– Trur du eg kunne få låne denne buksa til i ettermiddag? – Det er den siste i den storleiken og vi har annonsert desse buksene på tilbod …
– Ja, men eg kjem att med den før fire – heilt sikkert.
Sigrid, som nett hadde kome inn bak disken, ser på meg å seier, – berre ta med deg buksa du…
Eg hadde ikkje pengar til å kjøpe den, så eg måtte ta buksa med heim og be mor pent om tilskot, lån, whatever. Som nysprungen tenåring var slike ting viktig, og buksa var verkeleg kjempefin, og sidan ho var på bod, var dette ei mulegheit til å skaffe seg noko som elles kunne vere eit stykke unna. Det var skilnad på folk då eg vaks opp, nokon hadde lettare tilgang til slikt enn andre, og sjølv om foreldra mine var uvanleg snille hadde dei ikkje så mykje å rutte med. Eg visste jo det, så slike freistingar sette ein jo også i vanskelege dilemma av og til.
Mor såg på buksa og sa: – Ja, men den var jo fin. Den var det. Eg har berre ikkje pengar før på torsdag. Det var no fortærande greier. I mitt hovud var denne buksa sydd av ein eller annan til meg. Klesskapet mitt var laga for å romme denne buksa. Det måtte då mor forstå. Eg gav ikkje opp.
– Mor; – Du veit at det går an å spørje Sigrid om å få skrive den. Kan eg be om det?
– Ja ja. Mor sukka. Gjer det då. Sei eg kjem og betalar den torsdag før eg går på jobb.
– Tusen takk!
Eg var ute att på butikken før klokka fire. Faktisk var eg der fem på fire. Sigrid og nokre av dei andre stod bak disken. Eg la fram ærendet mitt, og Sigrid sa at det var ikkje noko problem. Eg vera at det vart stilt då eg kom, og stussa litt i det med det same, men la det frå meg. På veg ut høyrde eg Sigrid seie til nokon av dei andre: – der ser de, eg fekk rett. Eg visste ho ville kome att til klokka fire når ho sa det …
Slik var det også å vere forretningsdrivande på ein liten stad. Ein skulle kjenne sitt folk, og stole på kundane sine. Å kjenne sine kundar var kanskje likevel ikkje den største utfordringa i starten. Bygda var lita og ein hadde god oversikt over kvarandre på så mange vis. Å handle på krita var absolutt ikkje uvanleg, eit gamalt fenomen som var godt kjent i kjøpmannskretsar.
Og Sigrid var godt kjend med forretningsdrift då ho starta sitt eige. Ho som hadde vakse opp med faren som dreiv fiske og fryseri i Herøy måtte tidleg lære seg å hjelpe til i hans forretningsvirke.
– Eg måtte gjere enkle rekneskapsoppgåver, og fann ut at eg hadde interesse for tal og drift.
Det førte henne til handelsskule i Volda i mellomkrigsåra, der ho både knytte kontaktar og lærte meir om forretningsdrift. Det skulle vise seg at dette skulle kome til nytte lenge før ho starta forretninga si langt der inne i framtida ein gong.
Sigrid var fødd i Tjørvågane i 1922, men foreldra flytte til Fosnavåg, og det var der ho gjekk på skule. Faren var frå Sandvikstranda i Sande og Sigrid Irvine har heitt Strand heile livet. Ho gifte seg like etter krigen i 1946 med Otto, også han heitte Strand, og om ekteskapet kan innebere endringar og revideringar av sider ved eins identitet var det neppe etternamnet som vart påminninga om hennar nye sivilstand. Skjønt kanskje kan ein i ettertid tillegge namnet å ha eit slag frampeik i høve det livet desse to skulle kome til å leve. Som eitt. For det er vanskeleg å forstå Sigrid og hennar forretningsdrift lausrive frå ektemannen, Otto, som den gongen var lærar og sidan skulesjef. Han vart ein glødande interessert partnar for Sigrids forretningsvirke etter at ho opna butikken i 1962. Han ville henne så vel, og interessa delte dei, saman med delar av arbeidet. Men det var ho som var sjefen. Og for femti år sidan var det uhyre få kvinnelege leiarar i næringslivet på Sunnmøre og endå færre gründerar.
– Eg starta i det små. Eg hadde vel 30 kvadratmeter som eg leigde hjå Anne og Johs Strand, midt i sentrum av Ulsteinvik. Det var jammen trongt der, men det var ei heilt spesiell og god tid. Ho Anne og han Strand var utruleg kjekke. Ho kom med kaffi og nysteikte sveler. Og han Strand? … Han Otto sa det til han ein gong: kva har du att når du har gitt frå deg alt? For han gav og gav til alle rundt seg. Han såg på han Otto, og så sa han; – glede! Sjølv etter at eg hadde flytta bort i det andre bygget, kom han. Eit stykke laks, røkte makrell – noko heile tida! Det skjedde til og med etter at eg flytta siste gongen at eg kunne kome om morgonen og då hang det ein pose med sylteflesk, laks eller makrell. Sånn var det på jamna. Verdas snillaste menneske dei to…
Det må ha vore meir enn ei velsigning for Sigrid å bli møtt slik. At ho valte å legge butikken sin midt i sentrum, trongt som det var, var neppe tilfeldig. Men det ho fekk på kjøpet, var ikkje kalkulert. Kanskje vart desse to gode førebilete for Sigrid. For i den som får vil det ofte også opne seg ein trong til å gi …
– Eg kjøpte inn klede av agentar som importerte frå ulike land i Europa – eg hadde eit rikt utval og godt samarbeid med agentane.
