Skule på to bein – omgangsskulen og skulehaldaren

Verst var det å finne gode rom. Det vart klaga mykje over at stovene mange stader var små, mørke og lite eigna til å drive skule i. I praksis vart det difor slik at skulen ikkje var innom alle gardane i ei grend. Utover i 1840-åra ser det ut til at skulen har halde seg meir i ro i dei største og beste stovene innanfor skuleroda. Dei som ikkje stilte med høveleg rom, måtte sørge for maten til læraren. Det kom også på tale å leige seg inn på ein fast plass for skulekassa si rekning, men dette vart ikkje gjort før sist på 1800-talet. Då hadde mange krinsar fått eigne skulehus som var delvis betalte av skattepengar.

Stort sett var bøndene villige til å ta imot skulen og gi læraren husrom og mat som han hadde krav på. Men det var unntak. I 1853 la handelsmann Svendsen fram ei rekning på 80 skilling for kost til ein skulemeis­ter som ikkje var blitt motteken der han skulle vere. Skulekommisjonen betalte, men truga med bot der­som læraren ikkje fekk mat neste gong.

Den første tida var skulen nokså tilfeldig organisert. Skulehaldaren dreiv skule nokre vintermånadar når han ikkje hadde andre ting å gjere. Når han kom, gjekk meldinga frå munn til munn. Skulen fylgde nok ei slags rute, men skulehaldaren var ikkje så nøye på om det blei ei veke meir på ein stad og ei veke mindre på ein annan. Elevane byrja på skulen når læraren hadde kome til ein gard som låg innanfor rimeleg gangav­stand, så flytta dei med skulen frå gard til gard og slutta når avstanden vart for stor.

Det vart ikkje noko ordning på dette før etter 1827. Då kravde lova at alle elevar i ei rode skulle gå på skule kvar dag, dei vekene det vart skult. Etterkvart som ein fekk skulekommisjonar vart det også meir plan i skulestellet. Kommisjonen sette opp skulerute for kvart skuleår. Her gjekk det fram kva for krinsar kvar lærar hadde ansvaret for, kvar skulen skulle halde til og kor lenge han skulle skule på kvar stad.

I Ulstein vart elevane i enkelte roder delte opp i to klassar avdi dei vart for mange. Dei gjekk då på skule annankvar dag. I ei visitasmelding frå 1843 let bisko­pen vel over at lærarane i prestegjeldet hadde teke på seg dette ekstraarbeidet utan tillegg i løna!

Biskop Pontoppidan var svært lite nøgd med under­visninga i Ulstein under visitasen i 1750. I meldinga heiter det at «ungdommen befandtes meget vankundig og ilde undervist, undtagen nogle som Hr. Cappe­len haver konfirmeret». Og Ulstein er det prestegjeldet på Sunnmøre der ungdommen får dårlegast karakter av lærebokforfattaren Pontoppidan. Men elles ser det ut til at andre biskopar stort sett var nøgde. Tiåret før fann biskop Bornemann at kyrkjelyden var «ganske upaaklagelige udi deris saligheds kundskab». I 1767 skriv biskop Arentz at ungdommen «befandtes vel undervist». Han slo også fast at det sto betre til med undervisninga på Sunnmøre enn i andre delar av bispedømet: «Jo Iængere nord, desto større Lys, hvad dette Stift anbelanger.»

Det er elles ikkje så mykje vi veit om kunnskapsfor­midlinga i skulen før etter 1820. Men vi veit at det ikkje vart mange dagane med skule på kvar unge. Vi veit også at rammevilkåra for skulen var elendige og fleire periodar med uår gjorde ikkje situasjonen betre. Det var vanskelege tider i nokre år rundt 1740, det same rundt 1780. Etter århundreskiftet kom krigen med svolt og kriser – ikkje minst på grunn av den engelske blokaden av norske hamner. Foreldra trong borna si arbeidskraft for å sikre familien nok mat og var lite villege til sende borna til skulen. Folk hadde sjølvsagt også vanskeleg for å betale skuleskatten i økonomi­ske krisetider.

Samanlikna med andre bygder, sto det nok likevel ikkje så dårleg til i Ulstein. Folk var jamnt velståande og Pontoppidan merka seg at folk her viste stor vilje til å betale til skulen. Dei fleste skuleungane lærte nok å «lese litt i bok», som det heitte. I tillegg lærte dei utaboks det dei måtte kunne på kyrkjegolvet. Berre eit lite fåtal lærte å skrive.

