Sju år gamal fekk eg meg endeleg piano. Eit gamalt Brødrene Hals frå 1898. Det var det som stod i lokket. Lenge trudde eg at det var produksjonsåret som var malt inn i gull. Men det var vel snarare firmaetableringa det dreia seg om. Den gong delte eg villig det sensajonelle faktum med alle som ville høyre; – eg var eigar av eit verkeleg ærverdig instrument. Pianoet hadde kosta fem hundrede kroner, inkludert transport frå Oslo. Eit av dei gamle musikk-husa i hovudstaden skulle rivast, og Odd Loen, som dreiv musikkforretning i Ulsteinvik organiserte transport av desse instrumenta som heilt sikkert hadde blitt kondemnert om ikkje det var for at det fanst folk som til og med betalte for å få eit. Men fint å sjå til var det. Og mest alle tangentane fungerte. Vi var ikkje den einaste familien med lite disponible midlar som fekk tak i eit slikt.
Det var ei vidunderleg lukke for ein liten jentunge med store draumar og ein rik fantasi.
Foreldra mine melde meg opp til pianotimar hjå ei svensk dame som visstnok hadde budd i Ulsteinvik ei stund.
– Kom inn, kom inn – dama hadde milde auge, var veldig hjarteleg, og snakka rart.
Eg gjekk inn. Eg sette av meg skoa i gangen og kom inn i ei stove med piano. Det var heilt inn i jula, og juletreet hadde norske og svenske flagg. Det hadde eg aldri sett før. Det var rart. Det også. I handa hadde eg ti kroner. For det var det speletimen kosta. Før mitt eige piano kom i hus, hadde Inger vore innom biblioteket og sagt til mor at eg kunne teikne av eit klaviatur på papir, og byrje å øve på fingersettingane i skalaen.
Tenk – det gjer eg av og til endå, når eg er på kurs og kjedar meg.
Inger G og eg delte ettermiddagar kvar veke dei neste sju åra. Men ein dag sa ho:
– No skal du ha ein annan lærar. No har eg ikkje meir å lære deg.
Det var vemodig. Eit vemod som titt hentar meg. Mange dyktige lærarar hadde eg etterpå. Men ingen var som henne. Når eg enno dagleg spelar min Beethoven, høyrer eg hennar opningskommentar i det noteboka vart bretta ut og siste satsen leita fram: Å! – denne ja – den er så «utrolit morosam at spela, vet du…» Sa ho. Og smilte breitt. Siste satsen i Sonate Patetique no 2. var ein av hennar uttalte favorittar. Kanskje var eg for ung – det var den satsen eg likte minst. Men i dag er det den eg spelar oftast. Og deler den i tanke med henne kvar einaste gong.
Slik kan eit menneske veve sine trådar inn i ein annans vev og bli med på ei livslang reise gjennom det som var delt av kunnskapar og stunder i glede og strev.
For meg gav ho seg til kjenne som eit slåande vakkert og mildt menneske. Ho hadde eit hjarte med stor rekkevidde, og var hardtarbeidande i kulturens teneste.
Om familiebakgrunn
Inger kom til Ulstein i 1956 – ho hadde treft Kjartan tidlegare, i 1953. Dei gjekk begge på folkehøgskule på Jessheim, ho på musikklinja og han gjekk idrettslinja.
– Han hadde jobb her oppe, og eg skulle kome eitt år for å sjå om eg kunne tenkje meg å bu her. Eg var assistent hjå frøken Time, veit du, på Sunnmøre Folkehøgskule på hushaldslinja. Eg jobba der berre eitt år. Før eg
kom til Ulsteinvik, hadde eg også jobba på kontoret til den Nordiska Folkehøgskolen i Sverige.
I etterkrigstida, med opptrapping av den kalde krigen, rådde det stor utanrikspolitisk uvisse i dei nordiske landa, og ei tid hadde ein fokus på eit sterkt nordisk forsvarspolitisk samarbeid. Noreg, Sverige og Danmark forhandla om eit nordisk forsvarsforbund – som aldri vart realisert. Men det kulturelle og utdanningsmessige samarbeidet var ope, og i Kungälv hadde ein etablert eit tilbod for studentar frå heile Norden, og Inger fortel at der også var studentar frå Åland og Færøyane
– I1957 då eg og Kjartan gifta oss, flytta eg hit.
– Så du likte deg i Ulsteinvik då?
– Ja, eg gjorde det faktisk. Det var lett å få kontakt med folk. Vi budde dei fyrste fem åra på Ulstein hjå svigerforledra mine, på loftet der. Eg hadde ein fantastisk familie å kome til, og svigerforeldre. Det var nok det som vart avgjerande for at eg trivdest så godt.
– Kva heitte foreldra til Kjartan?
– Jenny og Nikolai Ulstein. Kjartan hadde mange sysken – dei var åtte, – fem jenter og tre gutar.
Ho gler seg over at ho kom inn i ein stor og vennleg familiefellesskap.
– Dei var fantastiske. Dei var så opne og inkluderande. Det var veldig gode menneske som ville meg vel. Eg kom jo langt borte ifrå.
– Kva familie kom du sjølv i frå?
– Eg kom frå ein liten familie – vi var berre tre sysken. To jenter og ein gut. Vi vaks opp i ein kristen heim, der foreldra mine var engasjerte i meinigheita. At det var viktig å engasjere seg og delta i frivilleg arbeid, fekk eg med frå barndomsheimen min. Far var også involvert i politisk arbeid, og så var dei begge del av støtteforeninga for den Nordiska folkhøgskolan i Kungälv.
– Begge to?
– Jada.
Frivillig arbeid må den gongen ha vore med på å gi stor grad av livsinnhald. I dag er det vel slik at ein skal finne seg sjølv gjennom jobben sin. På jobb skal ein få nye utfordringar, venner og realisere seg sjølv. Alt er så betalt for. Eg har ei kjensle av at det den gongen var romslegare – ein løyste oppgåver utan løn i rede penger, men arbeidet betalte seg i form av at ein saman skapte noko for kvarandre. Motivasjonen låg ein annan stad…Med den gradvise nedbygginga av ulønte oppgåver og redusert motivasjon for dugnadsarbeid, stengjer vi av arenaer der meiningsfulle livspraksisar kan skapast på tvers av sosial tilhøyrigheit. Om det skjer, taper vi ein vesentleg og utjamnande struktur i norsk lokalkultur.