Rikt og rikt, tenkjer eg. På 30 kvadratmeter kan det etter dagens standard knapt stå fram som rikt i bokstavleg forstand. Men eg hugsar den vesle forretninga hennar. Kor tett kleda hang, og lukta av støv og inneklemte tekstilar. Det var eventyrleg for ein liten jentunge å kunne ta seg inn i eigne draumar gjennom møte med eit form- og fargerike som fann Ulsteinvik etter lange sjøreiser i tette lasterom.
– Vi henta varene på kaia sjølve.
– Du må ha sertifikat for å drive butikk, Sigrid, sa Otto. Utan at eg hadde noko lyst på det sertifikatet. Men eg skjøna jo at han hadde eit poeng. Ikkje berre måtte eg ha sertifikat, men eg måtte lære meg å køyre med hengar også. Ein får lange hender av å drive butikk, ler Sigrid. Det var mykje tungt arbeid.
Men Otto var hennar bakkemann. Ho snakkar varmt om mannen sin. Eit kjærleg menneske som skreiv dikt og deklamerte med stor glede og kjærleik til henne han heldt av heile livet.
– Han gjorde det veldig ofte, når vi hadde tilstellingar. Ein gong var vi i Loen med ektefellar og born, kjekt for ungane å få bade.
Sigrid blir tenksam. Ho saknar Otto, og ho saknar arbeidsfellesskapen sin.
– Eg saknar menneska på butikken. Det var så flotte folk. Vi hadde det travelt, men folk jobba godt saman. Vi kosa oss på jobb – vi høyrde liksom saman. Vi hadde det frykteleg travelt. Til å begynne med jobba eg seint alle kveldar, og før jul kunne det også verte utover natta. Det vart svært mykje arbeid på Cubus. Dei tilsette hadde gjerne kome og hjelpt på natta om dei hadde fått lov. Eg slapp å spørje, dei tilbaud seg og hadde jobba om dei hadde fått. Dei var så snare å hjelpe til alle saman. Sjølvsagt var det litt skilnad på folk, slik er det alltid. Nokre er så velvillige at du mest ikkje kan vite korleis du skal få takka … men det går jo ikkje an å gjere skilnad på folk heller. Men eg brukte alle tide tariff. Eg heldt næringsbladet, og heldt meg orientert. Alle fekk alltid tariff.
– Det var få som organiserte seg. Men det må du ikkje skrive, for det i seg sjølv er ikkje positivt …
Eg skjønar sjølvsagt kva ho meiner, men det var jo positivt for henne. Det kan forståast som ei tillitserklæring. Samstundes kunne ein tenkje seg at på små og mellomstore arbeidsplassar der det kunne finnast grunnar til å organisere seg, kunne det vere vanskeleg. I eit lite og avgrensa miljø vil gruppepresset vere langt større, og det å bryte normer har ofte ein kostnad. Men hjå Sigrid var det ikkje nødvendig. Ho sørgde sjølv for at det var etter boka.
– Vi hadde det veldig kjekt. Vi åt ball på torsdagane …
– Kvifor vart det slik trur du?
– Det kan hende at nokon ikkje gjekk så godt i hop, men eg merka det ikkje.
– Samstundes skildrar du eit miljø der folk stiller opp og gir? – Om dei gjorde, ja! Dei var så fantastiske. Eg har hatt dårleg samvit for ein del av dei. Dei jobba for mykje. Dei jobba som om det var deira eige.
– Har du aldri sett på dette som ei «kjærleikserklæring til deg då?
– Nei, eg veit ikkje, eg var jo slik eg er. Eg er vel slik alminneleg. Eg har ikkje tenkt så mykje på det. ho tenkjer litt … og føyer til at ho framleis får framleis helsingar frå tilsette.
Kva betyr no det då, undrar eg. Alminneleg … eg skjønar at ho ikkje har tenkt noko særleg på koplinga mellom hennar leiareigenskapar og miljøet som utvikla seg i bedrifta hennar. Ho har styrt på intuisjon og etter dei normer oppveksten hadde planta i henne. Ho har ein særleg sterk sans for rettskaffenheit. Blant dygdene i den gamle antikken er evna til rettskaffenheit heldt fram som ein viktig eigenskap for ein god leiar. Ein tilsett vil kjenne seg trygg på at ein rettskaffen leiar vil gi deg det du har krav på. Ein rettskaffen leiar vil ikkje presse deg eller undra deg rettmessige gode. Ein rettskaffen leiar vil også sørgje for at arbeidsplassen din er stabil og trygg fordi ho veit å drifte den i tråd med lover og reglar. Den som er glad i arbeid vil kjenne seg trygg på leiaren og arbeidsplassen og gir dette tilbake som er så viktig for ein velfungerande arbeidsplass; lojalitet og tillit.
