Asbjørg Hasund Grønmyr

– Spør systera di du om ho hugsar Asbjørg. Sa mor.

– ?

– Asbjørg reiste rundt i heile kommunen og sette sprøyter då ho kom tilbake til bygda på 50-talet. Eg hugsar at ho sykla rundt over alt. Ho for på sykkelen til Eiksund, og til Flø, til ho fekk seg moped. Systera di kalla henne berre for stikkedama – eit namn ho fann på sjølv, endå så lita ho var.

Det var då også eit namn, tenkjer eg. Men Asbjørg visste at alternativet for både små og eldre menneske innebar langt større vondtar enn nålspissane hennar – så ho bar nok utnamnet lett. Systera mi hadde hjernehinnebetennelse som liten jentunge, med 41 i feber og kriser i kamp for livet.

– Ein gong kom ho Asbjørg hit medan vesla sov, og eg hadde så lite lyst å vekke henne. Ho var sliten stakkar.

– Berre la henne sove, sa Asbjørg, eg kan setje sprøyta likevel. Ungen sov over seansen til stor forundring. Og godt var det…

Asbjørg kom heim til Ulsteinvik etter at mor hennar hadde fått slag. Dei fyrste åra var ho heime og pleia henne, og dreiv garden, og inn imellom sykla ho altså Ulstein kommune rundt og sette sprøyter på sjuke og trengande. Ho samarbeidde tett med distriktslækjaren. Ho hadde gått såkalla samarittkurs under krigen. Det var ei utdanning som svara til dagens hjelpepleiarutdanning, og den gongen som i dag, låg opplæringsinstitusjonen i Volda. Men det fanst institusjonell opplæring også i Langevåg. Undervisninga gjekk føre seg på sjukehuset langs med sjølve arbeidet. Det var praksis som gjaldt – og litt teoretisk tillegg som alltid assistentlegen var ansvarleg for. Han underviste i anatomi, og elles var det sjukepleiarar som hadde ansvaret for opplæring i pleie og stell, og sprøytesetjing.

Dette var i det praktisk arbeidande menneskets tid. I botnen låg ei forståing av kor viktig praksis var, og evna menneske hadde til å lære gjennom etterlikning. Utdanningssystemet slik det var bygt opp med vektlegging på praksis, speglar også eit samfunn som var tufta på menneskekroppen som motor, arbeidskraft og hovudenergikjelde. Kanskje i kontrast til i dag? I vår tid vektlegg vi i mykje større grad teori, og mindre praksis, og inngir med det ei tillits- og truserklæring til at hovudet er menneskets fremste aktivum. Men mon det. Mon om ikkje læring gjennom hundrevis av repetisjonar er eit særleg kraftfullt pedagogisk verkemiddel med vidtrekkjande psykologiske forgreiningar i form av trygge og handlekraftige yrkesutøvarar?

Asbjørg var fødd i januar 1922, på Hasund. Ho hadde to brør, og karakteriserer dei som snille gutar. Knut og Lovise Hasund, foreldra til Asbjørg, hadde budd på Hasund sidan dei gifte seg i 1916, der dei dreiv sitt vesle småbruk.

– Var det ein god plass å bu?

– Ja, det var fint å bu der då. Heilt annleis i dag – eller det vil seie det er fint i dag også, men mykje folk. Vegen gjekk ned med sjøen. Det var veldig idyllisk. Vi hadde gard. Foreldra mine dreiv gard, og far var postmann, og så var han leiar i jordstyret og reiste rundt og målte opp jordstykke for folk. Han var også i banken – han var ikkje på sjøen. Han var elles aktiv i lag og organisasjonar og politikk. Han sat ei stund i kommunestyret for Venstre.

– Vi hadde det travelt heime. Då eg var jentunge, måtte eg stå igjen og vaske opp att, for tenestejenta skulle kvile middag, og veninnene mine stod ved sida av og venta. Men då eg var ferdig, var det å springe av garde og bade! Slik var det den gongen. Foreldra mine stilte krav. Alle måtte hjelpe til heime for 90 år sidan. Vi hadde sju mjølkekyr, nokre sauer, og høne og gris og alt muleg slag. Eg måtte lære å mjølke. Og av og til fekk eg ein stråle varm mjølk. Det var godt.