Om barndom
Inger vaks opp i Kungälv. Ein liten by som ligg to mil nord for Gøteborg. I utgangspunktet ein gamal norsk by, og som den gong Inger budde der hadde 2 – 3000 innbyggjarar.
– Du høyrer også til krigsgenerasjonen – men krigen merka du kanskje ikkje så mykje til sidan Sverige var nøytralt?
– Å – visst merka vi krigen! Sverige var nøytralt, men Hitler brukte jo Sverige for å kome seg til Finland, veit du.
I Noreg pressa krigshandlingane fram eit tydeleg standpunkt – men kanskje krevde situasjonen i Sverige ei anna varsemd.
– Var du redd?
– Ja, eg var mykje redd. Det kom ofte britiske fly inn. Vi budde jo like ved Gøteborg som var ein stor by. Då vart lyskastarane slått på i eit elles blenda område. Eg hugsar særleg ein gong eg var på heimveg etter å ha gjort lekser saman med ei venninne. Det hadde blitt mørkt. Plutseleg kom lyskastarane på medan flya sirkla i lufta. Eg var veldig redd.
Inger fortel at ho hugsar 9. april som om var det i går.
– Det var ein fin dag. Eg hadde på ein blå og kvitruta kjole med kvit krage og lange strømper. Det fanst ikkje strømpebukser den gong. Det var livstykke med knapp – minnest ho. –Eg gjekk i tredje klasse og læraren sa at det var krig i Noreg. Han peika ut av vindauge mot fjella og sa at Noreg ligg bak fjella der ute. Tyskerane har no gått inn i Noreg, sa han.
Inger hugsar at livet endra seg med krigen. Alt var rasjonert, men ho undrar seg likevel i dag over at dei fekk frukt og nøtter under krigen. Kanskje kom det likevel noko inn sjøvegen?
Familien hadde ein granne som var døvstumprest, og han løynde eit gamalt jødisk ektepar. Ungane i nabolaget hadde fått streng beskjed om ikkje å snakke om det – og vart instruert i at «dei ikkje fanst». Dei gamle var berre ute etter at mørkret braut ut – då gjekk dei ifrå heimen sin hjå presten og til torget. Ungane snakka aldri om dei gamle, og dei stillte ingen spørsmål.
Kjellaren i Ingers barndomsheim vart også gjort om til bomberom for ålmenta. Ingers far hadde ein gong kring 1930 kjøpt huset av Selma Lagerløfs bror – og huset var av det gamle slaget, med særleg tjukke murvegger.
Sidan far til Inger var regionleiar i kommunens beredskapsgruppe, og sidan kommunen ikkje kunne reise nye og eigne bomberom, vart kjellaren gjort gasstett ved installering av gasstette dører. Det vart også installert telefon og eit apparat som skulle sveive inn frisk luft. Far til Inger sende beredskapsrapport til kommunen ein gong i månaden.
– Det var ofte eg som fekk oppdraget med å springe til rådhuset med rapporten.
– Så beredskapen i Sverige var god under krigen?
– Ja. Det fanst til dømes ein plan for korleis og kvar alle svenske skuleborn skulle skyssast inn i landet. Ved eit eventuelt åtak skulle barn innlosjerast på svenske bondegardar i innlandet. I kvardagen var alle svenske ungar utstyrte med ei lita veske. Mamma sydde ei til meg av ein gamal kjole. Den måtte bli med over alt.
Den låg ved sida av kveldsbøna på nattbordet, og fekk plass ved tannbørsten på badet neste morgon. Den hang med i leik og på skule. Inne i veska fanst det enkelt fyrstehjelpsutstyr, som plaster, brannsalve og gassbind.
– Den var med over alt. Det var ei lette når krigen endeleg var over…
– Få år etterpå reiste du til Noreg. Synest du det var stor kulturell skilnad mellom Noreg og Sverige?
– Det er vanskeleg å setje ord på. Men eg opplevde skilnaden som kulturelt sett stor. Det var ulike måtar å tenkje på.
Kanskje låg den udefinerbare skilnaden i at Inger vaks opp ikkje så langt frå Gøteborg. Gøteborg var også den gongen ein stor by, og med så kort reiseavstand fortel ho at syskjena fekk lov til å reise inn dit når dei skulle handle klede. Berre det å reise for å handle klede ville vere framandt for ein ulstein-ungdom før krigen. Og nokon by på Gøteborgs storleik fanst ikkje i umiddelbar nærleik. Inger vaks altså opp i skjeringspunktet mellom svensk bondekultur og det urbane.
Felles for dei to småsamfunna som Inger lærte kjenne på tvers av landegrensene, var det frivillige arbeidet. Begge foreldra hennar vaks opp i familiar der det vart gjort meinigheitsarbeid, og slik overleverte dei forventningar og normer på vegner av fleire generasjonar om kva som var meiningsberande i utforming av eit menneskeliv.
Ingers mor og far kom frå bondesamfunn og her var det ein del av livet å delta i misjons- og meinigheitsarbeid. Nett slik som i Ulstein. Ingers mor var også medlem i Røde Kors.
Ja. Inger blir jo drivande engasjert i Saniteten på eit seinare tidspunkt, og med utgangspunkt i hennar arbeid blir Ulstein Sanitet på eit gitt område mønstergyldig også på nasjonalt nivå… Gjennom Saniteten er ho med og driv fram nye tilbod som sameinar velferd og musikk, som er hennar kjærlege livsvisjon. Ho og hennar gode kollegaer etablerer mange gode kulturelle tilbod for unge og gamle. Tilbod som i dag er overførte til det offentlege og innarbeidde som del av kvardagen for hundrevis av små og store i Ulstein.
Om musikk
Og endå er det ikkje nødvendigvis Saniteten mange av oss knyter Inger til. Men altså musikken. Pianolæraren. Ho har sidan ho kom til Ulsteinvik, stått for musikkopplæring og etterkvart også organisering av musikkopplæring for hundrevis av born på denne øya og på andre øyer. For det var jo gjennom musikken at ho og Kjartan fann eit minste men likevel så stort eit felles multiplum. Kjartan har delt hennar glede over dette andre språket som nokon evnar trenge lenger inn i enn andre.