Haust og vår var elevane på skule frå 8 om morgo­nen til 4 om ettermiddagen. Midt på dagen hadde dei 1 time middagspause. Elles skulle dei etter normal­planen ha eit kvarters friminutt på føremiddagen og eit etter middag. I røynda var det mange skulemeiste­rar som helst ikkje slepte ut elevane. Ludvig N. Holstad fortel at i 1890-åra slapp ikkje elevane ut anna enn i middagspausa. Det vart to harde økter. Om vinteren var skuledagen eit par timar kortare for at elevane skulle kome seg heim før det vart mørkt.

Men mange av dei gamle skulemeistrane tok det ikkje så nøye med klokka. Var dei i slag, kunne dei katekisere til i skyminga. Elles måtte borna greie seg mykje på eiga hand, medan skulemeisteren prata med husfolket eller dreiv med sitt. Særleg i vekselsku­le-tida overlet læraren mykje av opplæringa til dei flinkaste elevane.

Skulevegen vart betre for mange då det kom faste skular. I omgangsskuletida delte ein børa med lang skuleveg ved at skulen flytta rundt til gardar som låg nærare utkantane. Fastskulen vart oppsett sentralt i bygda. Men uansett var det borna frå utkantgardane det gjekk utover – anten dei måtte ta seg fram til skule i ein annan utkant eller midt i bygda.

I 1893 søkte Skeide krins om at dei yngste elevane «maa fritages fra at søge skolen i de 2 mørkeste vintermaaneder paa grund af den haarde og lange vei». Skulestyret såg med velvilje på søknaden og lova å ta omsyn til dette når dei sette opp skuleruta.

Peter Eiken har fortalt om skulevegen frå sør på Eika i tida før det vart bygd veg over øya: «Det var hard skuleveg. Me måtte gå klokka 7 når me skulle vere i Eiksund klokka halv ni. Det var å gå der og vasse i einerydå, der var berre kuræser. Når me kom i Klungsvågen, tok me båt. Me hadde ein båt me kalla skulebåten. Hadde det snøa om natta, så var det no først å tøme han for snø, og så var det å ro bort til Eiksund. Me hadde alltid hosebyte med oss, og me hengde hosene attåt omnen, så der kunne vere nokså dekorert med hoser.»

«Det fanst ikkje regntøy og støvlar den gongen», skriv Knut V.A.Ringstad om si skuletid i 20-åra. Han hugsar også at elevane frå fjelle hadde med seg strømpebyte når dei kom på skulen i Haddal.

Før siste krig var det få ungar som disponerte sykkel. Dei måtte gå. Ein del måtte også ut i båt for å kome seg til og frå skulen. Organisert skuleskyss vart ikkje aktuelt får mange år etter krigen.

«Skoleforsømmelserne», som det heiter i dei gamle skulestyreprotokollane, er eit av dei evige tema i skulen. I starten hadde nok folk flest lite forståing for skulen i det heile. Ein del foreldre tok rett og slett ikkje bryet med å sende ungane på skule. Andre heldt ungane heime fordi dei hadde bruk for dei i arbeidet på garden. Når foreldra nekta å sende borna på skule, kunne dei bøtleggjast, men dette vart sjeldan gjort.

I 1850 høyrer vi om ein mann som fekk 60 skilling i bot av Ulstein skulekommisjon og pålegg om å sende sonen sin til den faste skulen i Vik. Etter at denne skulen kom i gong, hende det av og til at fattige born, eller born frå gardar som låg avbakeleg til, vart plasserte på skulen. Dei budde på skulen vekedagane og sov på skuleloftet. Fattigkassa eller skulekassa sørga for mat og klede.

Utover på 1800-talet var det også mange born som ikkje møtte på skulen, men det var sjeldan fordi dei ikkje ville. Dei fleste som forsømde skulen, hadde gode grunnar. Ikkje minst vintersdag. Då kunne kulde, dårleg ver og lang skuleveg gjere det vanskeleg å ta seg fram. Mange var så fattige at dei ikkje hadde gode klede og sko til alle borna sine. Då hende det at borna måtte gå på skule kvar sin gong. Så seint som i 1950-åra var det dårleg med snøbrøyting av vegane. Då kunne skulevegen bli i tyngste laget særleg for dei minste.

