Jul og juletradisjonar

I folkevisa om Olav og Kari kjem dette til uttrykk i Olav sin karakteristikk av kona si. Mor til Olav anklagar Kari for å vere heks og spør han korleis han likar kona si, gifta si. Olav svarar: ”Sosso likar eg gifta god, som kvor den dagjen å drekka jol.” Altså ein svært så positiv omtale. Likevel endar visa tragisk. Olav trur mora og tar livet av kona si. At omgrepet at “drekka jól” er svært gamalt, ser vi av at skalden Torbjørn Hornklove, som levde kring år 900, fortel at han vil drikke jul ute på havet.

Etter at kristendomen vart innførd i Noreg, vart førebuinga til jula innleia med advent, dei fire siste vekene før jul. Den fiolette fargen som vi nyttar til lys o.l. i adventstida, er den liturgiske fargen for den katolske fastetida.

Fastetida er jo ei lutringstid, og det er godt muleg at såpass simpel kost som fisk, juletorsk og lutefisk, og graut, som framleis blir brukt som julemat somme stadar i landet, er etterleivningar etter den katolske fastetida.

Same om det var fisk eller kjøt, skulle all mat til jul vere fersk. Ein levde jo stort sett på salta og tørka mat resten av året. Derfor kom slaktinga og fiske av julefisk tett innpå jul. Sameleis med julebaksten. Og ølet skulle ikkje vere ferdig før 21. desember, Tomas Bryggjar, minnedagen for den vantru Tomas, apostelen som ikkje utan vidare godtok at Jesus hadde stått opp frå dei daude. Tanken var at fersk mat og ferskt øl gav friskt blod.

Julaftan skulle alle ekstra tidleg opp. Alle skulle ha god føde denne dagen, både dyr og menneske. Også skapningane i det fri måtte ein ta seg av. Mellom anna sette ein opp kornband, på svensk julkårv, for at fuglane skulle ha mat. Skikken har overlevd trass i at prestane gjekk hardt ut mot denne “heidenskapen” på 1700-talet.

På golvet i stova strødde ein halm, og i halmen burde heile huslyden sove julenatta. Menneska skulle ikkje ha det betre enn frelsaren. Denne skikken varde visstnok i enkelte bygder på Vestlandet heilt fram til 1940-åra.

Og helst skulle alle i huslyden sove tett saman i halmen, for på julekvelden møttest både gode og vonde makter. Derfor var det om å gjere å ha lys i alle rom slik at dei vonde vettene heldt seg unna. Av same grunn står det òg i julesongen: «så tenner moder alle lys, så ingen krok er mørk». I sær var ein redd Oskoreia, ei samling av vonde vetter og daude menneske som ikkje fekk fred. Julenatta for reia frå stad til stad, og passa ein seg ikkje, kunne ein bli teken med J.S. Wellhavesn dikt «Aasgaardsreien» og P.N. Arbos måleri med same namn gir eit godt bilete av dette fenomenet. Seinare tok julegeita over for reia. Trykte ein andletet mot vindaugsruta klokka 12 julekvelden, kunne ein sjå henne, og kanskje også bli teken. Denne skikken levde godt på øygruppa Froan på Trøndelagskysten enno på 1950-talet.

Også dei underjordiske måtte ha sitt julekvelden. Mellom anna sette ein ut graut til nissen. Det måtte ein gjere for å sikre at avlinga vart god også i det nye året. Det gamle namnet på nissen er tomtegubbe. Ordet tomt tyder gardsrom eller grunn. Altså er tomtegubben ein gubbe som råder over gard og grunn. Julevisa «Kom tomtegubbe stå i ring og lat oss lystige vere» kan nærast sjåast på som ein påkalling på denne skapnaden.

Somme stadar vart han òg kalla hauggubbe eller gardvord, dvs. den som vernar garden. Eigentleg er denne skapnaden rudkallen, den første som rydda gard og grunn. Han er så sterkt knytt til garden at han går igjen, og kvar julaftan krev han sitt, nemleg den symbolske handlinga å få julegraut, som er eit offer frå menneska til forfedrane deira.

