Folketal og utvikling

I 1990 tok bustadmarknaden til å auke i Ulstein. I botnåret 1988 vart det sett i gang 24 husvære i Ulstein og Hareid. I 1989 vart det teke i bruk berre 14 husvære i Ulstein, men det vart starta bygging av 35 bustader. Mykje av aktiviteten på slutten av året skuldast det nye byggjefeltet Hofsetråsa. I feltet tilbaud kommunen bustader til unge utan innskot og til ei rimeleg leige. I starten på november 1990 låg Ulstein på topp mellom sunnmørskommunane i husbygging i høve til lånesummen i Husbanken. Banken hadde på dette tidspunktet gitt tilsegn til 35 bustader i Ulstein. Det vart satsa på fleire bustadfelt for å auke bustadbygginga, og kommuneadministrasjonen rekna med at kommunen ville trenge minst 50 nye husvære i året, og i tillegg ville den auka tilflyttinga i samband med veksten i veftsindustrien krevje endå fleire bustader.

Politikarane i Ulstein gjekk i mars 1991 inn for å klargjere tredje byggjesteg i Varleite fordi det var stor etterspørsel etter tomter i sentrumskrinsen. For tida var det åtte klare tomter igjen i Varleite II, og alle var tinga vekk. På det tredje byggjesteget stod det att å klargjere 12 tomter, og dette meinte politikarane kunne gjerast med det første. Kommunen hadde ikkje andre tomtetilbod i sentrumskrinsen på denne tida. H-feltet kunne først bli klart ein gong i 1992.

I slutten av januar 1991 kunne Vikebladet fortelje at det var venta endå meir byggjeaktivitet i Ulstein. Kommunen rekna med at kring 60 nye bustader ville vere under bygging dette året, med hovudvekt på mindre husvære i såkalla konsentrert busetnad. Denne våren starta bygginga i 1. byggesteg i det nye bustadfeltet til Ulsteingruppa i Varleite. I 1990 vart det ikkje selt meir enn seks tomter i dei kommunale bustadfelta i Ulstein. Men i og med at ein del småhusprosjekt vart realiserte, kom det til mange nye bustadeiningar likevel, hovudsakleg lokalisert til Hofsetråsa, Ulshaug og Johannesbakken. Vel 40 husvære vart sette i gang i 1990.

I februar 1991 kom meldinga frå departementet om at Rinden endeleg var godkjent som bustadfelt på Flø. Klaga frå tre grunneigarar som dreiv gardsbruk der, vart ikkje teken til følgje. No hadde klaga lege i over to år i Miljøverndepartementet. Feltet ville gi plass til 14 hus.

Eit anna typisk trekk for forandringane i perioden utover på 1990-talet og inn i 2000-talet er ei rivande teknologisk utvikling; betre mobilar, etter kvart internett og lettare bruk av e-post, og ikkje minst kortbruk som betalingsmiddel. I mars 1990 melde bankane om meir og meir kortbruk. Det siste året var det teke ut pengar på minibank over 70.000 gonger ved dei to sparebankane i Ulstein og Hareid. Mange forretningar var også godt dekte med betalingsterminalar. No skulle terminalane byggjast om, slik at alle slags kort kunne brukast utan at kunden trong skrive under på kvitteringa.

Ulstein kommune vedtok å byggje ny skule i Hasund. Dette skjedde ikkje utan debatt. Rådmann Hans Jakob Sandanger meinte investeringa ville legge band på Ulstein i lang tid. Og gruppeleiar for Høgre i kommunestyret, Bård Vikanes, formulerte seg slik ifølgje lokalavisa i mars 1990: – No satsar vi på ein ny skule i Hasund, noko som vi meiner er nødvendig. Men det er klart at ei slik investering vil binde kommuneøkonomien i lang tid framover. I den samanheng meiner vi det er nødvendig å sjå på skulestrukturen i Ulstein. Det var då også behov for nytt barneskulebygg i Ulsteinvik. Det som skulle skje dei neste åra på denne fronten, råka først og fremst Flø, Eiksund og Dimna, mest på grunn av sviktande elevtal, og ein del på grunn av økonomi.