Men ho jobba ikkje åleine med dette. Og vender stadig tilbake til Otto. Som då han slutta som skulesjef vart løpargut på butikken. Han må ha likt livet som følgjer med.
– Han var fantastisk – seier Sigrid. Når eg tenkjer på alle brev som har vore skrive frå vi byrja hjå han Strand til eg kjøpte Moelven- brakka som eg fekk sett opp på ei tomt far min hadde kjøpt. Men folk sa: – Er du gal? Du må ikkje bygge der, då går du konkurs! Men eg gjorde det likevel. Eg sette opp brakka, men den fekk eg berre ha i eit visst talet på år fordi det var tre. Og ha trebygg i sentrum var ikkje lov. Eg hugsar då eg flytta den brakka. Det var heilt eventyrleg. Den var samansett av fem delar, og så fekk eg låne eller leige tomt ned om vegen for Hydro – der leigde eg ei tomt. Så fekk eg ei kran som kom og tok ein del om gangen – MED VARENE INNE! eg fekk lagt nokre store stokkar, og så sette med ein og ein del på desse store stokkane. Vi starta klokka ni om morgonen, og klokka fem var brakka samansett, og ho var tett. Og medan eg heldt på å flytte, kom ungane fordi dei syntest det var så kjekt, og det kom også andre folk, og ungane sat og dingla med beina utfor kvar av desse delane – dei syntest det var kjekt. Og veit du – eg selde for ti tusen kroner den dagen! Det var heilt eventyrleg! Det var mykje pengar den gongen. Gutane syntest det var særleg kjekt.
Så dagens og nymotens modulhus som vi kjøper ferdig på rot, er altså gamalt nytt. Og spennande var det. Slik var det kanskje når det endeleg skjedde noko ut om det vanlege i Ulsteinvik. Utan at det var tilsikta fekk flyttinga av det 130 kvm store bygget altså omfattande marknadsføringseffekt, for ti tusen kroner svarer faktisk til 110 000 kroner målt i dagens kroneverdi. Det var litt av ein dag på jobben!
Sigrid ekspanderte. Men det var det også fleire som gjorde. Mote var eit relativt nytt fenomen i 60-talets Ulsteinvik. Etterkrigsgenerasjonen hadde vakse opp med heimesydde klede, arva klede, og strikkegenserar i tradisjonelle norske mønster. Men med framveksten av industrien kom kjøpekrafta. Moteverda var allereie etablert tilbake på 1800-talet med Haute Couture som var skreddarsaum og saumkunst tilgjengeleg for dei kondisjonerte. Slikt hadde ingen plass i eit fiskar- og bondesamfunn som Ulstein. På 1850-talet brukte folk for lite klede, det finst forteljingar om menn på Sunnmøre som reiste på fiske i «en Buxe og i Kortetrøye i gneldrande Kulde og Storm», og det var heller ikkje vanleg at kvinner brukte undertøy før fram mot hundreårsskiftet, men då tok også bruken av ullklede seg opp. Sommarhalvåret gjekk ein berrføtt for å spare sokkar og sko. Etter hundreårsskiftet vart det vanlegare at kvinnene fekk ei kåpe, men fram til då brukte dei stort sett store sjal som dei knytte rundt livet. Utover hundreåret vaks industrisaumen fram; Pret – a – porter – konfeksjonssydde klede etter standardmål som kom i sal gjennom kjedebutikkar, eit fenomen som breidde om seg i andre halvdelen av 1900-talet. Sigrid Strand var ikkje den fyrste i Ulstein, men vart etter kvart ein av dei største. Og også av den grunn vart oppsøkt av dei store kjedene for oppkjøp. Franchise var ein modell for forretningsdrift som hadde eksistert i 150 år, men som slo gjennom for fullt fyrst i USA på 60-talet. Idéen fekk også gjennomslag i Noreg, og i denne samanheng var det Øglend som gjaldt, eller Ø-senteret, som var namnet før Cubus. Butikken til Sigrid var sikkert interessant fordi den var veldriven og godt innarbeidd i marknaden. Ulstein samfunnet var eit stabilt industrisamfunn, med full sysselsetjing, og stabile inntekter. Altså; kjøpekrafta var stabil. Det tente sjølvsagt Sigrid på, og kjedene ville gjerne innlemme hennar butikk i sine større strukturar.
Men Sigrid hadde teft, og visste kva ho ville. Kjedene hadde jo den politikken at det var bestemte merke og typar klede som skulle vere del av sortimentet. Det kunne Sigrid ikkje gå inn i.
– Det er dårleg butikk ikkje å ta høgde for at Ulsteinvik er ein liten stad, fortalde ho då kravet kom om å kjøpe varene andre stader enn der ho brukte. De kan då ikkje meine at folk i Ulsteinvik skal gå rundt i dei same kleda alle saman?
Nei. Det kunne ho altså ikkje vere med på. Verken for sin eigen del eller for folket sin del.
– Det går ikkje an at alle her går rundt i same kleda, då får du ikkje selje noko, sa eg. – Nei, det var no grunnen sant det, sa han som oppsøkte henne. Men usamde var dei.