Så var dei sjølvberga langt på veg. Ein jordlapp og nokre dyr, og ein kunne halde seg både med egg og mjølk og poteter, og kanskje noko kjøt også ein sjeldan gong. Dei var nok avhengige av å ha litt pengar så ein kunne kjøpe varer som mjøl, korn og sukker – og kanskje fisk, om ein ikkje bytte dette til seg. Dette var det rådande økonomiske systemet i Noreg før industrialiseringa kom med faste inntekter og spesialisert produksjon. I den nye tid vart varer produserte i andre geografiske regionar på jorda og sende til oss sjøvegen som var dette landets hovudferdselsåre gjennom alle tider. Ulstein var også prega av mangel på pengar før samfunnet vart industrialisert. Dette gav lite kjøpekraft og dermed færre behov for varer og tenester. Ein landhandel kanskje, med det mest nødvendige og nokre få freistingar…

– Eg tok ekstravakt på sjukehuset og var elles heime og hjelpte mor etter samaritt-utdanninga. Så venta eg heime til krigen var slutt, og deretter reiste eg til Oslo for å gå sjukepleieskulen. Det kosta pengar, og vi måtte betale sjølve. Far hjelpte meg. Det var ikkje så enkelt med pengar – men eg måtte be om det.

– Støtta far din deg i ønsket om å ta utdanning?

– Både ja og nei. Han ville i grunnen at eg skulle vere heime med ho mor, ho trong jo hjelp i gardsarbeidet. Samstundes ville han at eg skulle ta utdanning også.

Eg blir tenksam i dette. Kor prisgitte kvinner var sine fedres haldningar. Men i den tida var ikkje fars autoritet eit spørsmål, og om far sa nei, skapte det kanskje kjensler utan at det følgde med ein rett til å opponere. Kjensler legitimerte ikkje nødvendigvis handlingar den gongen. Menneska måtte tillegge kjenslene mindre betydning. Det å overleve gjorde krav på andre logikkar og andre grunngjevingar. Dessutan var det flokken framfor individet. Omsynet til mors bører vog. Mors rolle var viktig for at den enkelte familie skulle fungere som ein fellesskap som kunne produsere sitt eige sjølvopphald. For dette var i ei anna tid. Far si oppgåve var også å gjere vurderingar og ta avgjerder som hegna om den vesle fellesskapen. Det låg til mannsrolla å forvalte sin posisjon som gjorde at flokken kunne fungere – og det innebar å gjere vurderingar av korleis belastningane skulle fordelast. Det kosta. Og heller ikkje han kunne tillate seg å gi kjenslene så stor plass. Derfor fekk ikkje Asbjørg i fyrste omgang retten til å gå skule, medan broren Ole fekk. Far kunne fylle inn å gjere oppgåvene Ole skulle ha gjort. Far kunne ta belastninga sjølv. Å avgjere at Asbjørg skulle få gå skule ville innebere at han overlet mor til større belastningar enn han såg henne tent med. I slike vurderingar blir kjenslene ein måtte ha, ein marginal del av tilveret.

Kjenslene i dag har relativt stor betydning og blir brukt til å legitimere mange handlingar. I dag er flokken i stor grad borte, vi likar å tenkje at vi er frie og kan handle ut ifrå det vi har lyst til og behov for. Så er det behova som har endra seg frå mangelsamfunnet til overflodssamfunnet. Tidlegare vart menneske her omkring fødde til arbeid i eit avgrensa geografisk område. Her vart dei verande heile livet, i rammene av slekta, bygda, kyrkja, skulen, kjønnsroller, familietradisjonar og anna øvrigheit. I dag er desse rammene borte – kvar mann sin eigen tradisjon – og kjenslene våre blir mobiliserte heile tida anten gjennom aviser, tv, reklame eller arbeid.
For at vi skal forbruke mest muleg, vil marknadskreftene kreve at vi koplar på kjenslene våre til ei kvar tid. Ein effekt av den konstante pålogginga er kanskje at vi står fram som meir kjenslemessige avstumpa enn nokon gong før. Men det er i grunnen ei lenger og anna historie … Kjenslenes plass i eit samfunn seier likevel ein heil del om røynda i den tida ein granskar.

Så fekk Asbjørg likevel skulegang til slutt.

– Mor måtte ha tenestejente då eg var borte. Eg hadde sjuårig grunnskule og eit år på ungdomsskule. Læraren, han Øygard, ville eg skulle gå realskule. Den vart starta opp i 1941, året etter at eg var ferdig med ungdomsskulen. Øygard meinte eg ville klare den på eit år. Men han far ville altså ikkje. Han meinte han hadde nok. Han skulle også halde han Ole på skule. Han Øygard tok seg ein tur inn og prata med han far, så han skulle få tenkt seg om. Men han kom nok til at eg burde vere heime med ho mor.

– Det vart i grunnen dobbel kostnad då for han. Fyrst skulle han låne deg pengar til utdanning og så måtte han betale for ekstrahjelp heime også dersom han valde å sende deg?

– Ja. Men til sist vart det slik at vi fekk gå begge to.

– Var det ein kamp heime?

– Det var ein indre kamp for meg. Det var så vondt å fare frå henne mor. Ho trengde hjelp.

