Debatt om avkristning og moral

– Vi har tunge tider framfor oss. Gudlause krefter i folket vårt reiser seg frekkare og djervare enn før. Kristenopplæringa i folkeskulen er i brennpunktet. Ting som saka om soldatheimane, lova om religionsopplæring i framhaldsskulen, mødrehygienekontora og mangt anna fortel oss kva vi har i vente. I dag svarer staten nei på Guds bod og ord. Men det er farleg å trasse Guds rike (…). Vi treng ungdom som seier nei til hardkokt materialisme, lettlynt leik, moro, drykk, usedugskap, og seier ja til givande arbeid i jordbruk og fiske; ein ungdom som heller vel eit einfelt liv som kristen på ein leigegard, eller nyting i Sodoma og Gomorra, som vel slitet i fiskebåten framom eit åndstomt storbymiljø.

Det var i sanning ei brytningstid prost Tjensvoll talte inn i, sjølv om kristendommen framleis hadde godt fotfeste som premissleverandør for livet i Ulstein. Den tradisjonelle kristendomsundervisninga stod sterkt i skulane, og det kristne språket fann gjenklang hos folk. Men Ap-regjering, opplysning og urbanisering truga dei tradisjonelle bygdeverdiane. Sjølv om det enno skulle gå fleire tiår før desse verdiane definitivt taper hegemoniet, ser vi tendensane i det som prosten åtvarar mot. Mødrehygienekontora, som han nemner, var eit slikt stridsemne. Det første mødrehygienekontoret vart opna i Oslo i 1924 av Katti Anker Møller i samarbeid med kvinner i arbeidarrørsla. Oppgåva til kontoret var å spreie seksualopplysning, undervise i prevensjon og selje eller dele ut prevensjonsmiddel. Kontoret skulle også rettleie i svangerskapshygiene, spedbarnsstell og ernæring – og hjelpe til med å skaffe praktisk og rimeleg spedbarnsutstyr. Det viste seg at kontoret dekte eit stort behov. Men bruken av prevensjon var omstridt, og kontoret møtte stor motstand. I konservative og religiøse kretsar vart prevensjon sett på som synd mot Gud.

I 1941 stengde okkupasjons-styresmaktene mødrehygienekontora, og etter krigen skulle det vise seg vanskeleg å opne dei igjen. Moraldebatten frå mellomkrigstida heldt fram med fornya styrke. Særleg var det omstridt at kontora dreiv prevensjonsrettleiing og selde preventiv til ugifte kvinner. Men kontora kom etter kvart i gang igjen, og utvikla seg til fullt utbygde helsestasjonar (Store norske leksikon).

På same måten som kino, dans og alkohol var viktige markørar, var også kampen mot prevensjon og prevensjonsrettleiing sett på som ein kamp for kristendommens posisjon i folket. Våren 1948 skriv ein lesar i Vikebladet: – Lat oss vere samde om at den nye sti ber attover til ei tid då helsedirektøren har fått religionen ut av skulen og seksualfag i staden (…). Nett no ser eg at ei frue er ute i eit Oslo-blad og reklamerer for desse preventiva som tysksoldatane og korporalane blir så helsesterke av…

Eit anna innlegg i Vikebladet tek opp noko av den same «åndskampen»: – Det uhyggelege fenomenet i Noreg i dag er seksualiseringa av kultur- og åndslivet vårt. På alle område riv kulturen seg laus frå kristendommen.

Det lesaren sikta til her, er mellom anna forslaget om prevensjon til soldatane i Tysklandsbrigaden. I åra 1947-1953 tenestegjorde om lag 50.000 norske soldatar i Tysklandsbrigaden, fleire av dei frå våre grender. Det vart rabalder då Ap-regjeringa i 1948 bestemte at soldatane skulle utrustast med kondom. No stilte Kristeleg Folkeparti seg i spissen for ein landsomfattande protestaksjon mot vedtaket. Folk gjekk med underskriftslister i bygd og by.

I 1948 er denne saka høgaktuell i Ulstein og underskriftslistene, det såkalla Folkebrevet, sirkulerer mellom innbyggjarane. I eit debattinnlegg i Vikebladet i januar tek ein yngre lesar utgangspunkt i at Stortinget 20. november 1947 med 76 mot 45 røyster hadde vedteke at det skulle delast ut kondom til dei norske soldatane i Tyskland. Han gjer seg til talsmann for dei unge rekruttane og rettar skytset mot dei 76 i Stortinget: – Er det dykkar fulle meining at norsk ungdom har sokke så djupt at den seksuelle nytinga har blitt like nødvendig som maten. Ve over dykk som då ikkje har anna hjelp å gi oss enn det siste sparket ned i avgrunnen. Kva ville de tenkje om dykkar foreldre, då de stod ferdige til å gå ut i livet, om dei gav dykk ein pakke gummiartiklar med den klare baktanken: «de treng det så likevel»? Vi vil ikkje ha eit slikt stempel klint på oss! Norske gutar som enno har ære, ser kva veg det ber, skriv han.