Då sa Otto til Sigrid: – berre ta å betal dei litt før …
For vi hadde eit system der vi skulle betale etter ti dagar. Eg byrja å betale etter tre dagar, og då fekk eg så mykje prosent på den tidlege betalinga at eg finansierte i alle fall ein arbeidsplass.
Sigrid er beskjeden og smålåten på eigne vegner, og syntest at denne historia ikkje tek seg heilt ut. Men eg tenkjer at dette er fascinerande psykologi, og vitnar om teft i business. Ein lukkast ikkje utan. Dessutan vitnar det om at ho har drive verksemda si med god soliditet som kunne gjere nettopp dette. Og igjen tenkjer eg at det var det dei tilsette også kjende på. Som det kanskje ikkje fanst så mykje språk for, eller var så mykje snakk om. Men dei visste dei var i arbeid på ein plass der arbeidsplassen deira vart hegna om, også fordi forretninga var driven godt og hadde god økonomi. Det ansvaret har kvar ein leiar, og det tyngjer. I alle fall på små stader som i Ulstein, anten leiaren no har mange eller få under sine vengjer …
– Sidan vart det ikkje fleire diskusjonar om kvar varene skulle kome frå …
Eg må le. For eit bakkemannskap. Han Otto var ein luring. Men han var ikkje den einaste. Sigrid fortel om den gongen ho fekk varer frå Øglend.
– Dobbelt så mykje som eg hadde bestilt. Dette kan eg ikkje selje, sa eg. – Ja, men berre sel det til halv pris, fekk ho til svar. – På dykkar rekning i så fall, svara ho kontant.
Kanskje hadde dei gjort feil, eller kanskje prøvde dei seg.
– Men så fekk eg besøk av skatteinspektøren frå Molde, for han meinte eg hadde hatt så lite forteneste på alle varene eg hadde selt. Og det var jo rimeleg. Han ringde og sa han ville kome.
– Ja, berre kom, sa eg. Eg har kontor heime, så du finn alt der. Eg skal kome heim og vise deg – du kan sitje der å jobbe og når klokka er tolv skal eg kome heim frå jobb og koke kaffi åt deg. Då flira han og svara; – trur du det er slik eg blir motteken då? – dei vil no helst ikkje sjå meg … – Men eg sa til han at eg visste ikkje om eg hadde gjort noko gale, og har eg det, må eg gjere opp for meg.
Det var Otto som hadde ført bøkene så Sigrid kjende seg trygg på at det ikkje skulle finnast avvik hjå henne. For Otto var eit petimeter. Inspektøren hadde tenkt han skulle ha to dagar. Sigrid ynskte han velkomen. Han såg seg rundt i stova og sa at folk som lurer brukar ha så mykje dyrt … du har ikkje kjøpt noko ekstra dyrt du?
– Nei da, sa eg då. Det har eg ikkje bruk for, og dessutan har eg ikkje tid til det heller.
Etter eit par timar ringde han ut og sa at han ikkje hadde meir å bestille. Vi tok oss ein kaffi og drøste litt. Før han gjekk sa han: ein ting vil eg seie deg – du bør få deg ein annan rekneskapsførar.
– Eg stussa litt. Å? – Ja, det er i grunnen ikkje eg som skal seie dette, men du betalar alt for mykje skatt. – Ja, då må du vere så snill å leite opp nokon som eg kan stole hundre prosent på. – Spør han Vadseth på Hareid, du, svara han. Og slik vart det.
Til Sigrids store glede. Otto var nøyen og veldig redd for at ho skulle betale for lite skatt. Det var avlastande for Sigrid, og dessutan vart ho vist stor tillit av Øglen, for det var aldri noko tull. Etter eit heilt liv i forretningsbransjen var det no så ymist. Det kunne til dømes handle om tilbod frå konkursramma som forsøkte selje delar av buet svart. Men for Sigrid var det aldri aktuelt.
– Det passa ikkje for meg, kommenterer ho tørt.
Ho selde aldri butikken til Øglend, og det var kanskje lurt. For ho var ein av dei privateigde butikkane i landet som selde mest. Altså på landsbasis. I vesle Ulsteinvik? Ho lener seg mot meg når ho fortel det. Ho kviskrar litt– og seier, ja, dette kan eg seie til deg. Underforstått; dette må du ikkje skrive. Ho er så redd for å bli misforstått som ei som skryt på seg noko. Men dette er ei saksopplysning. Ho er ujålete og lite prangande ho Sigrid.Ho høyrde til i ein kollektiv kultur som dreiv streng justis på det å vere ope sjølvpromoterande. Kulturen som Sandemose skildrar i Jante. Destruktivt kunne det nok vere. Men det hadde ein funksjon. Det minte menneska om at flokken var naudsynt for å overleve. Flokken var utgangspunktet for matproduksjon og vern. Utan at alle likevel fekk del i det siste. I dag trur vi at vi overlever utan. Og det gjer vi jo på sett og vis. Teknologien sørgjer for det så langt den rekk. Men einsemda utan fellesskapen eig vi enno sjølve. Det kollektive pregar Sigrid til liks med fleire i hennar generasjon. Fellesskapen fyrst, dernest ein sjølv. Det var restane av ein kultur som forsvinn med denne generasjonen. Det er langt mellom slike kulturar i vår del av verda i dag. Kanskje tapte vi noko på vegen?