– Det kan eg forstå. Forventningane var sterke om at du skulle vere heime og hjelpe?

– Ja. Det var det eg var fødd til, seier Asbjørg og smiler.

Men ho kunne ikkje slå seg til ro med det. Trongen til kunnskap og hjelpande virke uroa henne. Ho vart driven mot kunnskap og studiar, og vurderte ei stund læraryrket. Til dess krigen kom og stengde lærarskulen, og staka ut ei anna lei for henne. Ho kjende ei djup tilfredsstilling ved å kunne hjelpe. Ho er i dag glad det vart sjukepleie.

Sjukepleieskulen låg i Oslo. Og den gongen vart det stilt krav til studentane om å gjennomføre eit tre månader langt forkurs, før ein fekk opptak. Det var sjølvsagt berre teori i fyrste omgang, med ein påfølgjande slutteksamen.

– Eg var sjukepleiestudent frå 1946–1949. På Saniteten i Oslo budde vi to og to i lag. Vi budde på internat og hadde praksis både i Bærum og i Wergelandsveien. Ulike stader, og vi budde der vi jobba. Men for det meste var vi på Rikshospitalet, på dei ulike avdelingane. Vi gjekk i praksis kvar dag. Så fekk vi skjerma ein kort periode som vi kalla leseblokk, før toårseksamenen, og så hadde vi ei lenger leseblokk på åtte veker før slutteksamenen.

– Ein gjorde det altså litt annleis før enn i dag. Praksis fyrst og fremst, og teori som forklarte og fylte ut kunnskapane som arbeidet hadde gitt?

– Ja, vi jobba mykje. Vi hadde det også slik at vi jobba formiddag, og så fekk vi fri for å lese ettermiddag

– Å ja. Og de las vel også de, den gongen. De tok ikkje fri?

– Nei. Vi måtte lese. Vi sat også inne og las om kveldane. Fordi vi budde saman, las vi mykje i lag. Det var sosialt og veldig utviklande.

Ja, tenkjer eg då. Dei dreiv nok kvarandre. Utdanning var eit gode for dei få. Det var dyrt, langt heimanfrå og det innebar forsakingar. Desse jentene budde saman og kunne drive kvarandre – vere fokuserte på oppdraget og ansvaret dei pådrog seg. Den gongen var ikkje utdanning sjølvsagt – gjennom å skaffe seg ei utdanning fekk dei også eit mandat frå samfunnet som det følgde ansvar med å forvalte. Til beste for seg sjølv, men også til det beste for tredjepart og fellesskapen. Dette er eit perspektiv som verkar fjernt i vårt moderne kravsamfunn. I det å skaffe seg kunnskap ligg det ei djup etisk forplikting.

Etter sjukpleieutdanninga tok Asbjørg eit pliktår på Bærum sjukehus. Eg spør henne ikkje om ho gjorde det bra på skulen. Det er slikt ein veit, når ein har tatt innover seg forhistoria. Etter pliktåret heldt studiane fram. Ho tok då eitt ekstra år med laboratoriefordjuping på Rikshospitalet. Ho ville bli laboratoriesøster. Men så var det heime. Mor hennar vart sjuk, og då kjende ho seg kalla til å reise heim for å pleie og hjelpe henne. Asbjørg passa mor si i tolv år, dreiv garden og jobba litt ved sida av med vaksinasjonar på bygda. Til mora til sist kom på kvileheimen. Då tok Asbjørg jobb som sjef der.

– Men dette var ikkje den fyrste aldersbustaden i Ulstein?

– Nei, det var det ikkje. Den låg vegg i vegg med bedehuset. Mellom bedehuset og Kristensen. Det var det einaste som var for eldre. Eg hugsar eg gjekk og sette sprøyte på dei gamle, det var ein epidemi. Det var så tarveleg. Det var små forhold, men dei var så glade for at dei var komne der. Ho Elen Roppen var styrar der fram til ein fekk bygge Kvileheimen. Det var svært krøbelt og trongt der. Meir som små kott. Ho Elen var i grunnen som ei husmor. Ho laga mat, og elles var det mykje på frivillig basis. Han Kristensen (Sverre), han var der mykje på besøk. Dei gamle sat der og spann og strikka. Det var han Andreas Osnes som gav tomta til Gamleheimen (1891) i si tid. Det vart den fyrste kvileheimen på landsbygda i Noreg.

– ??

– Ja, det var det. Ho Elen hadde veldig mykje å gjere. Men dei gamle var så takksame og glade då dei flytta inn. Utan eigedelar, men lukkelege over å sleppe å vere åleine. Hadde dei tenner, så eigde dei kanskje ein tannkost. Eg jobba heime på garden–men var innom og sette sprøyter.

– Avlasta du han dokter Røyneland?