For slik er det, at ein i alle kjende samfunn er bruk av musikalske ytringar like sjølvsagte og ein like artstypisk eigenskap ved mennesket som talespråket. All erfaring tilseier at det i mennesket er nedlagt evne til å skape musikk, eit sosialt behov for musikkuttrykk, og ei indre drivkraft til å bruke musikk som kontaktmiddel. I ein grunnleggjande forstand er musikk noko allmennmenneskeleg: Ei form for kommunikasjon som vert tatt i bruk i situasjonar og samanhengar der ingen andre språk gjer nytta.
Langt tilbake i tidlegare tider vart musikk tatt i bruk i praktiske samanhengar i samband med magi og religiøs praksis, eller som underhaldning og tidtrøyte. Vi kjenner sjølvsagt den same praksisen i dag i samband med gravferder og bryllaup og kyrkjelege seremoniar. For musikalske ytringar må ha eksistert frå dei tidlegaste tider i menneskets historie, anten musikken vart forstått som ei form for leik – der både tonar, klangar, rytmer og ord spelar saman for eksperimentet og tidtrøytas skulde, eller som del av kommunikasjon menneske imellom eller mellom menneske og gudar.
Det siste var del av Ingers familietradisjon og arv i Sverige. Kyrkja som rom for musikken, med Gud og menneske som adressat.
Inger forelska seg tidleg i dette språket.
– Eg byrja å spele då eg var sju år og har vore interessert i piano sidan.
– Var det du sjølv som kom på at du ville spele piano?
– Ja – eg hadde lyst fordi søstera mi gjekk og spelte. Men lærerinna sa; – nei – Inger har for små hender. Ho greier ikkje ta oktaven! Så ho må vente litt. Men eg masa og masa, veit du, og til slutt fekk eg lov likevel.
Typisk småsyskjen. Å ville ha det dei store har, å ville kunne det dei store kan. Eit psykologisk fenomen som kan romme kraftfulle læringsmotorar i ganske små kroppar. Før, då familien bestod av store syskjenflokkar, og samfunnet organiserte opplæringsarenaer på tvers av alder, drog ein naturleg veksel på dette fenomenet. Litt pussig at vi i dag har organisert bort mykje av denne motoren ved å gjere alt muleg aldersbestemt…
– Mine foreldre var veldig interesserte i musikk. Pappa spelte fiolin, og både mor og far hadde stått i kor i sin ungdom. Dessutan kom dei begge frå ein heim der det fanst orgel. Dei lærte seg aldri å spele tangentinstrument nokon av dei, men dei hadde kanskje eit ynske om at nokon av oss ungane skulle kunne det fordi dei sakna det sjølve?
– Men instrument er dyrt. Var det vanleg å ha instrument i heimar på den svenske landsbygda?
– Nei – men min farfar var veldig musikalsk interessert, og han hadde flinke barnebarn, som var forsongarar i kyrkja. Eg hadde også ei kusine som vart organist og kordirigent – så øyre for musikken låg i familien. Ein gamal arv. Det gjorde også interessa for litteratur, men musikken stod over orda.
Ingers farfar var bonde. Men han bygde båtar, små færingar på si for å skaffe seg ekstrainntekter. For ekstrainntektene kjøpte han instrument. Han skaffa både gitar, fiolin og også eit orgel. Ein gong han for forbi Åmål, kom han over ein orgelfabrikk, og derifrå kom han altså heim med eit orgel. Han hadde mange barn som var musikkinteresserte – og instrumenta skulle nyttast til songstunder på søndagane.
Lengten etter musikk må ha vore sterk i dette mennesket. Ein bygde ikkje båt på ein dag den gongen heller. Han la mykje tid og krefter i å kunne så dette frøet i sine slekter, Ingers farfar. For musikkinteresse har ein tendens til å vekse fram i heimar der den vert stimulert. Men tilgang til instrument kravde jo pengar. På våre kantar var stemma det mest nærliggande – gratis var den, og flittig brukt. Denne mannen skaffa seg mest eit heilt orkester. Han investerte sin kapital i utforskinga av musikk som møtestad for glede, estetikk, fellesopplevingar og samhøyrigheit. Mulegheiter for slikt kunne heller knapt kjøpast før – men måtte skapast i rammene av familien som arena for kulturelle stimuli, utvikling og overføring av tradisjonar. Så sjå at det bar frukter i fleire generasjonar!
Mange av hans tippoldeborn spelar ulike instrument i dag. Eitt av tippoldebarna spelar i dag på hans fiolin i orkester i Gøteborg
Ingers mamma passa på at Inger gjekk jamt til speletimane. Det var eit voldsomt rituale.
– Eg skulle ha reine og heile strømper, for eg skulle jo ta av skoa når eg kom. Etter at eg hadde kome i hus, barst det inn på kjøkkenet til pianolæraren for å vaske hender, sjølv om det var det siste eg gjorde før eg for heimanfrå… Når vi var ferdige på kjøkkenet, fekk vi ein liten polkagris – ein liten karamell. Fyrst når denne seansen var over, byrja spelinga. Inger ler godt og inderleg.
Det med vasking av hender var i alle fall lurt. Akkurat det kunne ein kanskje ha trengt å gjeninnføre i dag…
– Pianolæraren var veldig streng. Eg var litt redd henne.
– Men likevel ville du gå?
– Ja, eg konkurrerte med søstera mi. Eg ville bli like flink som henne. Det var konkurranse-genet.
Krefter og motkrefter i eit barnesinn. Konkurranseinstinktet gir meir energi enn det frykta for læraren tek. Hennar ytre og overordna motivasjon var konkurransen med søstera. På eit djupare plan var det kanskje samhøyrigheita med og forståinga av dette kraftfulle språket som dreiv viljen hennar.
– Vart du like flink som henne?
– Ja – då eg vart eldre, gjekk eg forbi henne. Dessutan lærte eg å spele til song og allsong, og det er krevjande. Då skal ein halde styr på notane og også dei som syng – utan at det er like enkelt all tid. I Ulsteinvik fekk eg veldig bruk for dette. Eg vart spurt om å spele på møte og i minnestunder eller andre tilstellingar. Mange kunne spele, men ikkje akkompagnere. Det var ikkje så mange å spørje.
Så ser ein at det er viktig å ha noko å bidra med når ein skal bli del av ein ny fellesskap. Inger kunne dele noko som vart forstått – som gav meining for både henne og dei andre- og i det skapte ho sin plass. Sjølv om ho opplevde kulturelle ulikskapar, fann ho gjennom musikken det uttrykksmessige samanfallet som gjorde det muleg for henne å bli del av ein fellesskap som i utgangspunktet bestod av berre framande, med unntak av eitt. Det er i grunnen eit stort og fascinerande vågestykke av eit menneske. Så fann ho kanskje styrke og mot i kjærleiken.