– Eg har betalt mykje skatt – og eg har likevel hatt rikeleg. Det skal vere rett.
Kvar kjem rettskaffenheita hennar frå? Eller det vil seie, ho var jo også gift med rettskaffenheita inkarnert. Otto. Dei påverka vel kvarandre, og hadde denne standarden felles. Det var ein del av grunnverdiane deira. Han frå Ulstein, ho frå Herøy – ulike Strand-slekter, men begge likevel forankra i eit samfunn der dette var del av dei grunnleggjande normene og verdiane. Lette å sjå i ettertid, vanskelege å få auge på i eiga samtid. Fellesskapen fyrst, dernest ein sjølv. Skatt gjekk til fellesskapen. Likevel var folk ulike før også. Otto var meir enn alminneleg nøyen. Sigrid fortel ei historie.
– Han hadde vore ut på foreininga å handla noko. Og så hadde han gløymt seddelboka si. Han skreiv det vel då. Og i mellom tida gjekk eg ut på foreininga og betalte det som stod på bok. Det skjedde vel ein feil, nokon gløymde å stryke beløpet – for han gjekk ut etterpå og betalte det same. Då vi oppdaga det, sa eg at eg kunne gå ut att og ordne opp. Men trur du eg fekk lov? Nei. Det var hans feil, og vi skulle ikkje setje dei i forlegenheit. Ja. Slik var han.
Sigrid innrømmer at hennar haldningar var prega av han. – Men eg syntest det av og til gjekk over alle grenser. Det var som å freiste svelgje sand. Han høyrde ikkje etter. Han var karakterfast – og det gjorde meg trygg.
Slik kan kjærleiken også vere, tenkjer eg. Han vakta på omdømet hennar ved å sørgje for at alt var pinleg nøyaktig. Han vakta med det også på samlivet deira. Engasjerte seg i det som engasjerte henne, hjelpte henne der han hadde noko å bidra med. Jau – visst hadde ho litt av ein bakkemann i sin Otto. Og saknet er stort. Ho tørkar tårene. Og blir taus og innovervend.
Eg kjenner det med sorg. Slik sorga kan herje i deg og kaste deg rundt i deg sjølv og det livet du har levd, utan at du maktar å kontrollere den. Men etter ei tid blir sorga temd, og finn sitt bu i deg på den staden der sorgene bur. Sidan vil du berre sørgje når du ynskjer vere til stades i det sorga representerte i livet ditt. Anten det var evna di til å elske, kjærleiken eller augneblink av impulsiv glede og leik. Då er sorga blitt din ven. De to har blitt eitt, og de kan rusle saman livet gjennom. Slik Sigrid gjer det nett denne stunda – der samtalen vår også vert eit møte med Otto. For meg ein mann eg berre kjende av namn. For henne; kjærleiken og bestevenn.
Det var fint å høyre henne snakke om kjærleiken utan ein einaste gong å kalle den ved namn. Men ein ser det ein ser i slike samtalar.
– Eg hadde veldig god støtte i han. Eg heldt på til eg var 77. Eg kan ikkje skjøne at folk vil slutte når dei er 62 – med mindre dei har anna å gjere då sjølvsagt.
Så var ho heimeverande til ho var rundt førti. Som så mange av den generasjon kvinner heldt ho seg heime til borna var store nok til å klare skjøtte om seg sjølv nokre timar på ettermiddag til kvardags. På -60-talet var skulen annleis enn i dag, med færre fag og færre timar. Borna kunne ha delte skuledagar som gjekk frå klokka elleve til to, eller frå halv ni til elleve. Det var kanskje ikkje alltid like enkelt å passe klokka når ein var sju år, og kome seg avgarde til rett tid. Ikkje var det vanleg å bile ungane heller. Så var det kanskje heilt nødvendig at ein vaksen overordna såg dei vel avgarde, og tok imot dei når dei kom heim. Det var få «nøkkelborn» den gong mor var heime, slik også i heimen til Sigrid.
Om disiplin
Kva prega henne før Otto kom inn i livet hennar? Butikk har ho i vert fall alltid drive. Frå ho var femten år. I Herøy. Men så kom krigen.
– Og då måtte eg rømme. – ? – Ja, for då kunne vi ikkje vere heime meir enn ei i gongen. Var det meir enn ei i huset, vart den eine sende på tyske-brakkene for å arbeide. Var både systera mi og eg heime samstundes, ville den eine bli sett i arbeid hjå fienden. Og det var vi livredde for. Derfor forsøkte vi å ta oss arbeid inn i fjordane ein plass for å kome langt vekk. Eg var på ulike plassar. Ein gong var eg langt inn i Romsdalen på forretning.
Dette har eg aldri høyrt om. Mødrene som ikkje fekk vite av gutungane sine har eg tidt tenkt på. Men jentene? Så fanst det altså ein krig for jentene også. Med Sigrid si tidlege forretningserfaring mangla det ikkje på mulegheiter for arbeid. Ho vart verande i Romsdalen, tre – fire mil innanfor Molde. Ho treivst godt. Syntest det var spennande.