– Ja, på det med sprøytene. Då penicillinen kom, skjedde det mykje. Den vart sett i sprøyteform, det fanst ikkje tablettar den gongen. Eg sykla over alt. Eg var svær til å sykle, seier ho og ler.

– Eg har høyrt at du fekk deg pidde etter kvart?

– Stemmer det, ja.

I praksis kom livet altså tilbake til sjukt folk i Ulstein, på sykkel. Men folk var også utslitne før, og kunne ha lite å gå på. Då var det lite medisinen kunne gjere.

Om døden

Folk sitt forhold til døden må ha endra seg over tid. Asbjørg som har vore samaritan i snart hundre, må vite noko om det?

– Det var naturleg. Folk døydde heime.

– Var det betre enn i dag?

– Eg har tenkt mykje på det. Det var så nær familien. Det vart ei slik belastning. Det er lettare i dag når ein får vere på sjukeheimen. Då kan dei pårørande kome på besøk og få vere til stades saman med den døyande, men ein slepp stellet. Det er også fysisk krevjande.

Eg skjønar kva ho meiner. Belastande for både den døyande og dei som skal stelle han. Ingen vil ligge andre til bør. Men på den andre sida opnar møtet med døden indre og annleis rom i dei levande. Kanskje har ho rett i at det er best for alle slik vi har det i dag.

– For nokre var det nok slik at døden kunne bringe ein nærare kvarandre, men det var nok svært individuelt. Nokon kjende det slik, og andre kjende det annleis. Døden er eit kjenslevart emne.

– Du måtte ha eit forhold til døden?

– Ja. Det var knytt mykje omsorg til å stelle den døyande. Det var det primære. Sidan var det omsorga for familien og kanskje særleg borna. Det var både vanskeleg og godt. Born vart ofte haldne litt på sida av døden. Ein tenkte nok at dei skulle skånast–og i det blir borna oversett. Dei vaksne har ofte nok med seg sjølve. Nok med si eiga sorg.

– Kva kunne du gjere for borna?

– Eg snakka med dei om døden. Born hadde sin eigen måte å forstå den på. Det var vanskeleg å få til å forstå at den døde var i himmelen når kroppen låg att i senga. Eg hugsar sjølv når bestefar døydde. Han låg jo berre og sov! Og eg kunne ikkje skjøne at det trilla tårer frå augo hans far… eg var berre tre – fire år. Som vaksen vart døden ein del av arbeidet. Det var godt når dei gamle fekk gode dødsfall, og det var godt å kunne hjelpe med smertelindring for dei som hadde det låkt. Særleg i arbeidet på Kvileheimen kom dette tett på.

Asbjørg var styrar på kvileheimen frå 1963. Då hadde kvileheimen stått ferdig sidan 1959. Så var det altså ikkje før etter krigen at strukturen med ei offentleg organisering av eldreomsorga kom i stand. Grunnen til at det vart slik, kan vere vanskeleg å få auge på. Kvifor kunne ikkje dei eldre halde fram med å bu i kårstover på gardane, eller på kammerset rundt om i heimane? 1950-åra i Noreg var jo husmortida. Kvinnene var heime og sørgde for både born og gamle, medan vi her har høyrt at Ulstein fekk den fyrste gamleheimen på landsbygda i Noreg. Gamleheimen var driven på dugnad organisert av indremisjonen. Når folk hadde noko å avsjå, leverte dei både fisk og kjøt på vegner av fellesskapen. Levealderen var stigande, og ikkje alle i Ulsteinsamfunnet hadde ressursar nok til å pleie sine gamle.

Det revolusjonerande penicillinet inntek også Ulstein på 50-talet. Tilgang på denne medisinen og eitt kompetent menneske som kunne gi den der det var nødvendig, var det som skulle til for at mange fekk lenger liv.

– Det var ein vidundermedisin. Det snudde lungebetennelse som hadde krise den tiande dagen. Mange vart berga. Før var det slik at når eit gamalt menneske fekk lungebetennelse, så var det som regel døden. Men etter penicillinen kom, vart folk i Vik eldre.

Dette førte til behov for ein institusjon der ein kunne få den omsorg og pleie slik høg alder gjorde krav på. Asbjørg, som medan ho dreiv garden på Hasund og stelte mor si, sykla rundt på øya og sette sprøyter på dokter Røynelands oppfordring, utgjorde saman med han det tyngdepunktet som bidrog til ei generelt betre folkehelse og ein auke i talet på eldre. Men auken levealder, samt ei generell folkeauke i etterkrigstida, skapte altså behov for nye organisatoriske løysingar som gjorde krav på ressursar som kunnskap, arbeidskraft og pengar.

