Utover i 1997 opplevde regionen det vi kunne kalle ein industri-boom. Dette gjorde fagarbeidarar til ei attraktiv yrkesgruppe, og det var kamp om arbeidskrafta. Ulsteinkonsernet gjekk mot eit rekordresultat. At det var pengar mellom folk, vart meir og meir synleg, og dette var før Ulsteingruppa vart seld til Vickers, eit sal som risla kring 3,8 milliardar kroner over lokalsamfunnet. Men dette berre forsterka ein tendens som alt var der i Ulstein frå før.
Redaktøren i lokalavisa skriv om dette 1. november 1997 i ein leiarartikkel han kalla «Haust i pengeland»: – Det er ein vanleg grå haustdag i slutten av oktober. Ein feit Mercedes passerer utanfor kontorvindauget mitt. På Ytre Søre Sunnmøre vekker dette synet like lite oppsikt som flagget på 17. mai. Velstanden er til å ta og føle på. Rikdommen har byrja å openberre seg. Skilnaden mellom folk aukar. Samfunnet rundt oss er i forandring. Kvar det vil føre oss, veit eg ikkje, men det skjer noko med eit folk når avstanden frå topp til botn blir større. Eg har sett Per Sævik stille opp eit ideal for det hardt arbeidande, kapitalistiske mennesket: gudsfrykt og nøysemd. Eg veit at Idar Ulstein gjer det same når han knyter trådar bakover i den nære historia. Desse to høyrer til ein generasjon som i det minste kjenner til at både gudsfrykt og nøysemd har vore ideal for folk på desse kantar av landet. Men det har gått nedover med gudsfrykta på ytre søre. Med nøysemda òg, i takt med at rikdommen har vakse. Det har funnest tider, det er ikkje lenge sidan, at folk her ute på kysten visste meir om Judea og Madagaskar enn om Hedmark og Oppland. Framleis er vi internasjonalt orienterte. Men det er i mindre grad bibelhistoria og misjonen som styrer utsynet (…). Ein herre har teke over der den gamle vart borte: Mammon. Eg trur ikkje den feberheite materialismen som blussar over bygdene våre i 1997 berre er eit overflatefenomen. Slik sett er eg ikkje optimist. Eg trur ikkje at folket på vestkysten vil finne tilbake til seg sjølv når høgkonjunkturen fell; eg fryktar det paradiset er tapt ein gong for alle, skreiv redaktør Widnes Johansen i 1997, altså ei god stund før ytterlegare milliardar råka lokalsamfunnet og skapte endå større skilje.
Men om samfunnet endra seg, gjorde rikdommen også mykje positivt med lokalsamfunnet. Mykje av dei nye pengane vart investerte lokalt, og i tillegg skulle det utvikle seg til eit unikt samarbeid mellom private investorar og kommunen. I mellomtida skapte veksten i Ulstein kommune problem:
Mangelen på kommunale tilbod til borna var eit tilbakevendande problem for foreldre i Ulstein. Både på skulefritidsordninga i sentrumskrinsen og ved barnehagane i kommunen var det lange ventelister også våren 1997. 15 foreldrepar stod på venteliste for skulefritidsordninga, og dei gjekk no ut i lokalavisa og kravde at kommunen måtte handle. Den andre gruppa i vanskar var foreldre med born opp til fem år. Heile 74 foreldrepar hadde fått avslag – eller stod på venteliste – for barnehageplass. I tillegg til dei barnehagane vi har nemnt tidlegare, dreiv Ulsteinkonsernet sin eigen, private barnehage i Krushammarvegen. Men det var ikkje nok, utviklinga gjekk for fort.
Den raske utviklinga i Ulstein hadde også ein annan pris: Det var framleis eit stort behov for økonomisk sosialhjelp. Dette hadde delvis samanheng med at personar med eit slikt behov flytta frå nabokommunane til Ulstein. Barnevernet i Ulstein var ikkje bemanna for den aukande arbeidsmengda – og ein tendens til tyngre og meir omfattande barnevernssaker. Dette kom fram i driftsmeldinga frå sosialetaten for 1996. Her kom det òg fram at Ulstein hadde relativt mange unge arbeidsledige, og framleis var det fleire personar med gjeldsproblem i kommunen. Tenesteapparatet mangla kapasitet til å imøtekome behovet for rådgiving og utgreiing. Sosialsjef Arthur Grønmyr såg også lyspunkt: – Det høge aktivitetsnivået i industrien gjer at fleire flyktningar får seg arbeid og treng såleis mindre sosialhjelp. Mange nordmenn kjem òg til kommunen for å få seg arbeid, men mellom desse er det også dei som har sosiale problem og treng sosialhjelp, slo Grønmyr fast.
