei ville ha sagt. Men der sit alle dei kloke lærarane, og der sit alle dei kloke mennene deira og kritiserer, og då stengjer dei seg heller inne kvar med sine tankar og teier still, skriv Truls Bonde.