Å integrere framande i samfunnet vårt handlar kanskje nettopp om dette eine; å finne det kulturelle krysningspunktet som gjer det muleg å sameinast i eit språk – ein kommunikasjon, der begge, trass i ulikskapane, kan finne att ein bit av seg sjølv. Om så er, blir den fremste oppgåva å sørge for at samfunn er romslege og søkjande – for i openheit og nyfikne finn ein veksten. Ingers opne haldning til den nye staden, hennar positive haldningar, men også dei positive forventningane som ho vart møtt med, gjorde det muleg for henne ikkje berre å skape seg ein plass, men også å bidra til denne stadens vekst og utvikling.
Inger hadde hatt planar om å gå vidare med musikkutdanninga etter folkehøgskulen på Jessheim, men det vart smått med det etter møtet med Kjartan. Ho tok likevel eksamen med speleprøve og sensor frå Oslo. Det var ein tøff eksamen som bestod både av teori og utøving.
– Eit stykke av Chopin trur eg at eg spela…
Då ho kom til Ulsteinvik, byrja ho etter kvart å gi pianotimar i det små. Piano hadde dei i heimen – halve pianoet var bryllaupsgåve frå Ingers foreldre – resten la dei nygifte inn sjølve – glade som dei begge var i musikk.
– Det var vel nokon som spurte. Seinare tok eg over nokre av Hallbjørg Hop sine elevar då ho vart sjuk. Ho hadde mange speleelevar – og eg vikarierte for henne nokre år. Eg trur det var berre ho og eg som gav timar på 60-talet.
Hallbjørg var utdanna ved Musikkkonservatoriet i Oslo, og tok etter kvart arbeid som organist i kyrkja. Ho akkompagnerte også Ulstein og Hareid fellesorkester. Ifølgje Inger, var det eit svært kompetent og dyktig orkester. Då Hallbjørg vart sjuk, vart Inger spurt om å ta hennar plass i orkesteret, men det tok ho ikkje på seg. Eit nytt barn var på veg, og Inger ynskte ro.
Ho er beskjeden og påstår også at ho ikkje var dyktig nok. Akkurat det trur eg ikkje heilt på.
I staden vart det fleire privat elevar – og det vart arbeid fleire ettermiddagar i veka. Ho har inga aning om kor mange elevar ho faktisk har hatt. Nokre vart verande i fleire år, medan andre berre var innom. Tilbodet som Inger og Hallbjørg gav, opna for større breidde i rekruttering og musikalsk skolering, gjennom anna enn song og korps. Over år fekk tilbodet betydning for grunnlaget til musikkskulen som vart etablert i Ulstein kommune på midten av 70-talet. Då hadde begge desse damene drive sine private undervisningspraksisar i nærare ein mannsalder, der Inger gradvis avløyste Hallbjørg. Denne praksisen kulminerer i etableringa av musikkskulen i Ulstein, som hadde sin fyrste «huskonsert» den 26. mai 1976, på samfunnshuset. Scena var fint pynta med blomster, og det raude sceneteppet i tung fløyel var delvis trekt ut på golvet. Det speilblanke flygelet var imponerande stort, og den av ungane som såg etter, kjende fort att sitt eige skrekkslagne ansikt i den polerte overflata i augneblinken før den fyrste tonen var sett.
Den tids barn burde ha fått flygeltilvenning på førehand.
Derifrå handla det om fingersetting og notar nokre mektige sekund i eit barnesinn. Applausen og begeistringa etterpå gjorde djupt inntrykk på alle som var tilstades. Lokalsamfunnet hadde opna eit rom for opplevingar skapt av eigne krefter, og Inger, saman med Hallbjørg, hadde gjennom sitt virke gjennom tjue år lagt til rette for ei slik mulegheit.
Musikkskulen vart ei konkretisering av ein lang kulturdebatt i Noreg som var del av gjenreisinga etter krigen. Gjennom kulturen skulle ein gjenskape folks tru på åndelege verdiar. Ei rekkje sentrale kulturarbeidarar forfatta i 1945 eit brev til regjeringa som peika på behovet for å byggje opp att norsk kulturliv. I drøftingar kring etablering og utvikling av dei tunge kulturinstitusjonane som til dømes musikkhøgskule, opera og musikkkonservatorium, vart det framsett eit viktig mål om desentralisert kulturverksemd. Rikskonsertane blir eit døme på etablering av ei kulturpolitisk ånd prega av distribusjon av god kunst til heile landet. Både skular og kulturlivet elles samarbeidde i etterkrigstida om å utvikle kunnskap og forståing for kunst. Skulen fekk musikkundervisning på timeplanen, og Rikskonsertane reiste rundt med framsyningar i samarbeid med skular og lokale konsertlag. Rikskonsertane definerte samarbeid med det lokale musikkliv som ei av sine viktigaste oppgåver.
Dette skapte inspirerande impulsar for born som hadde musikalske interesser og stimulerte til meir aktivitet. Utover på 70-talet opplever Noreg ei markant utvikling med utrulege endringar i oppbygging av eit musikkliv.
Vi får etablering av musikkhøgskule, musikkkonservatorium, musikkskular, konserthus, regionale musikerordningar og symfoniorkester. På slutten av 70-talet vart ulike interesseorganisasjonar samla inn under det som i dag heiter Norsk Musikkråd. I 1970-åra var det berre nokre få stadar i Noreg der ein hadde etablert musikkskule, og Ulstein var mellom dei. I dei fleste andre kommunar kom dette tilbodet inn fyrst etter 1980.
– Eg hadde jo ein dyktig elev den gongen. Han Gard Garshol – eg såg jo talentet hans – og fekk han over i musikkskulen. Eg sa til han at han trong ein dyktigare lærar enn meg for at han skulle kome vidare…
– Han vart jo pianist han?
– Ja, – det blev han…
Då musikkskulen i Ulstein vart etablert, bestod den av fire-fem lærarar. Lærarrom eller kontor hadde dei ikkje, men dei fekk låne klasserom på ungdomsskulen på kveldstid om dei trengde møtast. Elles reiste lærarane også rundt i krinsane og gav timar på krinsskulane. Å transportere ungane inn til sentrum var meir problematisk – den gongen var det uvanleg med ein bil på husstanden.