– Der hadde eg lønna til arbeidarane; der var fabrikk i tillegg til at eg hadde butikken. Så eg sat ofte fredagane til klokka to og arbeidde med lønn. Då var det lønnsutbetalingar ein gong i veka. Den gongen gjekk alle føringar føre seg på papir sjølvsagt, og mange instansar skulle ha ein gjenpart, mellom andre trygdekontoret. Papiret var perforert, og kvar einaste slipp skulle rivast og leggast saman med pengane i ein konvolutt. Det skulle vere akkurat på øret.
Ho visste ikkje kvar ho skulle. Berre at ho hadde fått ein jobb i Romsdalen. Ho sette seg på bussen. Det var heilt kolmørke natta. Det kan eg tru, med blending og det heile. Sigrid vart verande i Romsdalen i den same posten til ho var tidleg i tjueåra. Ho stod på forretning om dagen og gjorde lønnsarbeidet på kvelden. Det var så hardt arbeid at ho gjekk sidelengs på vegen fortel ho.
– Eg var heilt gåen. Folka var greie, men det var kaldt. Og ein var van med å spare. Eg hugsar at mannen ein gong kom inn til meg klokka ti om kvelden med ein varmeomn. Men at eg skulle ta kveld, var ikkje tema.
Det var ikkje spørsmål om ho var gåen. Der var det hardt arbeid som gjaldt. Ein skal ha disiplin for å stå slike lange dagar med hardt arbeid. Men Sigrid høyrde til ein generasjon som hadde fått øvd disiplinen sin. Disiplin var ein heilt nødvendig eigenskap å utvikle for å overleve i det gamle samfunnet. Det var ikkje eit spørsmål om i kva grad oppgåvene var kjedelege, eller i kva grad dei stod på val; – men i kva grad dei var nødvendige. Ho kunne heller ikkje tillate seg å kjenne så nøye etter i om det var rettferdig eller urettferdig å måtte jobbe hardt. Det var berre slik det var. Kjenslene var underordna det nødvendige. Fordi ho hadde disiplin og helse lærte ho verdien av hardt arbeid. Ho lærte også å vere tolmodig. Det heng nøye saman, tolmod og disiplin. For hardt arbeid disiplinerer kjenslene. Ho lærte å ta mentalt kontroll over seg sjølv, ho lærte at ho ikkje tok skade av det, og ho erfarte at ho hausta av denne eigenskapen resten av livet. Ho trengde alt dette når ho tjue år seinare starta si eiga bedrift som til sist gav arbeidsplassar til femten kvinner i Ulstein i ei tid då det var smått med kvinnearbeidsplassar. Ho hausta heile sitt vaksne liv og langt inn i alderdommen. Kva er det den nye tid har frårøva oss?
Sigrid har festa seg ved kulden. Ho minnest ei tid på jobb i Strandadalen. Her jobba ho i ei forretning som i storleik var meir som ei hytte, og det gjekk for komforten også. Det var kaldt. 30 minusgrader var det den vinteren, og ho gjekk dei førtifem minutt det tok frå hybelen og på jobb, i ullabbar fordi skoa var for kalde. Då var det vanskeleg, men ho ser i ettertid verdien av erfaringane.
Om arbeid og krig
– Eg hadde det vel for godt der eg vaks opp. Litt for godt. Her fekk eg innsyn i korleis andre kunne ha det, og det hadde eg godt av. Eg lærte mykje av det.
Men krigen slepp ikkje taket i henne. Ho vender stadig tilbake til hendingane som hentar henne stadig vekk. Om synet av krigsskip i Sykkylvsfjorden–der ho også var i arbeid hjå ein familievenn som dreiv hotell. Ho og dottera i heimen hadde blitt vener då dei gjekk handelsskule saman i Volda, og no hadde Sigrid post hjå dei. Synet av krigsfartya skapte uro og husfaren ville straks ringe til Herøy for å rådslå med faren til Sigrid. Det var Sigrids tryggleik som stod på dagsorden i det scenarioet ein førestelte seg kunne rulle opp. Instruksen frå Herøy var klar:
– Prøv å få ho inn til Ålesund, og be ho oppsøkje bakar Walderhaug. Få ho inn i bakeriet, for det vil vere tryggaste plassen dersom det kjem fly.
– Eg og ei anna jente som arbeidde på hotellet, kom oss til Ålesund og inn i bakeriet. Der inne stod vi og såg korleis dei bomba Aspøy skule. Bombene kom som små meteorittar frå rommet og flerra taket på skulebygget.
Det var ei frykteleg oppleving. Etterpå måtte vi likevel halde fram med ferda, for vi hadde fått oss far på båten «Grei». Vi skulle heim til Herøy. Men då var pappa komen! Vi gjekk om bord saman. Då vi var komne så vidt forbi Godøya, kom flya! Folk skreik og ropte til kapteinen: DU MÅ SNU og GÅ OPP UNDER GODØYA! Men skipperen var standhaftig og stod imot. Han sa at det var betre å vere i fart. Vi var livredde! Det gjekk også ein annan båt–Ivar Aasen–som flya forsøkte bombe. Vi såg bombene som spjæra vasskorpa alle stader og mengdene med fisk som flotna opp med sprengde magar. Det var trykket som bombene skapte … det var eit grufullt syn. Eg trur to miste livet på den andre båten, og at det vart brann på sjøbua hans Einar Hareide. Men på eit vis kom vi oss heim att … men denne skrikinga … Han som var skipper, slutta etterpå. I lang tid etterpå var eg veldig kjippa. Eg hugsar det som om det skulle ha vore i går. Det var som om det var langebrød som kom siglande gjennom lufta–men så skapte dei så mykje uhygge. Eg var mykje redd. I Fosnavåg var det ofte bombing. Og om kvelden når det var mørkt, såg vi eldbrislingen frå Kvitneset. Då visste vi at det var minelagt og at båtane no ikkje kunne gå ut.