Den nye skulen i Hasund vart vedteken samrøystes i Ulstein kommunestyre 15. mars 1990, og dei gav oppdraget med å reise skule- og grendehusbygget til Block Watne Yrkesbygg. Bygginga vart starta i juni, og skulen skulle stå ferdig om eit år.

Den 20. august 1991 var det open dag ved den nye skulen i Hasund. No skulle elevane få utforske ein flunkande ny skule. Flagga gjekk til topps i krinsen. Folket der hadde kjempa lenge for å få ny skule, og då dei endeleg fekk det, vart det ikkje spart på dei kommunale kronene. Nesten alt av inventar var nytt, og spesialromma for skulekjøkken og medieundervisning var utstyrte med alt som trongst av læremiddel og rekvisittar. Den offisielle opningsfesten for Hasund skule og bygdehus vart feira i oktober 1991.

Dei første husa i Ulshaug aldersbustader hadde kome under tak i april 1990, og ville bli innflyttingsklare i juni. Alle dei 16 husværa ville stå ferdige i januar 1991.

Våren 1990 vart planen for gjennomføringa av HVPU-reforma i Ulstein vedteken. Fleire av politikarane i kommunestyret rosa planen då dei diskuterte saka i slutten av april: Han var nøktern, samtidig som han sikra bustad til dei 31 funksjonshemma som kommunen hadde ansvaret for, dessutan dagtilbod, undervisning og fritidstilbod for heimebuande. Prosjektleiar for planarbeidet hadde vore Johs. Drabløs: – Omsorg er å ta ansvar for utan å ta ansvar frå. Planen har visjonen om det gode liv for funksjonshemma som rettesnor. Stikkord er aktivitet, deltaking, sjølvstende, val, individualitet, tryggleik, respekt, utfordring, meistring og sjølvrealisering.

Hausten 1990 var Ulstein i mål med reforma, dei psykisk utviklingshemma skulle no vere innbyggjarar i eigen kommune. Då hadde det gått vel 30 år sidan foreldre med psykisk utviklingshemma born hadde det fulle ansvaret for dei åleine. Etter ein periode med institusjonsomsorg, som ved Dagheimen i Ulsteinvik, skulle desse menneska no førast tilbake til lokalsamfunnet og til eigne tilrettelagde bustader, med kommunane som ansvarshavarar. Ulstein dagheim og internat vart mot slutten av 1991 avvikla som institusjon. I starten av desember flytta åtte av internatbuarane til eigne bustader.

I mai 1990 runda Vaktsentralen i Ulsteinvik 10 år. Det var presis klokka 17 den 8. mai 1980, med det same Televerket hadde kutta linene til dei manuelle sentralane, at Vaktsentralen starta. Ifølgje Vikebladet Vestposten synte utviklinga desse ti åra at sentralen hadde vore ei livsviktig teneste for kommunane i området. I snitt fekk Vaktsentralen no ei oppringing kvart sjette minutt. Men sentralen hadde vore truga dei siste åra. Televerket trekte tilbake og sa opp avtalen om økonomisk godtgjersle. Eigarkommunane hadde så langt villa ha sin sentral og vedtok å ta heile kostnaden sjølve.

Parallelt med at telefonsambandet i Ulstein-området vart digitalisert, var framtida for Vaktsentralen i Ulsteinvik stadig meir usikker. Midt i november 1990 vart det klart at Vanylven kommune, som hadde kjøpt tenester frå sentralen heilt sidan starten i 1980, frå årsskiftet 1990/91 ville gå over til å bruke vaktsentralen ved sjukehuset i Volda, der tenestene var rimelegare. Dette var starten på ein prosess der fleire kommunar melde seg ut – og det gjekk mot ei ny ordning med vaktsentral.

I mai 1990 vart det endeleg nei til fødestova ved sjukeheimen i Ulsteinvik. Heretter vart det ambulanse og ferje for alle som ville føde born på øyane. På eit møte mellom helsesjefar og ordførarar i dei fire kommunane som sokna til fødestova i Ulstein, vart det ikkje semje om å gå saman om vidare drift. Ut på hausten 1990 vart det klart at den delen av den såkalla statlege eldremilliarden som skulle tilfalle Ulstein, kom til å bli brukt til å byggje om fødestova til bukollektiv.