Menneska som har levd på Sunnmøre, var bokstavleg talt vane med å vere i same båt. Det var ingen skilnad på folk. Maten var den same i det fleste heimar, og få eigde noko særleg meir enn andre. Fiskarbonden var nok betre stilt enn fiskaren, men det fanst ikkje høg eller låg slik det gjorde i det gamle bondesamfunnet på Austlandet. På Sunnmøre stod ein kollektiv og utjamnande kultur sterkt til alle tider. Det var nødvendig for å meistre den krevjande naturen og eit kravstort klima. I overgangen til det moderne samfunnet vart denne kulturen ein viktig føresetnad for å lykkast med å etablere dei nye strukturane som den nye tid gjorde krav på. Etableringa av Kvileheimen kom i stand som fylgje av eit spleiselag der kvinnene i kommunen jobba saman om å skaffe pengar og utstyre institusjonen. Alt for at ein også i alderdommen skulle leve livet med ei viss verdigheit, utan å måtte kjenne på fornedringa det for mange ville vere å ikkje kunne gjere nytte for seg – å vere eins eigne til last.

– Eg hugsar ho Bogga (Borghild) Ulstein, ho var lærar, ho sat der og organiserte klipping av skjorter. Og så sende vi rundt til sanitetsforeiningane som skulle sy skjortene og falde lakena. Alt vart gjort på dugnad.

Sanitetsdamene sydde nattskjorter, laken, dynetrekk og putetrekk. Ho Bogga klipte, men damene i Eiksund, Haddal, Hasund, i sentrum, på Ulstein og Flø sydde. Det var ein stor dugnad blant kvinnene i Ulstein. Det var ein kjempestor dugnad. Saniteten skaffa alt utstyr til sjukeavdelinga. Kommunestyret ville ikkje ha sjukstove der, dei ville berre ha gamleheim. Då kosta saniteten dette sjølv. Ho Anna Leinebø var primus motor i Saniteten.

Mora til ho fru Skotheim.

– Var ho ein god organisator?

– Ja. Ho var med i landsstyret for sanitetskvinnene. Eg hugsar kor glad gamlefolket vart. Då dei kom frå gamleheimen og inn på kvileheimen, syntest dei at dei hadde kome til himmeriket enno i levande live! Du kan skjøne det stod fram som det for dei som kom frå dei krøble forholda der ute.

Kvileheimen hadde eit eige styre på sju medlemmer, der to av dei var valt av Indremisjonen som eigde og dreiv den opphavlege gamleheimen. Saniteten fekk også velje to medlemmer, sidan dei hadde kosta alt utstyret til sjukeavdelinga og lønte ein pleiar. Resten vart valt av formannskap/kommunestyre, og Per Dimmen var styrets fyrste leiar. Gustava Ulstein og Berthe Røyneland saman med fleire, etablerte Kvileheimsforeininga som skulle arbeide for å utvikle institusjonen, og dei fekk med seg mange ressurssterke kvinner som organiserte seg i arbeidslag og tok ansvar for mat og program i tilknyting til møta i «Kvileheimens vener». Pensjonærane møtte fram i finstasen når møta vart haldne kvar tredje torsdag i kvar månad. Dette var ein aktivitet som vart halden oppe i førti år!

I dag er kvileheimen borte, men Ulshaugforeininga held fast i den gamle tradisjonen, og svært mange eldre kan glede seg over god mat og variert program organisert av foreininga. Noko å glede seg til, eit lyspunkt, ein treffstad.

Glede og godt samvær gir positive impulsar og stimuli til menneske som treng å halde seg både fysisk og mentalt aktiv for å ikkje svinne hen. Kvinnene i Ulstein, organisert gjennom Saniteten, jobbar godt og målretta for å etablere verdige forhold. Kva inneber det eigentleg? Vørdnad… At eit menneske skal tilkjennast eigenverdi. At han eller ho får tilføre ut ifrå evne i staden for å belaste. I dag har mange gamle rom som i himmeriket, men gir vi rom for at dei kan hegne om si verdigheit?

Asbjørg jobba i tre år som styrar ved kvileheimen. Her hadde det vore mange vakenetter og lite søvn. Asbjørg var sliten. Men så vart det utlyst stilling som sosialsjef i Ulstein. Den søkte ho på. Og fekk.

– Vart du overraska over at du fekk den jobben?

– Ja, litt.

– Ulstein var ein mannsbastion. Du konkurrerte med menn om å få stillinga, reknar eg med?

– Ja. Det gjorde eg.

– Så var det vel ein del dragningar i kulissane før du fekk jobben.

– Det veit eg ikkje.

– Det var sikkert kontroversielt. Og etterpå skulle du jobbe saman med stort sett menn, som var både politikarar og administratorar. Korleis gjekk det?