Men kvifor fekk så tomtegubben namnet nisse? Det skjedde først på 1800-talet. Som så mangt anna skjedde det òg eit hamskifte i julefeiringa i dette hundreåret. Ordet nisse er det same som mannsnamnet Nils, og det kjem av det latinske Nicolaus. Den Nicolaus som har gitt namnet sitt til nemninga, er den heilage Nicolaus. Han levde i Lilleasia på 300-talet e.Kr. Han vart i si tid kanonisert til barna sin helgen. Minnedagen hans er 6. desember. Då skulle han gå rundt med ris i eine handa og gåver i den andre. Barna fekk då som fortent, juling eller gåver. Denne skikken skal visstnok eksistere enno somme stadar i Tyskland. I følgje Rudolf Steger frå München vart dette praktisert i hans barndom på 1950-talet. Med protestantismen forsvann Nicolaus, og gåveutdelinga vart knytt til julaftan og Jesusbarnet. Men nissen følgde med på lasset, m.a. som julegåveformidlar på julaftan. Og slik er den gamle tomten blitt blanda saman med helgenen Nicolaus og blitt til den moderne nissen, som i likskap med mykje i landet vårt er meir amerikansk enn norsk.

Vår moderne jul byrjar eigentlig med advent. Og julestjerna vi henger i vindauget og kransen på døra, er innlån frå Tyskland. Derifrå kjem òg julekalenderen, som dag for dag leiar oss mot den store dagen, julaftan. Det er ei tysk kvinne, fru Haug, som har fått æra for det. Ho levde på 1800-talete, og hadde ein sjuk gut. For å glede han laga ho ein kalender med ei overrasking for kvar dag i advent. Og dermed var det gjort.

Luciafeiringa derimot kjem frå Sverige. Luciadagen er 13. desember, minnedagen for St. Lucia som leid martyrdøden på Sicilia kring år 300. Ved midten av 1800-talet fann svenske studentar på at dei ville feire denne dagen med opptog og servering av mat, truleg ein skikk frå katolsk tid, då denne dagen innleidde fasta før jul, og då måtte ein ete ekstra godt. I tradisjonen er også denne dagen ein farefull dag, for som motstykke til den lyse Lucia finst ei mørk Lucia, ein kvinneleg Lucifer, som kunne fare ille åt viss juleførebuinga ikkje var som ho skulle vere, t.d. bake sju sortar julekaker osb. Hos diktaren Olav Duun er Løssi langnatt omtala i soga om Juvikfolke, ei farleg natt der ein helst skal halde seg innandørs.

Frå gamalt kan ein tenkje seg at ein dansa rundt treet, som i fleire religionar er eit frævleiks – og livssymbol, kunnskapens tre i Bibelen og livstreet i Elysien i gresk mytologi samt Yggdrasil i norrøn mytologi. Vi ser også det same i den opprinneleg tanken bak fastelavensriset. Frå Tyskland kjenner vi til at dei unge jentene i landsbyane kledde seg nakne til dømes på eit jorde. Så sprang gutane etter dei og piska dei med bjørkeris, med det førmålet at jentene skulle bli fruktbare. Som takk fekk gutane bollar som jentene hadde bakt. I julesongen syng vi jo «Du grønne glitrande tre goddag. Velkommen du som vi ser så gjerne.» Ei besjeling av treet der vi helsar det som eit levande vesen.

Juletreet i vår form, det ein på tysk kallar Christbaum, kristustreet, kom også frå Tyskland. Ca. 1820 har overklassa i Christiania for første gong juletre til jul. Julehefta kom omtrent samstundes, og kring 1870, med raskare og betre postgang, kom julekorta i bruk.

Under: Julekorta er henta frå Nasjonalbiblioteket.