I desember 1990 bestemte politikarane i Ulstein at eit område ved Reiten skulle regulerast om i tråd med ønska til Sunnmøre Folkehøgskule – om å byggje ut skulen. Men det skulle gå tregt med utbygginga til skulen av ulike årsaker, mellom anna med omsyn til vegspørsmålet. Som vi veit i dag, enda planane med at skulen tok over hotellet i Varleite i staden for å byggje ut på Reiten.

Så var det helse- og sosialtenesta i Ulstein. Sidan 1984 hadde kommunen hatt gåande forsøk med den administrative strukturen i helse- og sosialtenesta. Våren 1991 var denne perioden summert opp og evaluert. Partane i kommunen gjekk inn for ei tredeling av denne sektoren, men rådmann og ordførar var usamde om det å opprette ei overordna stilling som helse- og sosialsjef. Ordførar Kaldhol var tilhengar av tredelinga, men motstandar av ein ny, overordna sjef. Då saka kom til kommunestyret, vart det akkurat kvalifisert fleirtal for at helse- og sosialsektoren frå 1. januar 1992 skulle auke frå to til tre etatar og med tre etatssjefar og med flat struktur, ingen overordna helse- og sosialsjef.

Trass i protestane frå dei eldre på aldersheimen gjekk Ulstein vidare med planane sine for å endre eldreomsorga: – Aldersstrukturen er i ferd med å endre seg, og eldreomsorga som kommunen legg opp til i tida framover, vil etter kvart stette behova for alle eldre i Ulstein, uttalte leiinga i helse- og sosialetaten i Ulstein i intervju med Vikebladet Vestposten i september 1991. Sosialsjef Arthur Grønnmyr, helsesjef Torbjørn Måseide og heimesjukepleiesjef Marit Botnen meinte at endringane dei la opp til, ville vere dei beste for eldre. Målet var å legge til rette for at flest mogleg kunne få bu heime. Det ville også gi mindre press på institusjonane. Før jul i 1991 stod 16 kommunale husvære med livsløpsstandard klare til innflytting.

Omsorgstenesta i Ulstein fekk hausten 1992 sju tryggleiksalarmar frå Ulstein sanitetsforeining. Alarmane skulle i første rekke nyttast til dei som heldt til i eldrebustadene, eller eldre som framleis budde heime åleine. Til saman hadde omsorgsetaten fått 27 av dei 52 tryggleiksalarmane sine frå saniteten. I tillegg hadde dei fått to smertepumper. Til saman hadde utstyret ein verdi på 200.000 kroner. Samtidig innførte Ulstein kommune ei storkjøkkenordning på sjukeheimen – for eldre. Eldre som budde heime, kunne no abonnere på varm middag og få han levert på døra.

I samarbeid med lege Leiv Bjørndal starta røntgenlege Tor Austad eit tilbod om ultralydundersøkingar i Ulsteinvik hausten 1992. Pasientar på Ytre Søre Sunnmøre kunne derfor gle seg over at dette tilbodet no kom til regionen. I første omgang ville Austad ta imot pasientar eit par kveldar i veka i tillegg til enkelte laurdagar. Tilbodet skulle etter kvart bli utvida.

I desember 1990 vart Ulstein kommune kåra til den beste i landet å bu i. Det var NRK P2 som stod bak kåringa, og kommunen utnytta dette så godt det lét seg gjere i tida som følgde. Kommunen scora først og fremst på miljø, kultur og trivsel, men også den gode økonomien og dei stabile arbeidsplassane i industrien. Dårleg barnehagedekning og for få legar drog ned: – Vi må ikkje gløyme at dei som har gått før oss, har lagt grunnlaget for denne prisen, og så må vi heller ikkje gløyme at ikkje alle i kommunen har det så bra, kommenterte ordførar Ottar Kaldhol til lokalavisa.

Samtidig ville kommune og næringsliv utnytte kåringa. Profileringa som vart sett i verk i mai 1991, var ifølgje Vikebladet Vestposten det første verkelege samarbeidet mellom Ulstein kommune, Ulstein næringslag og Ulsteinkonsernet. Kampanjen ville koste nær 100.000 kroner. Då Ulsteindagane tok til 7. juni, skulle forretningane selje dei ferske «best å bu»-t-skjortene. Du kunne òg sikre deg berenett med det nye emblemet på.