– Det gjekk bra. Eg var ikkje annleis enn dei, og dei aksepterte meg. Ingen motarbeidde meg. Kampen stod før eg fekk stillinga, etterpå gjekk samarbeidet godt. Men eg var åleine på kontoret, og så måtte eg ut i marka, og då måtte eg stengje. Men han Hans Otto Skeide, som var på skulekontoret, han fekk i oppgåve å passe kontoret mitt når eg plutseleg måtte ut til ein heim.

Krav om fleksibilitet i jobben er altså eit gamalt fenomen. Kanskje vart det forstått som ei form for dugnad til nytte for fellesskapen, og det er jo ein attkjennande livspraksis med lange historiske røter i dette samfunnet.

Så er det altså ikkje uvesentleg kva namn ein set på eit fenomen …

– Kva slags oppgåve kunne det dreie seg om?

– Eg var sosialsjef (1966 – 1976), og sjukepleiesjef (1976 – 1986), og i tillegg sat eg i byggenemnda for Ulstein sjukeheim og Ulstein dagheim. Desse institusjonane stod ferdig i 1976. Men som sosialsjef og sjukepleiesjef måtte eg altså drive sosialt arbeid, og pleie. Eg måtte ha godkjent utdanning om opplæring i sosialt arbeid. Det var eit års brevkurs, samt eit åttevekers kurs med eksamen. Dette gjorde eg på fritida.

Når kunne det ha vore?

Etter kvart fekk eg opp ein fin liten stab som eg kunne ringe til, og då vart det litt lettare. Best var då vi fekk eigen sjukepleiesjef. Men i fyrstninga måtte eg dele meg. For eg hadde også ansvar for heimehjelpa eller husmorvikarane som var det same. Å organisere denne hjelpa måtte eg gjere om kveldane fordi eg ikkje fekk tak i folk før på kveldstid. Så eg sat då gjerne heile kveldane i telefon med dette arbeidet.

Og berre som ei påminning; dette var ei tid då berre nokre få hadde telefon. Å ringe nokon betydde ikkje å ringe den du skulle ha tak i, men næraste granne med telefon. Så var det å umake nokon, som måtte kle seg og gå med beskjed. I andre enden sit Asbjørg og ventar. Jau, eg kan levande førestelle meg at kveldane hennar forsvann.

Tru kva mannen hennar tenkte om dette?

– Han Nils var veldig tolmodig! Han var ei slik god støtte for meg. Like blid.

Han forstod ansvaret og alvoret som låg til mandatet ho hadde fått. Asbjørg fortel at han spurte aldri. Sjølv når menneske kom på døra. Det hende også at han vart med henne om natta når ho måtte rykke ut.

– Det kunne vere vanskeleg. Særleg når det var snakk om husbråk eller ein kombinasjon av alkhol og psykiatri.

– Kunne du ikkje tilkalla politiet?

– Det var ikkje alltid det ville gagne den som hadde behov for hjelp. Då vart løysinga slik. Men det var sjølvsagt unntaksvis.

– Nils venta i bilen, og kunne kome meg til unnsetning dersom det skulle verte nødvendig.

Asbjørg var mykje ute om natta, særleg ved dødsfall.

Arbeidet gjorde det vanskeleg å planlegge privatlivet. Men han spurte ikkje.

– Han var ein god mann, seier ho, og minnest kor han tolmodig smatta på snadda si.

Vi hadde ein fristad på hytta vår ved Brørevatnet. Der fanst det ikkje telefon. Då kunne vi slappe av begge to.

Om sosialtenestene

Sosialtenestene veks fram som svar på behov som melder seg på 60-talet. Behova var knapt nye, men ei samfunnsorganisert hjelp var nytt. Det kan ha samanheng med at synet på menneske og organisering av samfunn endra seg etter kvart som teknologien pressa oss til å endre våre livspraksisar i tråd med krav som det moderne samfunnet stilte.

– Eg var ute på Flø på sanitetsforeining, og snakka om heimehjelp, og dei løyvde ein sum som vi skulle få til å fordele, og eg skulle fordele pengane. Det var gjennom desse pengane at vi fekk etablert ordninga med heimehjelp. Eg hadde fire husmorvikarar som var heile dagar heime hjå familiar. Det kunne vere at husmora sjølv var på sjukehuset, og då måtte vikarane vere der med borna medan mannen var på arbeid. Men det var også sett inn husmorvikar i familiar som fungerte dårleg.

I det industrialiserte samfunnet jobba menneska med klokka på anna vis enn i fiskarbondesamfunnet. Mannen var på arbeid, ungane skulle på skule, og kvinnene vart navet i heimen som sørgde for at alt gjekk rundt. I det gamle samfunnet hadde familiane mange born som tok del i arbeidet, og belastningane og oppgåvene vart med det fordelt på fleire. Den nye tida hadde gjort familiane sårbare fordi kvinna åleine, fekk for mange berande oppgåver i heimen. Når familien som produksjons- og minste fellesskapseining, blir svekt, oppstår behov for ei nyorganisering.