Ein sjeldan gong finn ein vitnemål om rein skulk. Frå Flø hausten 1887 heiter det at dei fleste elevane uteblei frå skulen i fleire dagar «uagtet intet lovlig var til hinder».

Elles går det fram av protokollane at ein ofte drøfta skulk i skulekommisjonen og seinare i skulestyret. For å hjelpe dei som hadde lengst veg, vart det i periodar tilsett hjelpelærar som heldt skule på dei gardane som låg lengst unna – mellom anna på Fjelle.

Den utviklingsoptimismen som rådde frå siste helv­ta av 1800-talet førde til mykje større motivasjon mellom foreldra. No såg folk verdien i kunnskap.

Ein gong i året var det skuleeksamen. Då skulle soknepresten vere tilstades og høyre på katekisasjo­nen, lesinga eller prøve gutane i hovudrekning. Eksamensdagane var festdagar. Då møtte både skulemeis­teren og elevane stivpynta fram. Og når «han far sjøl» kom til gards, skulle det også vanke god mat. I fylgje tradisjonen hende det at soknepresten tok med seg heile huslyden sin på slike dagar.

I kristendomsskulen si tid, var konfirmasjonen på mange måtar avslutningseksamen. Konfirmantane vart innskrivne om våren det året dei vart 16 og møtte på prestegarden i Dimnasund til spurnad heile som­maren. Som regel var det soknepresten sjølv som sto for katekisasjonen, men stundom hjelpe ein av skulemeistrane til. Det var ikkje spøk å gå for presten, i alle høve ikkje for dei som hadde lengst veg og tyngst for å lære utaboks. Når kandidatane kom fram var dei sveitte og slitne. Dei som hadde lengst veg hadde gått frå Flø, eller rodd over Vartdalsfjorden og så gått frå Korshamna, til Kvammen og så over fjellet til Haddal eller Garshol. Det var ikkje rart at det kunne vere så som så med konsentrasjonen – når dei sto framfor «han far sjølv» i løa på Prestegarden og skulle svare for seg.

Så hende det også ganske ofte at dei unge måtte gå både 2 og 3 år for presten før dei «slapp fram». Vi kan lese ut av statistikken at nokre einskilde år måtte meir enn halvparten gå om att. Slik var det til dømes i 1834 og 1845. Det blir fortalt om ei jente herifra som gjekk for presten sju år på rad. Ho slapp ikke fram før kjærasten kom og fortalde at dei skulle gifte seg. Mange hata nok både presten og Pontoppidan.

Men marerittet var ikke slutt med konfirmasjonen. I fylgje skulelova av 1827 hadde ungdom plikt til å møte opp til katekisasjon heile 2 år etter konfirmasjonen. Og det hende rett som det var. Når skulemeistrane heldt utspørjing i heimane etter husandakta, hadde dei unge innanfor skulekrinsen plikt til å vere tilstades. Når biskopen eller prosten kom på visitas, måtte både borna og dei konfirmerte fram på kyrkjegolvet til overhøyring. Dessutan spurde presten dei konfirmerte etter preika, når det høvde slik.

Johs. Buset fortel at det hende at ungdommen prøvde å stikke av. Då måtte kyrkjesongaren eller medhjelparane ut og prøve å hente dei unge inn att. Dei som skulka, vart truga med bøter. Sjølv om ungdommane ikkje var så oppglødde for denne skikken, sette dei vaksne stor pris på utspørjinga. Ofte ba dei presten halde fram og det kunne bli mange timar med drill på kyrkjegolvet. Ein skal ikke sjå bort frå forestillinga hadde ein viss underhaldningsverdi.

Ordninga førte også til ringverknadar. Foreldra vart tvinga til å sørge for at ei unge heldt vedlike kristendomskunnskapane sine også etter at dei var ferdige med skuletida. Slik og som tilhøyrarar til dei mange overhøyringane, fekk dei vaksne også friska oppatt både Pontoppidan og forklaringa.