Eg likar dette synet. Ein seier jo at kultur er ein refleks på det samfunnet den spring ut av. Gjennom kulturlivet, og ikkje minst måten det blir organisert på, kan ein få innblikk i eit samfunns verdiar. Tilbodet drog heim dit ungane fanst, og omgrepet «sentrum» var kanskje ikkje blitt moderne då. Så kan ein seie at desentraliseringa av musikktilbodet handla om mangel på eigne lokale. Men når vi i dag har sentralisert tilbodet, handlar det både om endra ideologi og teknologi i vid forstand. To faktorar som i mange samanhengar driv kvarandre gjensidig i all samfunnsendring. Folk er mobile i dag, kvar husstand har både fleire bilar og sjåførar, og desentralisering har gått av moten…
Tilbodet ved musikkskulen i Ulstein bestod av instrumentundervisning eller musikkforskule for barn mellom 4 og 6 år. Mange førskulebarn gjekk i desse gruppene og fekk nyttig ballast som kunne takast med inn i skulen. Det handla like mykje om sosial trening som musikk- og songleik. Glede i musikken var det sentrale.
– Musikkbarnehage var veldig kjekt og interessant. Vi hadde mykje song med rørsler til, og så brukte vi rytmeinstrument. Nokre av desse ungane vart kjende i musikkskulesystemet og gjekk vidare på instrument då dei vart gamle nok.
At dette vart positive bidrag som gjorde overgangen til skulane lettare, er utvilsomt. Ungane fekk både motorisk stimuli, trening i å lytte, utvikla rytmesans og oppøvd vilje og tolmod til deltaking i samspel. Det siste innebar forståing for både det musikalske, det rytmiske, samt at det gjorde krav på ein viss impulskontroll. Og aprops det siste; når triangela, rytmepinnane, tamburiner og bjellene var utdelt, då var tolmodsprøva lagt over på læraren… Men i Ingers gode hjarte, var det god plass til alle. Også dei som ikkje skjøna poenget med at det skulle kome lyd frå eige instrument berre av og til…
Den fyrste rektoren var ein ung fløytespelande utanbys mann som vart avløyst av Oddvar Eiksund – bror til kor-Svein. Oddvar, og kona Margrete, som underviste i song, vart ein institusjon for oss som var del av musikkskulen i oppstarten. Song var nytt og mykje omtalt. Ottar Gjerde avløyste Eiksund. Ottar var gift med Ellen Mette Berntzen som underviste i piano og fløyte, og begge desse la til rette for at dei eldre utøvarane skulle lære meir musikkteori. Dette var lærarkrefter som var skolerte ved dei nasjonale utdanningsinstitusjonane, og som Inger etterkvart bestemte seg for å gi plass til.
– Eg såg at mange nyutdanna musikarar hadde vanskar med å få fast jobb, så eg bestemte meg for å gi frå meg plassen min til nye og meir skolerte krefter. Her skal eg ikkje stå i vegen, tenkte eg. Og då slutta eg.
– Var det fagleg mykje nytt å halde seg til?
– Ja, det var det også. Det var slitsamt å skulle halde tritt med alt. Dei unge lærte mykje nytt på konservatoriet. Då vart det til at eg i arbeid dreia i større grad energien mot oppgåver som skulle løysast i Saniteten.
Dessutan var det noko til. Dei unge var så glad i å ha høgtalarane så høgt på når det var konsertar.
– De må slutte med det der, sa Inger, – og ler i dag. Det var jo nyttelaust – men ein kunne knapt høyre musikken og songen! Det vart for mykje støy…Musikk handlar om å høyre etter og lytte. Då må ein ikkje skru opp lyden.
– Kva har musikken betydd i livet ditt?
– Musikken har vore eit pluss. Eg er så glad i konserter, og på våre gamle dagar no, sit eg og Kjartan og ser på Hovudscenen kvar søndag på NRK2. Vi kviler i musikken og deler gledene. Kjartan spelte i ULF og var med i Ulstein Mannskor i mange, mange år. Han kjem også frå ein musikalsk familie.
Kjartan hadde så lyst å lære seg å spele gitar. Men den gongen var det smått med instrument. Han gjekk i si tid på kunstindustriskulen og gjorde mykje treskjerar-arbeid, så på eit tidspunkt laga han seg ein gitar.
– Vesle-bror hans, Tor, hadde stor glede av den. Han lærte seg å spele sjølv og vart fantastisk flink å spele gitar. Vi som budde på loftet, høyrde han øve kvar dag… Kjartans foreldre stod også i kor. Svigermora mi hadde nydeleg songrøyst – ho song veldig, veldig fint. Ho gamle besta, farmora – ho song ho også. Ho låg i senga og song!
– Og dine born fekk musikken i arv?
– Ja, på eit vis. Men eg burde kanskje ha følgt meir opp heime. Det vart det lite tid til.
Ja – så var det det med skomakarens barn i gjen… – men litt streng er ho med seg sjølv, for hennar eldste son vart musikar. Han spelar både obo, fagott, klarinett og saksofon, og dei to yngre syskjena spela fiolin, piano og fløyte. Så heilt sant er det vel ikkje…
– Musikk skaper så mykje glede og overskot. Og også mulegheiter for kvile. Det treng vi kanskje i dag meir enn nokon gong. Ein fell så godt til ro i møte med musikken.
Det ser ein på unge menneske. Som ofte er å sjå med proppar i øyrene. Dei stengjer stresset ute. Musikken gir dei rytme og gode impulsar, og opnar kjensler i sinnet utan å måtte gå omvegen om språk og tankar. Musikk er for mange som eit album – gjennom musikken kan ein bla seg gjennom si eiga minnebok og vere i dei kjenslene ein vel sjølv – etter eige ønske. Vi som stadig blir pådytta inntrykk som gjer krav på at vi skal ha eit forhold til alle slag aspekt i omverda.
Sidan møttes musikk-kunnskapane og engasjementet for både eldre og yngre i Sanitetsarbeidet. Etterkvart som barnehagane byrja vekse fram, hadde dei i Saniteten drøfta at det var lite tilbod for 6- åringane, og fann at ein skulle prøve å få til ein barnehage for 6-åringar, ein 6-årsklubb. Denne klubben fekk halde til på Bjørndals Minne, og det vart tilsett ein førskulelærarar og ein assistent som tok imot borna kvar dag. Saniteten og sosialetaten i kommunen samarbeidde godt å drift av dette tilbodet.