«Ulstein – eit lokomotiv på Søre Sunnmøre»; dette slagordet kom fram i arbeidet med den langsiktige delen av kommuneplanen for Ulstein. Planen, som vart presentert i juni 1991, skulle gå 12 år fram i tid. Han formulerte tre hovudsatsingsområde : kommunal organisasjonsutvikling, oppvekstmiljø og fastlandssamband. Folketalet i Ulstein var 5662 personar i 1990, og største gruppa var dei i alderen 15 til 25 år. Ved årtusenskiftet trudde planen at dette ville nærme seg 6000, men med færre tenåringar og fleire eldre.

Utviklinga i Ulsteinvik var inn i 1990-talet nesten som eit tog på skinner; urbaniseringa skaut fart, stadig utbygging av nye byggjefelt. Enkelte grunneigarar kunne nok kjenne seg overkøyrde i det kommunetoget rulla framover med trugsmål om oreigning. Kommunen hadde eit klart mål om å skaffe sentrumsnære tomter, og i striden om å løyse inn det såkalla H-feltet hadde mange private interesser blitt skadelidande. Kommunen sleit mellom anna med å få til ein avtale med Vik og Hofset Vasslag. Dette vasslaget hadde levert vatn til abonnentane sine sidan 1913. No måtte brønnen deira vike for det planlagde H-feltet, og om lag 20 partseigarar måtte med det knyte seg til det offentlege vassverket. Overfor lokalavisa gav partseigarane uttrykk for at var sjokkerte over det dei oppfatta som kommunal arroganse i saka.

Ein annan av dei som reagerte, var Håkon Wigg. Han var ingen godseigar, men eigde eit lite mål jord i det mykje omtalte H-feltet i Ulsteinvik. Her hadde han i lang tid ønskt å sette opp husvære for seg og sine. Men sommaren 1991 såg han mønsteret for kommunal oreigning i kvitauget, og i si vanmakt gjekk han til sveltestreik mot kommunen: – Eg kjem til å nytte alle dei middel eg finn tenlege til å hindre nokon å kome inn på eigedommen min utan mitt samtykke, skreiv Wigg i eit brev til kommunen. Han eigde tomta Oppheim i H-feltet, og no ville han starte sveltestreik frå 31. juli 1991. Men etter avisoppslaget om saka, tok ordførar Ottar Kaldhol eit initiativ til å løyse konflikten. Saman med Vikebladet Vestposten fekk han til eit møte heime hos Håkon Wigg, og der lovde ordføraren å setje prestisjen sin inn på å gjere om vedtaket om oreigning. Både overfor Wigg og lokalavisa gjorde Kaldhol det klart at han ikkje hadde særleg sans for eit trugsmål om sveltestreik mot eit kommunalt vedtak. Men han ville likevel gjere eit forsøk på å kome til ei minneleg ordning. Politikarane i Ulstein støtta ordføraren sin og gjekk bort frå å gjennomføre oreigning og innløysing av eigedommen til Håkon Wigg.

Så var det Lars E. Garshol på Hofset, som eigde eit 30 mål stort område rundt Anholen i austenden av H-feltet. Etter at saka hans hadde gått gjennom heradsrett og lagmannsrett og tapt i begge instansar, såg han ikkje annan utveg enn å anke til Høgsterett. Kommunen ville fare med alle dei 30 måla og regulere det som friområde og dermed til ein pris på fem kroner kvadratmeteren. Garshol hadde opplevt det same før; 20 mål friområde på Hofsethaugen, 60 mål natur-, landbruks- og friområde ovanfor Høddvoll og 200 mål på Eidet var utlagt til friluftsområde – og til ein endå lågare verdi. Garshol var ikkje uvillig til å selje areal til kommunen, men ikkje gi det bort; fem kroner var rein konfiskering, uttalte han til lokalavisa. Overfor Vikebladet Vestposten kjem han med eit døme han har erfart tidlegare. Så tidleg som 5. mai 1971 gjekk Lars E. Garshol inn ein avtale med Ulstein kommune. Ordførar Oskar V. Sundgot (KrF) skriv under for kommunen. Dette var ein avtale om kommunalt kjøp av om lag 60 mål utmark. Eitt av vilkåra i avtalen lydde slik: «Kommunen avstår frå å ta utmarksgjerdet og innmarksgjerdet ovanfor vegen bak Hofsethaugen.» Men kontrakten og ordførarunderskrifta var ikkje verdt papiret ho var skriven på. No – i 1991 – tok kommunen arealet dei hadde lova å ikkje ta; Garshol kom ingen veg i rettssystemet, og det kommunale toget rulla vidare. Men ordførar Ottar Kaldhol hevda i samtale med lokalavisa at det var inntrykket hans at mange av grunneigarane var nøgde med resultatet av tingingane om H-feltet, sjølv om dei i utgangspunktet ikkje var glade for at det vart oreigning.