Om barnevern og edruskapsnemd

Asbjørg var også sekretær for barnevern- og edruskapsnemnda. I Ulstein kom det i stand ei frivillig barnevernsnemnd på fem stykkjer. Når det kom inn meldingar om at ikkje alt var som det skulle, så løyvde nemnda pengar til å sette inn ein husmorvikar. Det var møte om kveldane.

– Men det måtte då vere eit godt og konkret tiltak?

– Det var det. Hjå nokre kunne husmorvikaren vere i årevis. Vi forsøkte at vikaren skulle få til å etablere rutinar i heimen som gjorde at kvinnene på sikt skulle meistre omsorgsoppgåvene betre. Ofte bar det frukter, men det hende også at mor hadde lite ressursar. Då kunne vikaren bli verande i årevis. Det var ikkje så lett dette. Før hende det berre svært sjeldan at vi flytta born ut av ein heim. Det vi gjorde, var at born fekk dagplass i ein anna familie. Ein slags dagfosterheim. Desse ungane gjekk det heilt fint med.

– Kva synest du om å flytte born til fosterheimar langt borte frå foreldra?

– Det er ei god løysing der det er nødvendig. Det var heldigvis sjeldan nødvendig her.

– Var det ikkje vanskeleg å gripe inn i heimar i eit lite samfunn som dette?

– Jau. Det var det. Alle visste om det, sjølv om vi prøvde å vere så diskret som muleg. Det var sjeldan vi flytta borna. Vi sette heller inn hjelp i heimen.

I edruskapsnemnda jobba ein med ulike ting. Slike nemnder vart etablert i Noreg som fylgje av lov av 1939. Denne lova signaliserte eit større offentleg ansvar for alkoholistomsorga. Men arbeidet var problematisk, for kva slag karakter skulle omsorga ha? Var det omsynet til den alkoholskadde som skulle vege tyngst, eller var det omsynet til dei pårørande og samfunnet som var viktigast? Kven skulle bestemme at behandling var nødvendig, og skulle ein nytte tvang, og i så fall kven skulle få mynde til å utøve den? Asbjørg har ikkje lyst til å snakke om dette. Det er vanskeleg, og eg skjønar kva som rir henne. Ho er redd for å utlevere nokon. Eg forsøkjer gi henne ro i at eg ikkje er ute etter å grave i folks liv, men arbeidet hennar kan fortelje om ulike sider ved den kulturen eg prøver teikne eit bilete av. Ho vegrar seg. Alkoholisme var eit problem.

– Det blir berre verre og verre til fleire kraner ein opnar, slår ho fast.

Og det er vel knapt uttrykk for ekstremisme i dag, for forsking slår fast at det er ein realitet. Konsumet aukar i takt med tilgangen.

– Korleis jobba de med alkoholrelaterte problem?

– Vi forsøkte å stenge av tilgangen ved å varsle utsala i Bergen og Ålesund slik at dei ikkje skulle få kjøpe. Men dei brende sjølv, veit du. Då vart vi makteslause overfor misbrukaren. Men vi sette inn hjelp i desse heimane også slik at borna skulle lide minst mogleg. Det var ikkje vanleg at kvinner drakk den gongen. Det var sjeldan. Det vanlegaste var at faren skeia ut, særleg i helgane. Det var eit problem, fordi husmorvikarane vanlegvis hadde fri då.

– Tok du jobben med heim?

– Ja. Det hende. Og det hende også at born kom og oppsøkte meg heime. Men dette er det vanskeleg å snakke om. Eg har teieplikt. Eg er redd nokon skulle kjenne seg att.

Eg lurer på når dette mennesket kvilte.

Ho åleine har nedfelt strukturane for sosialt arbeid i Ulstein kommune over ei årrekkje frå tidleg 60-talet til langt ut på 80-talet. Ho var aktiv i politikken for KrF, og sat såleis også på andre sida av bordet og var med å drive gjennom vedtak i dei styrande politiske organa som sikra middel til utvikling av desse strukturane.

