Perioden 1900-1920

Møtet bestemte seg for å starte eit slikt tiltak, i Jesu namn, og før dei forlét kvarandre hadde dei sett ned ein byggjekomité. Dette var eit pionertiltak; den første gamleheimen i Sunnmørs-bygdene, og ein av dei aller første i landet. Byggjearbeidet tok til alt 18. september 1889; prost Knudsen, svigerfaren til sokneprest Anker, tok det første spadetaket, og begge prestane heldt talar på tomta. Heimen vart ført opp ved sida av Osnes bedehus, og Andreas L. Osnæs hadde gitt gratis tomt.

Denne boka skal handle om framveksten av det moderne Ulstein; først og fremst om då Ulstein skaut fart og vart eit markert regionsenter. Men grunnlaget la ulsteiningane lenge før. Det er ei historie om framsynte folk i ulike næringar, om politikarar og kommunetilsette som såg fram i tid og kva som var nødvendig i samtida; ikkje minst om ein industri som etter kvart fekk internasjonale dimensjonar over seg. Men det er også om kultur og folkeliv, framvekst av foreiningar og lag, ei idrettsrørsle i vekst og samling om kyrkje og bedehus.

Ein av pionerane som kan stå som døme på noko av dette, var Sigvald Håkonsholm (1859-1949). Han var ein ekte gründer og raskt ute med å ta i bruk det nye som kom. Sigvald vart fødd på Borgarøya, men i 1862 kjøpte familien Håkonsholmen og slo seg ned der. Foreldra dreiv gardsbruk og eigde eit fargeri og ein åttring til fiskebåt. Å lene seg på både jordbruk og fiske – og kanskje andre attåtnæringar – var vanleg for mange denne tida. Håkonsholmen med Holmesundet var ei god hamn. Under torske- og sildefisket kunne det ligge opp til 40 båtar fortøygde der.

Sigvald reiste til Ålesund i smedlære i 1882-23 år gammal. Same året miste han begge foreldra sine, og han fekk ansvaret for 10 sysken. Han tok over Håkonsholmen, gifte seg med Ingeborg Håheim (1886), og dei fekk fem born i lag. Det vart eit slit å skaffe mat til så mange munnar. Men Sigvald dreiv fiske og skaffa seg dekksbåten Nord saman med ein kjenning. Båten vart seld etter nokre år, men i 1902 var St. Olaf klar for fiske. Den driftige Sigvald hadde då skaffa seg agentur på Møllerup-motoren, og i 1905 sette han inn ein Møllerup på åtte hestar i St. Olaf. Parallelt dreiv Sigvald med anna næringsverksemd. Alt i 1889 sette han seg opp smie og kjøpte seg smedutstyr. Smia er den same som står på vestsida av sjøbua no. Her tok han mellom anna på seg jobbar med å klargjere båtar. Slippen sin laga han til i 1905. No kunne han ta båtane på land på ein nokså enkel måte. Slippen var den første i sitt slag i Ulstein – og kom til å gi retning for viktige delar av næringslivet i kommunen vidare. I åra frå 1910 dreiv Sigvald og sonen Ole ei nokså bra monteringsverksemd. Dekksbåtane den første tida var ikkje så store, gjerne frå 30 til 45 fot. Mange nybygde båtar med eigarar frå Herøy og Sande, ja, heilt frå Stadlandet, vart henta til slippen på Håkonsholmen og fekk overhaling og ferdigstilling. I den første tida hadde ikkje slippen motorar å drage opp båtane med, men seinare monterte dei ein fire hestar Møllerup for å dra spelet. Slippen på Håkonsholmen var i drift til 1948. Då Marius Kleven starta opp slipp i Køyla, kjøpte han spelet og utstyret frå Håkonsholmen. Såleis kan vi seie at Sigvald Håkonsholm staka ut kursen for Ulstein på meir enn ein måte.

*

Eit anna viktig bidrag til industrialiseringa av Ulsteinvik var vareindustrien. Kring hundreårsskiftet kom det opp fleire trevarefabrikkar i Ulstein. Ein av desse høyrde til Johan Svendsen. Han bygde ved Ulsteinelva for å nytte drivkraft derifrå. Dei andre fabrikkane som vart sette opp på denne tida, låg ved Vikeelva (Olavius Ringstad) og Gjerdeelva (Peter R. Osnes).

Johan Svendsen hadde gått i lære hos Olavius Ringstad, og dei hadde vore i lag om fleire større bygg, mellom anna å setje opp Skånland kyrkje. Johan Svendsen starta litt for seg sjølv i kjellaren på heimegarden kring hundreårsskiftet, men trong snart både meir rom og drivkraft. Dermed fekk han sett opp ei verkstadbygning på øyra ved utløpet av Ulsteinelva. Her nytta han kvernfall som drivkraft, fall nummer to frå sjøen som høyrde til Nilsgarden. Nokre år seinare flytta han verkstaden lenger ned, og no tok han vatnet frå ei høgrenne frå kvernfallet til Huslagarden. Han skulle få bruke vatnet derifrå når Huslagarden ikkje trong det til maling av korn. Prisen var 10 kroner i året.

Den nye verkstaden var lang og smal og delt i to avdelingar. I den første delen hadde han maskiner og i nedste delen materiallager. Frå materiallageret gjekk det ein lang platting bortover sjøen. Denne plattingen brukte han når han tok på land material. Plattingen stod utsett til, så han rak ofte av stad i styggevêr og stor flo.

Johan Svendsen døydde i 1915, og ei stund var det Magnus Alme som dreiv verkstaden, før John Welde tok over. I 1917 tok det fyr i tilbygget der den stasjonære oljemotoren stod, og verkstaden brann ned til grunnen. Dei lånte no den gamle mylna på Ulstein for å lage trapper og liknande. Utstyret i denne mylna vart flytta inn i Hasundstranda, der Lars Garshol og Hans B. Osnes hadde starta ny mylne. Det gamle mylnehuset vart seinare, i 1920/21, kjøpt og flytta ned på dei gamle murane ved osen.

Ulsteinvik tok tidleg til å forme seg som eit senter med meir konsentrert busetnad. Ei viktig årsak til det var Forbruksforeninga, stifta og bygd i 1872. Ho var ei av dei første forretningane i Ulsteinvik. Mange rekna ho som starten på Ulsteinvik som sentrum. Det vart røysta over kvar ho skulle ligge, og striden kom til å stå mellom Osnesodden og Geileneset i Vik. Fleirtalet heldt på Geileneset, og slik vart det. Frå før var der mellom anna ei lita krambu som P. Chr. Hoel åtte. Same mann skal ha bygd eit trandamperi på Skeide. Han bygde også sjøpakkhuset i Ulsteinvik sentrum, som Peter Bøe tok over seinare. I 1899 er det ein Johs. Tønder frå Ålesund som eig trandamperi-bygningen på Skeide. Boka Ulstein i hundre (Ulstein kommune 2003) dokumenterer mykje av denne sentrumsutviklinga. Det var naturlegvis også avgjerande at kyrkja vart flytta frå Ulstein til Ulsteinvik i 1878. Dette trekket saug aktivitet til seg.