Første indremisjonsforeininga i landet vart skipa i Skien i 1853 «Foreningen for indre mission i Christiania» fylgde etter i 1855 og her var skipinga resultat av dei store vekkjingane under prof. Gisle Johnson.
Omgrepet «foreining» er ikkje så gammalt som ein kanskje skulle tru. I Norge dukka det opp for første gong i 1840- og 50-åra. Utetter hundreåret skjedde det ei vakning – ei utvikling frå elite-engasjement til masse-engasjement. I samtida snakka ein om «assosiasjonsånden». Foreiningane gjorde kulturell aktivitet til eit tilbod for dei mange.
Eg møtte mora mi, Hilma Thea Ulstein Sundgot, først då ho var 37 år gammal. Då blei ho mora mi, men då hadde ho også hatt eit sterkt levd liv, spesielt dei ni åra før.
Nokre kilometer utom Ulsteinvik ligg garden Ulstein, som heile heradet har fått namn etter. Her har vare hovdingsæte og storfolk har budd her i eldre tider. Garden Ulstein vart ein samlingsstad for folket som budde langs strendene og på dei næraste øyane.
I vår tid susar me framom kyrkjestaden med bilane utan å leggje merke til meir enn at her er ein svær steingard. Me burde ta oss tid til å stogge. Steingarden og jordstykket innfor gøymer på så mange minne. Noko kan me vite, men mykje og det meste vil alltid vere ein løyndom.
Det var ikkje så lett å vite når ein ikkje hadde kart, og dei opplysningane ein sat inne med, kunne tolkast feil. I kallsboka, har presten Wraamann skrive denne setninga om kvar trekyrkja vart sett i 1848: «Kirkeeierne besluttet da at sætte Kirken paa den gamle Tomt.-«. Tuftene etter trekyrkja er synlege nok og med utsegna til Wraamann, tenkte ingen på noko anna enn at der måtte og steinkyrkja ha stått.
Mange har tenkt på at det var leitt staden som så mange minne knyter seg til frå Ulstein si historie, skulle liggje gløymd og vansteld. Bondekvinnelaget og Ulstein Rotaryklubb har gjort ein del og vil gjere meir. Utgravingane i 1974 er ein lekk i dette tiltaket.
Før me fortel om huset, den gamle kyrkja, skal me sjå på nokre gravminne. Dei er ikkje mange att. Heller ikkje er dei så gamle som ein kunne vente.
«Ulfesteins kk. (kirki) sokn» er namnet Aslag Bolt nytta i si jordebok frå 1432. Namnet på kyrkja vert då Ulfsteins Kirkia.
Om det har vore fleire meiningar. Ei tid såg det ut til at dei som meinte at kor og skip var jambreie, hadde rett. Andre meinte at ho hadde eit særskilt og smalare kor. Under utgravinga kom dei gram på nokre murblokkar og den særaustre hjørnesteinen til skipet som gjorde grunnforma klar.
Her lyt me berre gå ut ifrå det som var vanleg.
Dei tilhogne marmorsteinane har høyrt til dør- og vindauge-opningar. Set ein mange nok saman, lagar dei ein halvrunding.
Etter reformasjonen kom ei tid med rike åringar og godt fiske. Folketalet auga. Presten Claus Gaas fann at «Kirken befindis altfos liden til den Menighed der i Sognet, hvorfor den nødvendig behøves at giøris større.» Noko anna var at den lutherske gustenesta vart lang. Folk laut få sitje, og benker med ryggstø, kyrkjestolar, vart laga og sette inn. Men stolane vart det mindre rom til kyrkjelyden.
Kyrkjerekneskapande fortel mykje forvitneleg. Ein gong skifte dei ut ein mønsås over koret på 11 alner. Om ikkej anna gjev det ei opplysning om kor langt koret var.
Til å sjå etter at kyrkjehuset var i stand, hadde kvvar kyrkje ein ombodsmann. Han vart kalla kyrkjeverje. Han hadde også meir å gjere attåt dette, for han skulle krevje inn tiende av gardsbrukarar og fiskarar, krevje inn landskyld og byksel av jordegodset kyrkja leigde ut. Sameleis kravde han inn leige for kyr og geiter som kyrkja åtte.
For moro skuld og for at du kan finne ut kva gardane heiter i dag, skal me ta med namna frå Aslak Bolt si jordebok der han skriv: «I syndra lutanum sunnmøre fylkis vlfsteins kk (kirkiu) sokn Af skeidhe, af vlsteine ytra, af vlesteine, af dymne, af ytra fliodom». Greidde du det?
Den store Nordiske ufreden var slutt kring 1729. Statskassa var tom og kongen sine rådgjevarar fann å selje kyrkjene. I eine valdstida rekne kongen med at kyrkjene var hans eigedom. Sunnmørskyrkjene vart selde på ein auksjon i Borgund i 1723.
Kona til Møller tok imot kongeskjøtet som vart skrive 12. august 1724. me veit ikkje anna enn at ho og ervingane etter henne stelte seg slik med kyrkja og jordegodset at få hadde grunn til å klage.
«Den 30. Oktober 1847 rammedes den af en Lydstraale der splittede Taarnet og sprengte de massive Mure saaledes fra hinanden, at det ved Skjøn blev erkleret umuligt at reparere den.» Dette er den stutte meldinga Wraamann har ført inn i kallsboka.