– Vi fekk veldig god respons frå lærarane då desse ungane kom i skulen. Eg hugsar han Magne Grimstad peika på det ein gong, at ungane hadde disiplin. Dei hadde lært seg å vente og stå i kø, og rekke opp handa. Det gjorde arbeidet for lærarane litt lettare når dei byrja på skulen som sjuåringar.
Det var ikkje mange barnehagar i Ulstein på 80-talet. Tryggheim var einaste barnehagetilbodet då 6- årsklubben vart etablert, og saman med Barneparken, var dette det einaste tilbodet til barn i kommunen. Seinare kom Skollebakken på plass, som den fyrste kommunalt etablerte barnehagen. Ulstein kommune var ein kommune i sterk vekst desse åra, og det var kamp om å få plass ved desse institusjonane. Helst burde ein kunne dokumentere helsemessige eller sosiale forhold som tilsa at eit barn burde sikrast plass. Det var på mange måtar ei uverdig ordning, ei slags omvendt konkurranse som ein absolutt ikkje ønskte å vinne, men som likevel var ein siger, i alle fall for ungen, om ein vann… Eit slikt tilbod som dette var kjærkome for mange ungar, lærarar og foreldre.
– Men var det ikkje slitsamt å vere ambulerande kulturarbeidar, anten det no var i regi av musikkskulen eller Saniteten?
– Det var ikkje så lett reint praktisk. Bilar var det smått med, så timeplanen vart lagt etter bussrutene…skulebussar og arbeidsbussar. Om vinteren var det i grunnen travelt. I 1960 vart eg også spurt av rektor Røsås ved yrkesskulen i Herøy om eg kunne kome dit ut og gi undervisning i Herøy kommune. Då reiste eg med Torulf om morgonen og kom heim om kvelden. Eg vart henta i Torvika – og losa til Fosnavågen i ulike heimar for å gi timar. Det var artig det! Det fanst ikkje tilbod i piano der ute.
– Folk hadde vel generelt ikkje pengar til å kjøpe slikt som piano i 50-åra?
– Nei – det vart stemma og koret, som var gratis. Men instrumenta kom til utover på 60-talet.
Det må ha vore ein einsam jobb med lite kontakt med kollegaer. Sjølv om lærarane hadde sine lærarmøte reiste dei for det meste på eiga hand. Dessutan må arbeidstida har vore relativt ubekvem med arbeid på ettermiddag og kveldar. På eit tidspunkt der familiar stort sett hadde nok med å organisere middag og kvelds og få unna husarbeid. Slik sett kan ein forstå Ingers hjartesukk knytt til at mykje felles tid med eigne born gjekk tapt.
Om saniteten
Saniteten er ein institusjon i ulsteinsamfunnets historie. Den har vore eit mektig handlingsrom for kvinner som har påtatt seg omsorg for ein heil fellesskaps ve og vel. Gjennom rollene som sanitetskvinner har dei foreslått, laga planar for og gjennomført helsefremjande tiltak som har bidratt til ei positiv samfunnsutvikling. Særleg innanfor omsorg for barn, barnefamilier, eldre og eldrepleie har organisasjonen bidratt til å utvikle haldningar til menneskeverd og verdigheit. Inger fann ein plass for sitt kulturelle og medmenneskelege engasjement i Ulsteinvik Sanitetsforening.
– Ja, det appellerte til meg. Eg vart spurt av min nabo då vi flytta inn til Ulsteinvik, Jorunn Waage, om eg kunne tenkje meg å byrje i Saniteten, i avdelinga for Ulsteinvik – ein av sju krinsar. Ulsteinvik var stort, så vi var organisert i mindre foreningar. Nokon var med i Eldreforeninga, Hødd-ringen og Kløverklubben, som bestod av dei yngre medlemmane. Foreningane hadde ulike oppgåver – og loddbøker… I kvar undergruppe var det ein formann og kasserar, og desse vart samla til møte i Ulsteinvik krins med jamne mellomrom, og utover dette var det eit nivå til; hovudstyret, der formennene i alle krinsane møttest til møte om dei store sakene som kom frå hovudstyret i Oslo.
– Det verka godt organisert?
– Ja. Det var det.
Inger likte seg godt. Ho byrja i 1967 og var med i Saniteten så lenge ho vart buande i Ulsteinvik. Det var samhald i miljøet, og kvinnene samarbeidde godt med kvarandre. Møta gjekk på omgang i heimane, og dei møttest fjortande kvar dag. Oppgåvene var sikkert ulike, men nokre var likevel meir utfordrande enn andre?
Inger hugsar særleg godt arbeidet med beredskapsplanen for Ulstein kommune. Kanskje eit godt lokalt døme i nyare tid på nettopp samarnbeidet mellom offentlege og private organisasjonar som har lange tradisjonar i Noreg.
– Eg hugsar ikkje akkurat kvifor det vart slik, men det er muleg Saniteten fekk ein førespurnad frå kommunen om å kome med innspel. I alle fall vart det bestemt at vi skulle prøve å utarbeide ein beredskapsplan som skulle bli eit supplement til den kommunale beredskapsplanen. Den planen var det mykje arbeid med! For alle krinsane skulle ha sin eigen.
– Kvifor det?
– Nei – fordi om det til dømes var ein leiteaksjon på Flø, så ville det vere naturleg å mobilisere Flø Sanitetslag fyrst. Dersom dei skulle trenge avløysing eller meir folk, fyrst då skulle vi mobilisere i dei andre krinsane også.
Ved nasjonal krise så var det sjølvsagt alle.
Saniteten utarbeidde ein opptrappingsplan som klargjorde i detalj. Kva type ressursar var det behov for og korleis skulle dei disponerast? Dette stod naturlegvis i forhold til kva type krise og aksjonar det ville vere snakk om. Saniteten skulle gjennom denne planen utgjere bakkemannskap eller baktropp for andre, som til dømes Røde Kors, ved leiteaksjonar. Saniteten si oppgåve ville vere å smøre mat nok til mannskap som var i aksjon, og sørge for overnatting og førstehjelp, eller skaffe varme klede og varm drikke alt etter som.
– Dette var det du som organiserte medan du sat som leiar i hovudstyret Ulstein i 1984/-85?