Havet var jo riksveg nummer ein i Noreg på den tida. Eit minelagt hav må sjølvsagt svare til landminene som soldatar i krig i Noregs og NATOs teneste fryktar langs støvete vegar på andre sida av kloden i dag. Å ramme hovudnerven i varetransporten skaper sjølvsagt mykje angst. Fiskarane kunne ikkje fiske når det var minelagt, og det var den tids brød…
– Sjølv om eg var redd for å skifte jobb og reise langt bort, var eg reddare bombene …
Ho snakkar om lyden. Den svake susen som fylte det ovale metallet når det sank gjennom lufta. Lyden av tyngdekrafta som trekkjer døden mot jordskorpa. Det er vanskeleg å førestelle seg.
Det hender eg tenkjer på det når eg tek hurtigbåten til Ålesund. Eg som ser krig på tv kvar dag. Her? Eg ser på henne, og skjønar at ho har nokre erfaringar som formar henne som menneske på ein grunnleggjande verdimessig måte. Ho veit noko om kva som er verdfullt for eit heilt samfunn. Ho veit noko om korleis menneske er avhengig av å opptre som flokk for å kunne berge den same fellesskapens nedarva verdiar. Det er lange historiske tradisjonar for å jobbe saman på Sunnmøre. Eit karrig landskap, men rikt og krevjande hav–gjorde det nødvendig å utvikle sterke kollektiv for å kunne overleve. Styrken i denne fellesskapen gir kraft til å yte motmakt når tvangen og valden kjem. Ein hjelper kvarandre så godt ein kan. Så er velferdsstaten tufta på desse lange historiske tradisjonane som blir gjort så tydlege under krigens åk. Krigen gjorde desse verdiane synlege for denne generasjonen, og derfor kunne ein ved stor tverrpolitisk semje bygge eit sterkt kollektiv etterpå. Jau–eg har mykje å vere takksam for. Min opplevde tryggleik er forankra i det Sigrids generasjon såg så klart; -sin historiske arv frå eit folk som for det meste streva liv ut av krevjande geografiske forhold.
Om arv
I samtalen med Sigrid leitar eg etter kva som har forma henne. Den lange historiske arven, krigen, samspelet med Otto, Anne og Johannes Strand–men eg «høyrer» også far hennar i henne. Han har markert seg som ein sterk og handlekraftig mann, som evna gi henne mulegheiter, men også vern. Han sende henne på handelsgymnas i Volda, han stilte krav til henne om arbeid, han tiltrudde henne evne til å verne seg sjølv gjennom å arbeide langt heimanfrå. Og så var han sjølv karakterfast og tydeleg på verdiar når verdiar stod under press.
– Han hadde nettopp anlagt nytt fryseri i Fosnavåg, men han nekta å drive det då tyskarane kom. Han vart jamleg avhøyrt. Han var del av motstandsrørsla–det har eg skjøna i ettertid–for han kunne legge ned forbod mot å gå ut på bestemte tidspunkt. Det gjorde han fordi han visste. Han snakka aldri om dette etter krigen heller.
– Har du ikkje i ettertid lurt på kva som gjekk føre seg?
– Jau, eg har no vel det kan du skjøne. Eg hugsar han hadde oljetankar ståande. Eg høyrde han seie at dei på båtane hadde brote seg inn og tatt. Men eg hadde ein mistanke om at dei hadde fått lov. Det var ulovleg å stille spørsmål. Eg hugsar ein gong det kom to damer, og mor spurte om ho kunne få lov til å gi dei ein kaffikopp. Men pappa sa kontant nei. Eg hugsar også at det stod kasser med rosiner og så ymse på sjøhuset–det var slikt som hadde kome frå England. Mamma bakte også ei tid så mykje brød. Det var rart–for vi åt jo ikkje så mykje brød heller … -nja–sa pappa–det går no litt. Mange fiskarar som slyng innom veit du. Men du veit, det var engelskmennene som budde inn på fryserommet.
Kanskje var det spesielt viktig for dei som var del av motstandsrørsla å få sendt vekk døtrene sine av fleire grunnar enn faren for tvangsarbeid på tyskarbrakka. Det måtte vere ein vanskeleg balanse dette. Å hindre at borna fekk innsyn som kunne skade dei. Born er observante, mange snakkar lett og spør mykje. Oppvakte ungar kan vere vanskelege å stagge, dei har sterkt driv i si nyfikne. Å skjule sanningar for tyskarane med sitt eige liv som pant var ein ting, men å utsetje borna sine for dei farane denne type handlingar medførte måtte ha vore tungt. Sigrid minnest at tyskarane jamt kom på kontorvisitt når ho hjelpte faren med kontorarbeid. Mest hugsar ho kor redd ho vart. Bortsett frå ein gong. Då kom ein som faren på eit vis kunne kommunisere med. Tyskaren, som må ha hatt ei leiande stilling av eitt eller anna slag, fortalde far at han hadde fått eit brev som han hadde gløymt å levere frå seg.