Ein månad seinare er det sokneprest Sverre Nilsen i Ulstein som rykkjer ut og skriv i Vikebladet om Folkebrevet og underskriftsaksjonen. Nilsen viser til at ei rekke kjende personar har stilt seg bak utspelet: – I brevet dei sender til Stortinget, gir dei uttrykk for den sorg og harme det har vekt vide omkring i landet at ungdomen som gjer militærteneste, skal få utlevert midlar som seiest skal gjere det mindre farleg å gi seg ut i kjønnsleg sedløyse. Ordninga med det dei kallar preventive midlar, har kome i stand etter vedtak i Stortinget. I dette brevet er det på det alvorlegaste bede Stortinget om å gjere om vedtaket og i staden hjelpe til i det byggjande arbeidet for sjølvtukt og truskap. Dei som har sendt brevet til Stortinget, vender seg no til folket og ber alle vaksne over 18 år, som er samde i det, skrive namnet sitt på liste og samstundes gi opp alder, yrke og bustad. Listene kjem til kvar bygd, og eg vil be alle i Ulstein og Hareid, som sluttar seg til, at dei ikkje skriv namnet sitt på meir enn ei liste i fall dei blir spurde av fleire som byr listene fram. Eg vil inderleg vone at alle som er samde i skrivet, er med, så styresmaktene får sjå kvar folket er, og kvar landet ligg. For moralsk reinsemd er ei dygd og skal så vere, appellerer soknepresten.

Vi veit ikkje kor mange som skreiv under på oppropet i Ulstein, men i heile landet vart det i løpet av kort tid samla inn over 400.000 underskrifter på det såkalla Folkebrevet mot preventiva. Underskriftene vart pakka i kasser og overleverte til Stortinget som sende dei vidare til Forsvarsdepartementet. Forsvarsminister Jens Chr. Hauge, som låg på Ullevål sjukehus og fekk behandling for gulsott, vart nokså irritert over Folkebrevet. Det nærma seg kommuneval, og han frykta at KrF ville gjere eit stort nummer av det i valkampen. I september sende han brev til nestleiar Trygve Bratteli i Ap, som også var leiar i forsvarskomitéen, og skreiv at han frykta den breie folkelege støtta KrF ville kunne vise til, i og med dei 400.000 underskriftene. Hauge mistenkte også at det skjulte seg «ikke få barn, sinnssvake, døde og savnede, og at noen går igjen flere steder». Bratteli svarte roleg at Arbeidarpartiet måtte halde fast på standpunktet sitt og ikkje la seg affisere. Partiet hadde ingen ting å tape på oppstyret om preventiva. Bratteli konkluderer: «Det som nå skjer, er at de i disse henseende mest tilbakeliggende lag av folket våkner til erkjennelse av en tidsmessig og menneskelig seksualetikk og preventiv teknikk. De høylydte skrik og protester vil på litt sikt bidra til å blåse moderne viten inn i store kretser som opp til nå har vært knuget av taus angst».

Kassene med underskrifter vart liggande urørte i kjellaren hos Forsvarsdepartementet. Soldatane i Tysklandsbrigaden fekk kondoma sine, og trong dei. Ifølgje ei gransking offentleggjort i Tidskrift for den norske lægeforening eit par år seinare, svarte 42 prosent av soldatane at dei hadde hatt intim omgang med kvinner under tenesta (Jens Chr. Hauge, Olav Njåstad 2008).

Men i Ulstein vart folk minte om saka og den kulturkampen eller åndskampen som no gjekk føre seg i Noreg, kanskje med eit snev av by mot land, liberal mot konservativ, kyrkje og kristendom mot opplysning.

I den nye tida som så smått bryt fram, går ikkje ting så fort i ein kommune som Ulstein. Her står tradisjonar støtt og sterkt. I ei undersøking frå 1948 svarte 84 prosent av folk her i landet at dei trur på Gud. Berre Canada, Australia og USA låg før oss på lista. Hadde dei spurt berre folk i Oslo, ville resultatet ha blitt eit anna. Men det skjedde så smått noko i Noreg på dette området som leier fram til dagens undersøkingar der dei som trur, kanskje er færre enn halvparten av folket. I åra rundt 1948 er Vikebladet framleis dominert av artiklar med religiøst innhald, og avisa er det i mange år framover. Då Vestposten byrja å kome i 1971, var tendensen endå sterkare der.