– Ja, men eg gjorde det ikkje åleine! Eg fekk i oppdrag å organisere og leie arbeidet.
– Og det arbeidet vart ikkje gått hus forbi…?
– Nei. Den beredskapsplanen vart kjend i hovudstyret i Oslo, og då vart eg spurt om eg kunne kome til eit stort sanitetsmøte i Trondheim og fortleje korleis vi hadde organisert det heile. Og også seinare, på eit krinsmøte i Ulsteinvik, som vi arrangerte. I bakkant av dette vart det etablert beredskapsplanar i fleire sanitetesforeiningar i landet etter vår modell. Det slo an…
– Det er ei fantastisk historie.
– Ja. Det er viktig å ha beredskap veit du. Men det følgjer uendeleg mykje arbeid og ansvar med dei årlege revisjonane av den. Kvinnene vart eldre og ville ha avløysing, og då måtte nye og yngre rekrutterast inn
Men kva var det dei gjorde som var så bra?
– Vi hadde fordelt oppgåver mellom sanitetskvinnene i alle krinsane. Vi kartla kva kompetanse og mulegheiter dei enkelte kvinnene hadde, og fordelte konkrete oppgåver i «fredstid». Kvinnene forplikta seg til å ta dette ansvaret for det året dei vart spurt. Kvinner som var sjukepleiarar, fekk ansvar for førstehjelp, andre som var effektive på kjøkkenet, gode til å lage mat, gode organisatorar, fekk oppgåver som låg innanfor deira kompetanse- og interesseregister. Var det store kriser, skulle Bygdestova gjerast om til overnattingslokale, og då måtte vi ha ein stab for å ordne med det.
Gjennom Saniteten blir det altså muleg å mobilisere store delar av kompetente og engasjerte kvinner gjennom innarbeiding av ein slik plan der gode krefter dreg i same retning når større og mindre kriser gjer krav på samhandling. Det geniale her ligg altså i å kartlegge grundig grunnkompetansen til folk, både den formelle og den erfarte – og setje dei saman i arbeidslag. I ein så stor krins som Ulstein var – faktisk ein av dei største i fylket, med over 2000 medlemmer på det meste, får ein fastlagt oppgåver for ein stor del av den lokale befolkninga.
Det må ha vore kjekt å få til ein modell som etter kvart vart brukt landet over?
– Ja, dei vart begeistra over modellen i Oslo, men – nei – no skryt eg vel…
Skryte. Dei er så redde for det, denne tids damer. Dette er då eit historisk faktum. Det kan vel ikkje kome inn under kategorien skryt? Eg for min part synest nokre gonger det påhaldne tenderer til manipulasjon ved at informasjonen vert halden tilbake. Men eg skjønar jo at opplevinga av skryt heng saman med at innsatsen har vore lite påakta i si samtid og var meir tolka som ei innforstått forventning om det sjølvsagte.
Så er det eit privilegium å vere del av eit samfunn som i fredstid har tankar om korleis vi best skal kunne hjelpe kvarandre når sårbarheita opnar seg. Og det gjer den jo.
– Vi hadde mykje arbeid, men ho Jorunn Waage og eg fekk etterkvart ordna eit arkiv som stod på bygdastova – og det letta arbeidet med revisjonen av planen. Ein eigen stad for informasjonsinnsamlinga. Dette var før dataalderen, så all dokumentasjon var lagt inn i møtebøker. Her fekk vi samla alt frå beredeskapsplanen til protokollar og korrespondanse på ein stad.
– Like eins var det du som tok initiativet til å få skrive Saniteten i Ulsteins 75 –års historie?
– Hovudstyret. Vi gjekk inn for å få samla inn alle Sanitetens møteprotokollar frå dei sju krinsane, og fekk avtalt med kommunen at desse skulle oppbevarast i det kommunale arkivet. Vi mangla den fyrste møteboka frå 1912, men elles finst det meste.
Ho hadde blikk for meir enn den musikalske sida ved kulturen. Sanitetens 75-årige historie er interessant lesing. Om alt frå planar om etablering av sjukehus, kjøp av tomter, innføring av helsekontrollar – til fluorskylling i skulen. Ingen fødde på 60-talet gløymer seansane med fluorskyllinga på skulen før matfri. Krapylet vart opplinja bak vasken av ei nødvendigvis streng frøken som delte ut små plastbeger med minimalt med veske i. Så skulle vi skylje i eitt minutt og spytte etter tur. Nokre få frå meir «møblerte hjem» slapp fordi dei tok fluortablettar i heimen, – og fekk tusen kroner ved årsslutt for å ikkje snope.
På dette feltet høyrde dei til i ein anna galakse. Vi andre med tanngardar som knuseverket på Haddal, og ei bok frå fylkestannhelserøkta med avteikningar av tanngarden i over- og underkjeven slik den burde ha vore, vi var meir opptekne av å lage tryne slik at nokon sprakk og sleva fluor på både seg sjølv og aller helst også omgjevnadane. Og etterkvart som åra gjekk, såg sjølvsagt fylkestannhelserøkt-boka meir ut som eit partitur.
Lite visste vi sjølvsagt om at det var Saniteten som stod bak ordninga som sidan kommunen overtok.
Inger peikar her på noko sentralt. Sanitetskvinnene på femti- og sekstitalet var heimeverande kvinner som tok seg av eigne born. Dei såg behova. Nett slik Misjonsforeningar hadde vore kvinnenes handlingsarena for utvikling av kollektive omsorgstrukturar på 1800-talet, får Saniteten ei liknande rolle i 1900-talets Ulstein. Saniteten og misjonen har i utgangspunktet mange samanfallande virkeområde, men utviklar etterkvart sine tenester meir spesifikt og atskilt, noko som også symboliserer ei meir generell samfunnsutvikling der det verdslige i tiltakande grad blir skilt frå det åndelege.
Den heimeverande husmora og hennar sosiale engasjement gjennom frivillege organisasjonar som til dømes Saniteten leverer innspel til det politiske storsamfunnet gjennom sine initiativ. På den andre sida var husmødrene også tenkt som sentrale aktørar i den helsepolitikken som vart utforma i Noreg i etterkrigstida under leiing av Karl Evang. Han var helsdirektør, og utvikla og gjennomførte helsepolitikk på vegner av statsrådane i over 30 år. Her spela husmora ei nøkkelrolle for utviklinga av ein velferdsøkonomi. I eit ideologisk perspektiv forstod Evang husmora som ei viktig brikke i helsearbeidet som agent for reinsemd, hygiene og sunt kosthald. Ho var ein slags familiens helseminister – som dersom ho var opplyst nok, kunne sørge for ei positiv helsemessig utvikling innanfor rammene av familien, til beste for hennar næraste og for storsamfunnet. Den heimeverande husmora var ein sentral aktør i Arbeidarpartiets helspolitiske ideologi.