-Kva skal eg gjere med det? spurte han.
–Nei, du får kanskje ta og opne det då, seier far. Brevet viste seg å vere ei anmelding av den tyske offiseren. Saka gjaldt to brør frå Herøy som hadde tatt seg over til England, og vart melde av ei Herøykvinne som budde i nabogarden til desse gutane. Ho høyrde til hirden, og meinte at den tyske offiseren ikkje hadde brukt tilgjengeleg informasjon som kunne ha hindra ei vellukka flukt.
– Brevet skal brennast, sa far. Det er ikkje meir med det. Og slik vart det. Far brende meldinga frå Herøy-kvinna. Det var ei vanskeleg tid–vanskeleg å vite kven som var til å stole på.
Samstundes var det kanskje ei tid der ein utvikla evne til å vurdere menneskelege kvalitetar …
Eg tenkjer på Sigrid sin sterke trong til å vere rettferdig. Kanskje fanst noko av bakgrunnen nettopp i slike opplevingar som dette? I farens klare og utvitydige haldningar og handlingar?
– Prega krigserfaringane deg i ettertid?
– Ja, no er det så lenge sidan, men i mitt unge liv var eg lett redd og nervøs med tanke på at det kunne skje ting med både den eine og den andre. Eg gløymer aldri skrika til menneska om bord i «Grei». Men pappa var roleg heile tida. Ta det med ro, sa han berre.
Ei reise gjennom eit langt liv nærmar seg slutten.
Og i det eg skal til å gå, seier ho:
– No har eg fortalt mykje om ting som ikkje er så vesentleg.
Det er eg ikkje samd i, men eg let vere å argumentere, og ho held fram
– Kanskje er det likevel nødvendig å snakke om alt dette for at du skal forstå. Det er likevel ein ting eg ikkje skjønar sjølv: kvifor skulle dette gå så godt? Det sa eg mange gongar til Otto. Då sa han–hugsar du ikkje det harde arbeidet, Sigrid?
Det trur eg på. Men det var ikkje det harde arbeidet åleine. Det var haldningane hennar, rettskaffenheita og viljen til å skape. Den kulturelle og historiske arven som forma ikkje berre henne, men mange i hennar generasjon. Det var erfaringane ho bar på frå ei tid då verdiar stod under press og vart synlege og gjort tilgjengelege. Og så var det samtida ho etablerte forretninga i. Velferdsstaten som hadde vakse fram tufta på solidaritetstanken og utvikling av ein industri som gav stabile inntekter og sikra kjøpekraft. Noreg var på 60- talet ein industrialisert nasjon med tilnærma full sysselsetjing. 50-talet som også er kalla husmortida var i ferd med å gli over i noko anna. Kvinnene kom med i arbeidslivet, og det auka kjøpekrafta og etterspurnaden. Dei kvinnene som i tiåret før hadde sydd og strikka kleda til ungane sjølve, var no i arbeid og hadde ikkje like mykje tid til slikt. Spesialisering og arbeidsdeling for å stette behov i den nære familien skulle no lyftast ut av heimen og den enkelte kvinnes ansvarsområde, og slik fristille hennar arbeidskraft til andre oppgåver. Dette vart ein langsam og framskrivande prosess også i Ulsteinvik. Ei strukturell endring som var vanskeleg å få auge på i samtida, men som også gjorde Sigrids forretningssuksess muleg. Eller for å snu på det. Sigrid skapte suksessen fordi ho hadde kunnskapen og dei menneskelege kvalitetane som var nødvendig for å implementere ein ide, gjennomføre den og ta den heilt inn i ei ny tid. Ho hadde evne til å tilpasse seg endringane og endringstakta i samfunnet–og på sett og vis var ho sjølv med som drivkraft i nettopp denne endringa gjennom sine val. Med ein startkapital på 3000 kroner, og det var ifølgje henne sjølv meir enn nok, eigde ho etter 36 år i bransjen ein butikk på 800 kvm med 15 tilsette og var den største klesforretninga i heile distriktet. Då Sigrid slutta 76 år gamal, hadde ho ei bruttoomsetjing på 19,9 millionar kroner. Ho som starta på sjøbua «bombå» i Fosnavåg, hadde kome ein lang veg. To forretningsbygg i sentrum fekk ho oppført, då hadde ho lært seg å ta imot og forvalte lån. Banksjefen i Ulstein hadde i starten meint at ho måtte låne og fylle opp butikken, men det hadde ho lenge hatt lite sans for. Til slutt tok ho steget, og vart med inn i den nye tid på så mangt eit vis. Slik kunne dette eine menneske som ein av mange vere med å påverke og stimulere store strukturelle endringar i eit samfunn. Samfunnet er som ei linje–ved nærsyn består den av enkeltpunkt.