Men den største gledesdagen var altså julaftan. Då skulle julefreden senke seg over by, bygd og heim. Men fordi mange uvette truga, hadde ein ei rekkje verneråder: Ein skaut jula inn for å skremme vekk alt trollpakk.

Kanskje kyrkjeklokkene etterkvart fekk same effekten. Elles kunne ein leggje ut stål eller måle ein kross over dørene, skjere kross i slaktet, lage smørkross i grauten osv., for å verne seg mot dei mørke maktene.

Første juledag var det fred. Ingen skulle denne dagen gå ut, anna enn i naudsynte ærend.

Andre juledag, derimot, var det fest. Frå gammalt var den 26. desember Staffan Stalldrengs minnedag. Denne Staffan er eigentlig Stefanus, den første kristne martyren, som i følge tradisjonen var stalldreng til Herodes, og vernaren for hestane. Første juledag reid så mennene, eller dei gjekk, frå gard til gard, der dei ofte gjorde fjøsarbeidet, og etterpå vart innbedne til mat og skjenk. Denne skikken varde ved ute på Froan til framimot 1960, men mennene skjenkte seg nok monaleg meir enn dei arbeidde.

Ein annan variasjon av denne skikken er å gå julebukk, der folk kledde seg ut, gjekk frå hus til hus for å verte trakterte. Dette er ein heidensk skikk. Bukken, så vel som julegeita, har horn og hale, og minner mykje om gamle djevelførestillingar. I Hans Strøms «Beskrivelse over fogderiet Søndøær» er dei kalla haugbukkar, jamfør nemninga hauggubbe for rudkall, og er skapningar frå det underjordiske som heimsøker gardane i juletida. Men julebukkane, som i skapnad liknar mykje på dei greske satyrane, er uvette som kjem til gardane og krev godt vertskap før dei forlet garden, Jfr. låvenissen. Etter reformasjonen i 1536 dreiv kyrkja agitasjon mot denne heidenske skikken, men framleis i 2018 er det folk som går julebukk.

Tida mellom første juledag og 7. januar var varseldagar, der kvar dag stod for ein månad. Tanken var at første juledag varsla om januar, andre juledag om februar og så bortetter. Var vêret godt første juledag, vart det godt også i januar i det nye året. Ein sette då eit merke for kvar dag, t.d. i ein takås, derav omgrepet “etter alle julemerke.” Ville ein vite noko meir spesielt for den einskilde månaden, måtte ein utføre spesielle ritual.

Bestefar min, Kristian Bye, brukte å “setje etter skreia”. Eit vassfat vart plassert i grua eller under omnen, og merka med nord, sør, aust og vest. Der det kom boblar i vassfatet, kom skreia til å stå, ute i havet djupt eller grunt i sjøen, under det komande skreifisket.

Jula slutta trettendag, natta mellom 5. eller 6. januar, dødsdagen til den heilage Knut Lavard som vart drepen i 1131. Derav har vi uttrykket ” Trettendagsknut jagar jula ut.” Kring år 1700 blei Knutsdagen somme stader i landet flytta til 13. januar. Derfor heiter det også: “Tjuanddagsknut køyrer jula ut.” Mellom julaftan og siste juledag ligg romjula. Ordet kjem av gamalnorsk rúmheilagr som tyder halvheilag, noko som inneber at ein kan gjere visse slag arbeid samstundes med at ein feirar jul.

Skulle ein våge seg på å seie noko om jula ut frå talet på ord der jul er ein del av ordet, slik som julesong, julegåve os.v, så må vel konklusjonen helst bli at jula er, og har vore, eit viktig fenomen i kulturen vår. I Norsk Riksmålsordbok finn ein 133 samansetjingar med ordet jul, og det er sikkert endå fleire.

I heidensk tid var juletida ei tid for juleblot, eit offer til gudane, der mat og drikke stod sentralt. I dag har vi julebord, og det skulle vel seie det meste.