Enno så seint som i Ingers tid dreiv Saniteten utlån av utstyr til kvinner i barsel med trang økonomi, eller der det var alkoholproblematikk inne i bildet. Dette var det Oddny Holte som organiserte då ho kjende til behova gjennom jobben sin som jordmor. Men det meste av den type «hjelpetiltak for vanskelegstilte» vart overført til helse- og sosialetaten etter kvart som den fann si form utover på 60-talet.
Inger og Jorunn Waage etablerte også Laurdagsringen på kvileheimen. Det skjedde jo ingenting der anna enn det som høyrde til dei daglege rutinene. Damene brukte ein del tid på å organisere ei t innhald som kunne stimulere til glede for eldre og lite mobile menneske. Mange levde langsame liv i rammene av lange dagar.
I Laurdagsringen, som i 2013 har eksistert i 30 år, spelte Inger til song, medan andre laga mat og kokte kaffi. Møttest gjorde dei ein laurdag i månaden. Men Inger ynskte å aktivere dei eldre – så ho utfordra dei til å førebu «ord for dagen». Dessutan likte dei godt å synge, og Inger møtte velvilleg fram på måndagane for å øve med eit lite kor, som til slutt sang to-stemt.
– Jag vet inte hur det låt, – jag sjung med och spela – jag hørde inte efter, seier Inger og ler godt.
Dei eldre fekk også eit trimrom på bygdastova. Inger og fysioterapeuten i kommunen planla og kjøpte inn utstyr på sanitetens rekning. Trim-gruppe vart etablert, og leia av sanitetskvinnene meir eller mindre på omgang. Nokre av dei eldre hadde godt lyst på spaserturar, men vegra seg fordi dei var plaga med svimmelheit. Her vart det organisert fylgje som gjekk i turnus. Dette arbeidet la grunnlaget for ordningar som enno eksisterer.
Saniteten tok også eit felles tak saman med sosialetaten desse åra for å skape felles møteplassar for unge barnefamilier. Det var stadig fleire tilflyttarar i kommunen, og saman skapte dei leike- og fellesareal i nye og gamle bustadområde i Ulsteinvik. Offentleg grunn som saniteteskvinnene kosta leikeapparat og bord og benker til. Inger minnest det offentleg-private samarbeidet som svært godt.
Ho tok også med seg svenske tradisjonar til øya då ho kom på at Saniteten kunne arrangere Lucia. Ho lånte sanitetskvinnenes barn, og ordna sjølv med lys og krone, lussekattar og sang. Dette vart etablert alt tidleg på 60-talet, for Inger minnest at ungane sang i kjellaren på Gamleheimen – der var det nokre senger for dei aller sjukaste.
– Ei av dei som låg der, trudde det var himmelens hærskare som var komen. Ho trudde bestemt at det var englesong…
Denne tradisjonen vart til sist importert av ein heil nasjon, men i Ulstein var vi altså tidleg ute takka vere Inger. Seinare, når barnehagane vart ein vel etablert institusjon – fekk Skollebakken overta både tradisjonen og utstyret og heldt den i hevd dei neste tiåra.
Ho har brukt mykje tid på sanitetsarbeid i livet sitt.
– Ja – det blei for mykje. Det gjekk ut over ungane mine kanskje. Men Kjartan var veldig flink til å hjelpe til. Det var antakeleg derfor at det gjekk. Eg var svært engasjert, og hadde slik lyst.
– Det skjøna Kjartan?
– Ja – jag fikk lov, seier Inger og ler.
Kanskje var det blikket for den andre og plassen dei gav kvarandre som gjorde forelskinga mellom dei to til kjærleik, som makta bere eit 60 år langt samliv.
– Han er min elskling ennå, vet du. Han hjelper meg fortfarande kvar dag. Han er eit godt menneske.
Det er ho også. Ho som fekk samla og oppsummert heile sin livsvisjon i dette eine diktet som kom til henne ein gong i hennar tidlegaste ungdom. Diktet har finsk opphav, og er også tonesett, men ho har aldri funne namnet på diktaren. Bodskapen var det viktigaste. Ho deklamerer med inderleg mjukheit desse strofene som tok bu i henne den gongen og leidde henne gjennom livet.
For meg som kjenner hennar mjuke, milde og vakre sjel; det er henne!
Inger via heile livet sitt til kulturelt arbeid i Ulstein kommune. Ho byrja i det små, hjelpte ho Hallbjørg Hop, og utvida etter kvart sitt eige virke i takt med førespurnadene ho fekk. Mangt eit barn i kommunen fekk musikalske impulsar takka vere Ingers vilje til å dele sin kunnskap, og mange var dei vaksne og eldre som fekk ei meir mangfaldig musikkoppleving etter at Inger kom til bygda. Ho fann rom for å utfalde seg kulturelt og skapte gjennom desse romma plass for å dele med andre, slik at dei også kunne utvikle eigne gleder knytt til musikken slik ho hadde gjort. Mange av hennar musikkelevar tok sidan sine born til musikkskulen, og akkurat slik hennar families musikkglede gjekk i arv til henne, forplanta denne gleda seg inn i eit heilt lokalsamfunn gjennom hennar arbeid. Det er ei fantastisk opplevinga når ein gjennom slike fortlejingar får auge på korleis eitt einaste menneskes virke og etterkvart også samvirke, kan skape konstruktive gleder som blir til overskotsreservoar både i den enkelte, men også for eit heilt samfunn. Ein lærer det, den som studerer historie, at det meste startar med ein tanke, ein vilje, og sidan har mennesket som vil noko, få avgrensingar.
Ho let seg ikkje avgrense, og tok jobben med organisering av privat mobilisering og supplement til den offentlege beredskapsplanen. Ein god modell for Ulstein måtte kanskje også vere ein god modell for tilsvarande fellesskapar i resten av dette landet. Historia til Inger viser at mangt i dei store forteljingane fyrst har byrja i det små…