Dei gode tidene påverka sysselsetjinga positivt. Hausten 1997 var det rekordlåg arbeidsløyse i distriktet. Under 200 arbeidsledige var ny rekord for Ytre Søre Sunnmøre. Men den evige jakta etter arbeidskraft i dei store industribedriftene i regionen var eit signal mot noko som skulle kome: Ei massiv arbeidsinnvandring frå land med lågare lønnsnivå, særleg Polen. Rundt 1997 såg vi ikkje mykje av dette, men det skulle kome for fullt i neste bølgje etter 2005. I 1997 viste ein ny forskingsrapport at Noreg ville mangle over 50.000 personar i norsk arbeidsliv i 2005, aukande til 70.000 i 2010. Alt talte for at distrikta kunne bli dei store taparane i kampen om arbeidskrafta. For ei av årsakene til mangel på arbeidskraft låg ikkje i at den norske arbeidsstyrken var for liten. Folk var ikkje villige til å flytte dit jobbane var. Det gjekk no for seg ein kontinuerleg, kreativ prosess for å finne ut korleis du kunne lokke folk til kystbygdene. Forskarane frykta ei sentralisering til Oslo- og Akershus-området, og at industrien i distrikta ikkje ville kunne realisere planane sine. Så skulle det vise seg at arbeidsinnvandringa vart redninga. Vi må altså tilbake til 1997 for å finne ein analyse som peikar fram mot tida etter 2005. Men først skulle det kome ein kraftig bølgjedal for den lokale industrien.
Ulstein kommune hadde store ambisjonar for Geileneset midt i Ulsteinvik. I 1997 starta ein prosess med å få ulike interessentar med på å utvikle området. Kommunen såg for seg Geileneset som eit sentrumsområde som kunne vere identitetsskapande for Ulsteinvik. Tanken om å utvikle sentrum var stadig framme i ulike samanhengar, særleg i siste delen av 1990-talet. No var det altså Geileneset med sitt maritime potensial. I oktober 1997 sa kommunen klart ifrå at sjøbuene på Geileneset skulle få stå og vere ein viktig del av det miljøet politikarane såg for seg der, og integrere buene i eit moderne og funksjonelt sentrum: – Slik kan vi også reise kjerringa etter at årets kulturminne, Skjervøybuda, vart riven, kommenterte rådmann Hans Jakob Sandanger. Men det gjekk tregt med utviklinga i dette området av Ulsteinvik. Pengefolket lét vente på seg, og kommunen hadde lite å setje inn. Ei av dei første verksemdene som kom i stand mot slutten av 1990-talet, var puben/restauranten Skibet i Snorrebuda med Glenn Thoresen og Thoresen Invest som drivarar.
I september 1997 signaliserte politikarane i Ulstein at eigarane av Skjervøybuda på Saunes, Hatløy AS, skulle få rive bua slik dei ønskte. Det hadde vore ein lang prosess og med mykje strid. Bua blei kåra til årets kulturminne i Ulstein dette året, og representantar for dei tidlegare eigarane hadde argumentert for at bua måtte takast vare på. Men UFAS ønskte å nytte tomta til industrielle formål. I september 1997 starta Hatløy AS rivinga av årets kulturminne, Skjervøybuda.
Frå skrivepunktet i 2020 veit vi at stortingsmeldinga Leve med kulturminne peikte ut 2009 til kulturminneår. Meininga var no å skipe eit slikt år kvart tiande år. Det første kulturminneåret, 1997, førte til nokså stort engasjement i Ulstein. I tillegg til å kåre årets kulturminne vart det òg andre tiltak. Prosjektgruppa for kulturminneåret i Ulstein 1997 koordinerte til dømes utstillinga Gammalt og godt på Hasund skule i oktober 1997. Vikebladet Vestposten omtalte utstillinga som den flottaste, mest omfattande og innbydande lokalhistoriske utstillinga som har vore i lokalsamfunnet nokon gong. Utstillinga omfatta gamle bruksgjenstandar frå fiskar- og bondeyrket, men også fritidsreiskapar og eit breitt spekter remediar og varer frå hus og heim i overgangen frå naturalhushald til pengehushald. Prosjektgruppa for kulturminneåret i Ulstein hadde trekt i trådane saman med Ulstein bondelag, Ulstein sanitet, medlemer av husflidlaget på Søre Sunnmøre, Ulstein historielag og privatpersonane Marie og Karl Breivik. Koordinator for utstillinga var Inger G. Ulstein. Totalt var om lag 600 personar innom utstillinga.