Like etter konflikten om H-feltet kom det eit eldreopprør i Ulstein starta av kvileheimsbuarane. Dei ville ikkje sitje med hendene i fanget og vente på at kommunen med helsesjef Torbjørn Måseide i spissen skulle legge ned kvileheimen: – Dei som styrer, skjønar ikkje kva dei styrer med, og vi som veit kva det er å bu åleine lenge etter at vi ikkje lenger kjenner oss i stand til det, blir ikkje høyrde, sa representantar for dei eldre på kvileheimen. No ville dei ha med seg resten av folket i kommunen i ein protest mot planane om å legge ned kvileheimen. Dei brukte ord som manglande tryggleik og einsemd når dei skulle beskrive det dei frykta med å bu heime åleine, same kva helsesjefen lova at alle skulle få den hjelpa dei trong. Dei frykta at dei kom til å bli åleine det meste av døgnet.

Så seint som ved inngangen til 1990-talet var det berre to skjenkeløyve i Ulstein og Hareid, dei to hotella. Men diskusjonen om ei liberalisering var aukande, og det dukka opp skjenkesøknader frå fleire næringsdrivande. Men politikarane heldt stand til ut på 1990-talet. I 1991 vedtok kommunen ein alkoholpolitisk plan som mellom anna slo fast at kommunen ikkje burde opne for ølmonopol eller sal av øl i butikk, og heller ikkje opne for eit ordinært skjenkeløyve. Dette var berre nokre år før det store frisleppet.

Natt til 1. januar 1992 feia ein spesielt kraftig orkan inn over Sunnmørskysten; han skulle seinare bli heitande «Nyttårsorkanen». Folk som hadde levd lenge, kunne ikkje minnast ein slik vindstyrke. Dei som skulle rydde i skogen, og dei som skulle vøle hus, vart ikkje arbeidsfri med det første. Vikebladet Vestposten rekna alt i den første utgåva si i 1992 med at vindbygene hadde øydelagt for fleire titals millionar i Ulstein og Hareid. Mange løer og sjøhus vart flytta og knuste. I Ulstein vart to bustadhus, eitt i Eiksund og eitt i Ulsteinvik, totalskadde, og det var i tillegg mange takskadar med avbrotne piper, avskrella stein og papp. Det florerte med meldingar om innslegne glasruter. Vindmålaren på Vigra vart sprengd i dei kraftigaste kasta, og pila slo opp i 70 knop i middelvind og 100 knop i kastevindane. Kanskje hadde dei sterkaste kasta vore opp i 120 knop då det stod på som verst 1. januar. Bøndene i Ulstein vart råka hardt. Fleire måtte slakte buskapen fordi dei ikkje kunne huse dyra lenger. Ein av dei som var ramma, var Leif P. Dimmen i Dimna. Han måtte slakte og selje heile buskapen, medan han satsa på å halde på sauene.

Innvandrarar og asylsøkarar sette stadig sterkare preg på lokalsamfunnet. I mars 1992 opna to tamilar ein orientalsk daglegvarebutikk i Ulsteinvik. Asia Dagligvare heitte butikken som heldt til i det tidlegare Moldskred-anlegget. Den eine av stiftarane, Mihir Sen, hadde drive butikken Bahay i Ulsteinvik før og dessutan drive i bransjen i Oslo. Han meinte det var stort behov for ein asiatisk matvarebutikk i regionen: – Det bur mange utlendingar her, både frå Filippinane, Thailand, Jugoslavia, Sri Lanka og andre stader. Dessutan er mange nordmenn glade i orientalsk mat, kommenterte han til lokalavisa.