Søndag 17. februar 1980 var det festgudsteneste og stor kyrkjelydsfest, noko som hadde blitt tradisjon dei siste åra. Heile 400 møtte fram til gudstenesta i kyrkja søndag kveld. Etterpå var det årsmøte og fest på Sunnmøre Folkehøgskule.

Fram mot århundreskiftet ­utvikla det seg to polar i kul­turlivet i Ulstein og desse polane er realitet den dag i dag: Eit nypietistisk kristendomssyn, sterkt prega av Rose­nius, på den eine sida, og eit kulturope syn, inspirert av Grundtvig, på den andre. Skiljet har gått mellom Indremi­sjonen og Ungdomsforeininga, mellom Bedehuset og Fredheim, og har tildels vore skarpt. Mykje kan delast etter denne lina. Ein kan heller ikkje sjå heilt bort frå at motsetnadane har vore uttrykk for eit skilje mellom generasjona­ne.

Det var eit opprør i den vakninga ein opplevde på Sunnmøre i 1880-åra og opprøret må sjåast i nær samanheng med Venstre og Johan Sverdrup sin kamp mot embetsmanns­styret. Lekmenn trakka lenger og lenger inn på område der prestane hadde hatt hevdvunnen einerett. Lekmenn påbe­ropte seg retten til å forkynne. Etter kvart meinte dei at presten sin einerett til å tale i kyrkja måtte brytast. Ja, dei kravde til og med rett til å forvalte sakramenta. Mykje skjedde på kort tid, det var nærmast ein revolusjon, og mange prestar vart naturlegvis skremde og reagerte sterkt.

Første verdskrig førte til endringar i det politiske og økonomiske landskapet på Hareidlandet. Sommaren 1914 small skotet i Sarajevo, og den 28. juli 1914 erklærte Austerrike-Ungarn krig mot Serbia og invaderte landet. Dermed var krigen i gang. Første verdskrig kom brått på Noreg. Folk trudde han ville bli kortvarig, kanskje eit halvt år. I Ulstein vart det ei hamstring utan like mellom folk. Dei tømde butikkane på kort tid. Verdskrigen førte til at Ulstein og Hareid vart kvar sin kommune.

Korleis var det i Ulstein i 1814, dette merkelege året som har skore seg inn i historia vår som eit barberblad og delt henne i eit før og eit etter. Smitta gløden ut til fattigfolk langs kysten; ideane, tankane, spenninga som avspegla seg i riksforsamlinga på Eidsvoll? Korleis var forholda på denne tida?

Konsentrasjon om det eine naud­synlege har vore eit varemerke for indremisjonsrørsla. Ein har sett forkynninga av dom og frelse som sitt første og einaste oppdrag. Dette har også ført til at det er sjeldan foreininga har engasjert seg i saker av samfunns­messig art – vel å merke om ein ser bort frå Gamleheimen. Berre ved to høve finn eg slike utspel. Ved eit høve skreiv dei til heradsstyret og ba dei forby dans på den nye kommunekaia og midt i 20-åra vende dei seg til bokhandlaren og ba han halde att når det galdt sal av «dårlege» bøker. Likevel er det grunn til å tru at indremisjonen indirekte har hatt stor politisk innverknad gjennom dei av medlemane som gjekk inn i lokalpolitikken.

Her lyt me berre gå ut ifrå det som var vanleg.

Etter reformasjonen kom ei tid med rike åringar og godt fiske. Folketalet auga. Presten Claus Gaas fann at «Kirken befindis altfos liden til den Menighed der i Sognet, hvorfor den nødvendig behøves at giøris større.» Noko anna var at den lutherske gustenesta vart lang. Folk laut få sitje, og benker med ryggstø, kyrkjestolar, vart laga og sette inn. Men stolane vart det mindre rom til kyrkjelyden.

Ut på hausten var alt ferdig til vigsla. Kallsboka har berre dette med: «Indvielsen i Kirken den 27. Oktober nævnte Aar (1878) med Assistance af de samme Prester, som assisterede udi Hareids Kirkes Indvielse, naar undtages at i Stedet for Sogneprest Jervell i Aalesund fungerede Sogneprest Gleditsch til Volden.»

Vinterhalvåret 1848/49 vart så kyrkje innreidd til sitt bruk.

Vik kyrkjegard i Ulsteinvik sentrum har svært mange støypejarnkors. Mange med fine mønster og symbolikk og i god stand.

– Skikken med støypejarnkors kom til Noreg i etterkant av Napoleonskrigane tidleg på 1800-talet, kunne Trudi Henrydotter Eikrem fortelle under den kulturhistoriske vandringa 29. mai. Trudi er førstelektor ved Høgskulen i Volda og sit i styret for Ulstein historielag.

Mange har tenkt på at det var leitt staden som så mange minne knyter seg til frå Ulstein si historie, skulle liggje gløymd og vansteld. Bondekvinnelaget og Ulstein Rotaryklubb har gjort ein del og vil gjere meir. Utgravingane i 1974 er ein lekk i dette tiltaket.

Kyrkjerekneskapande fortel mykje forvitneleg. Ein gong skifte dei ut ein mønsås over koret på 11 alner. Om ikkej anna gjev det ei opplysning om kor langt koret var.