Etter 1889 vart det vanleg at ein lærar frå ein annan krins var sensor ved eksamen. Ein representant frå det nye folkevalde skuletilsynet i krinsen skulle også vere tilstades. Den faste læraren eksaminerte. Til avgangs­eksamen i folkeskulen måtte elevane inn til muntleg prøve ein og ein. Dei måtte til og med synge framfor desse tre alvorlege mennene. Elles var det skriftleg folkeskuleeksamen i norsk stil og rekning.

Når læraren oppheldt seg på garden, skulle han (etter lærarinnstruksen frå 1834) også halde kveld­sandakt for husfolket. Han las då gjerne frå ein huspostill og song nokre salmevers.

Dei søndagane det ikkje var gudsteneste i hovudkyr­kja i soknet, skulle læraren også halde husandakt. Men prestane ville framleis ha monopol på forkynnin­ga. «Konventikkelplakaten» sto ved lag heilt til 1842 og det vart sett klare grenser. Prestane var redde for «sværmeriet», heitte det. Læraren fekk halde seg til huspostillen og kunne ikkje halde frie, personlege talar «uden at pådrage seg tabet af sin stilling». Noko anna ville lett «lede til sværmerie, uorden og manges forargelse.» Sitata er tekne frå ein skuleplan frå Volda, ført i pennen av sokneprest Blichfeldt i 1827, og var etter alt å døme uttrykk for den vanlege haldninga mellom prestane på Sunnmøre på denne tida. Dette er nok også ein del av forklaringa på at lærarane lenge heldt ein låg profil i den kristelege lekmannsrørsla i Ulstein.

Men det var sjølvsagt også haugianarar mellom lærarane. I eit brev frå den kjende predikanten Sjur Velsvik, er både Jon Havåg og Elling Ulstein nemnde i samband med eit møte Velsvika.

Biletet under: Faksimilen er henta frå Luthers kirkepostill (utgåve frå 1887). Postillane inneheldt skrivne preiker som vart mykje nytta til opplesing på husandaktar og religiøse møte. Dette er eit lite utdrag frå ei preike over Gal. 4, 1-7. Preika er på 25 sider og det ville ta ein og ein halv time å lese den opp.

Den kristne kunnskapen som presteforkynninga og undervisninga i skulen la ned i folk, vart ein viktig føresetnad for dei store folkevekkjingane på 1800-talet. Men tildrivet kom ikkje i første omgang frå prestar og lærarar, men frå lekfolket. Ikkje minst vart haugianismen ei brei folkerørsle.

Hans Nielsen Hauge meinte at pugginga i kristen­domsskulen berre førde folk inn i ei livlaus ortodoks tru. Den einskilde måtte gjennom ei sterkt opplevd omvending og førast frå eit syndig liv og inn i ei levande og personleg tru.

På Sunnmøre fekk haugianismen mykje å seie utover i første helvta av 1800-talet. Hauge sjølv var på reise her fleire gonger rundt århundreskiftet og var mellom anna i Ørsta og Volda. Etter råd frå Hauge kjøpte hallingdølen Vebjørn Svendsen det store Ørsta­vik-godset i 1805. Han flytta hit og vart stamfar til ei av dei mektigaste handelsættene på Sunnmøre. Heimen hans vart den første samlingsstaden for Hauge-tilhen­garane på våre kantar og herifrå spreidde rørsla seg utover i bygdene.

I Ulstein skal det ha vore ein flokk «vakte» frå 1830-åra. I fylgje Ingvard Bjåstad var det Ingeborg Sætre som var opphav til gruppa. Ho var frå Vartdal og gifta seg i 1834 med kyrkjesongar og lærar Martinus Overaa. Før det hadde ho tent både i Volda og hjå Winsnæs i Dimnasund. Det blir fortalt at ho fekk ei Hauge-bok medan ho var i teneste hjå Ulstein-presten. I klokkargarden på Hovset samla ho born og unge til andaktsmøte.

Mellom dei borna som vart «vakte» den gongen var Johannes P. Scheide. Han kom til å bli ein føregangs­mann – både på det verdslege og det åndelege feltet. I hans tid auka haugianarflokken sterk – særleg frå slutten av 40-åra og utetter.

Slik vart barnemøta i klokkargarden den første spede starten på ei omfattande religiøs vakning på Hareidlandet. Vekkjingane slo ikkje like sterkt inn i alle krinsar, men var langt meir omseggripande i Ulstein enn i dei andre sokna i prestegjeldet. Det var store vekkjingar her både midt i 70-åra og rundt 1890 og dette kom til å prege heile bygdelivet.