Kva var det som skjedde i Ulstein på 60-talet i tillegg til at talet på eldre auka? Arbeidslivet endra seg sjølvsagt også, og det påverka levemåten til folk. Særleg forholda for menn endra seg i det 21. hundreåret. Perioden gjorde krav på offer i alle samfunn og samfunnslag gjennom to blodige krigar. Den siste store krigen skapte grunnlag for mektige endringar, både fordi verdiane våre vart gjort tydlege, men også fordi det var ein vitskapskrig der utviklinga av teknologi verka på utfallet. Den militærteknologiske kunnskapen vart i etterkrigstida omsett til sivilteknologi, og mennesket måtte omstille sitt levevis i tråd med dei nye mulegheitene dette gav. Utviklinga innanfor 1800-talets handel og produksjon som gjekk i retning av spesialisering av produksjonen med varer som kunne seljast på ein global marknad, vart ytterlegare forsterka på 1900-talet. På vår vesle holme hadde vi kunnskapar knytt til havet, vi hadde sterke tradisjonar knytt til det å jobbe saman i eit fleksibelt arbeidsfellesskap, og vår spesialisering vart å reparere og etter kvart bygge framtidsretta skip. Mennene i dette samfunnet stilte si arbeidskraft disponibel og fekk ei fast løn i bytte. Det skapte eit stabilt tilfang av pengar som det kunne handlast for. I det var vi på veg over i den nye tid, som var prega av handel og profitt også i Ulstein.

For nokre av mennene må desse omstillingane ha kosta. Nokre bar tunge bører. Dei hadde krigstraume som gjorde livet krevjande. Kanskje vart overgangen frå eit fritt yrke på havet, der kunnskapar om fiskeslag, ver, med og grunner no vart til overs, åleine ein grunn til å tyngje. Industrien hadde ikkje plass til dei sidene og kunnskapane som konstituerte store delar av deira identitet. På havet måtte ein vere tett på–og gjere vurderingar og ta avgjerder forankra i kunnskapar og tradisjonar, som var viktige både for tryggleik og utbytte. Dei fleste fiskarar hadde fått denne opplæringa gjennom deltakande arbeid frå barnsbein av. Industriarbeidet etterspurte ikkje ein slik mangefasettert og overlevert kunnskap. For dei som ikkje hadde krigstrauma i botnen, var det kanskje enklare. Dei hadde i utgangspunktet meir av livsmotet og sin menneskelege motor intakt. Innsyn i vondskap og angst hadde ikkje stole krefter frå dei på same måten som for dei som skulle yte vondskapen motmakt med sitt eige liv i byte.

For mange av dei som opplevde krigens vondskap, var det vanskeleg å ta sitt eige sinn tilbake. Det å skulle gå inn i industriell produksjon kunne nok også opplevast som både monotont og lite utfordrande, krig eller ikkje.

På havet var mennene vane med å meistre sin eigen psyke gjennom å bryne den mot angst for naturkreftene, og gjennom denne meistringa bygde dei både ein sterk psyke, ei indre ro og ein identitet knytt til kunnskapen om naturen og farar og utfordringar i møtet mellom mann og natur. På land vart det god plass til å tenkje, og lite å meistre.

Derfor tenkjer eg at industrialiseringa hadde ein annan pris enn den vi ofte tenkjer på for dei av mennene som kanskje snakka minst.

For i Ulstein, som andre stader, vart alkoholisme eit problem for mange familiar. Nokre søkte døyve sine krigstraume og drakk av den grunn. Nokre ville døyve monotonien i arbeidet, og for andre var det kanskje genetisk.

Det eine er i alle fall sikkert; industrialiseringa har mange ansikt–og det hadde også arbeidarkulturen.

Framveksten av strukturane for sosialt arbeid, i alle fall i Ulstein, har ein delvis samanheng med dette: krigen, industrialiseringa og den totale belastninga endringane påførte. Ny teknologi endra levemåten utan at ein hadde så mykje språk å gripe den nye røynda med. Menneska tilpassa seg, og overleving i dette samfunnet kom etter kvart til å handle om noko meir enn tilgang til nok fisk, og litt pengar til kjøp av korn.

Framsteg i medisin, og betre levekår gjennom stabil lønn var utvilsamt eit gode. Men det hadde altså ein pris. Og det er det Asbjørg vitnar om. For ho levde livet sitt gjennom å yte hjelp til dei som fekk bører å bere i denne overgangen. Men slik kvinner og menn i Ulstein har delt på arbeid og oppgåver, gjorde dei det også i dette hundreåret, og bar kvarandre inn i framtida. Med menn i arbeid som gav stabile inntekter, vart ansvaret og omsorga lettare for kvinnene heime, som i tidlegare tider, med mannen til havs, ikkje alltid hadde visst kvar pengar og mat skulle kome frå. Men samstundes vart kvinnene i større grad åleine om arbeidet i heimane. Einsemd er som oftast ei bør for eit menneske.

Asbjørg tok i samarbeid med lokale politikarar tak i, og la grunnlaget for, å byggje inn strukturar i ulsteinsamfunnet. Sosialtenester som heimehjelp, heimesjukepleie, barnevern, eldreomsorg, barnehage – alle tenester som skulle lindre lastene som overgangen til eit moderne samfunn la på innbyggjarane, vart i all hovudsak etablert av denne eine kvinna.