Haugianismen fekk indirekte mykje å seie for utvi­klinga i skulen. Hauge ga ut over 40 bøker og skrifter og desse var populær lesnad lenge etter at Hauge sjølv døydde. På folkemunne blei tilhengarane hans ofte kalla «lesarar». Osnes vart forresten lenge kalla for «lesar-garden».

Trass i at rørsla var eit folkeleg religiøst opprør mot potetprestane si fornuftstru, var haugianarane like ivrige tilhengarar av folkeopplysning og betre skule som det rasjonalistane hadde vore. Det er ikkje usannsynleg at det sterke haugianske miljøet vi etter­kvart fekk i Ulstein også bidrog til å plassere i Ulstein fremste linje i skuleutviklinga på Sunnmøre.

Kampen mot embetsmannsstyret fekk mykje å seie for skulen. Fleire og fleire innsåg at den som skulle hevde synet sitt mot boklærde embetsmenn, sjølv trong skulegang og gode kunnskapar. Og tvert om: Den sterke utbygginga av skulen fekk avgjerande innverknad på kampen mot embetsmannstyret, for demokrati og sjølvstende. For no vart kunnskapsmo­nopolet brote.

Lærarane sto i fremste line i arbeidet for auka nasjonalt sjølvmedvit og seinare for sjølvstende. Dette prega arbeidet i skulen stegvis over ein 40-års periode; med innføring av lesebøker som ga brei plass til folkeeventyr og norrøn mytologi, kampen for lands­målet og feiring av 17.mai. Lærarane sin politiske radikalisme og kulturopne kristendomssyn førde ofte med seg kollisjonar med både preste-konservatis­men og ein alvorstung lekmanns-kristendom.

Ulstein-prestane i siste helvta av 1800-talet var både vidsynte og folkekjære. Særleg Hansteen må ha hatt store evner som diplomat. Det kom ikkje til dei store konfliktene her. Ein annan grunn til dette er at oppslutnaden om Høgre og Venstre var omlag like stor i Ulstein i den sterkaste brytningstida (1880-åra). Dermed måtte også lærarane trå varsamt. l Sande derimot hadde Venstre nesten full oppslutnad og i Herøy var Høgre heilt dominerande.

Feiringa av 17.mai vart ståande som symbolet på den framveksande nasjonalismen. I Ulstein var det Ungdomsforeininga som sto for feiringa dei første åra. Her samlast ungdommen, og ungdommen var radi­kal. Elles var lærar og venstremann Martinus Bjørndal nestleiar i foreininga. Sokneprest Anker, som var formann, heldt seg unna første gongen foreininga feira 17.mai. Det var i 1890. Seinare fekk han stansa feiringa i nokre år. Då sokneprest Hansteen tok over både kallet og formannsvervet, vart feiringa teken opp att. Hansteen tok sjølv del i feiringa, han fekk med seg folk og referatet han har skrive er prega av entusias­me.

I 1899 var 17.mai blitt ein festdag for heile folket. Det blei halde festgudsteneste i Ulstein kyrkje for første gong. «Musikforeningen Ulv» var med og skapte stemning. Det var idrettsleikar på Hofset-jorda og no kom skulane for fullt med i feiringa. «KL.5 afgik børnetoget (næsten samtlige børn forsynet med flag)… efterfulgt af Ulsteins Ungdomsforening, til hvilken sluttede sig en mængde af sognet befolkning forøvrig. Desuden var hidkommet en hel del folk andetssteds­fra. I spidsen for toget bæres Ulstein Ungdomsfor­enings fane med et unionsmærket flag på høire og et rent flag på venstre side.» Sidan den tid har skulen og skuleborn stått sentralt i feiringa av dagen.

I 1837 vart det gjort ei landsomfattande undersø­kjing av tilstanden i skulen. Av 7000 allmugeskular var det framleis berre 200 «faste» skular. Det var 320 prestegjeld her i landet, så lova sitt krav om ein fast skule i kvart prestegjeld var langt frå oppfylt. I euro­peisk samanheng låg Noreg likevel langt framme. Det første og avgjerande slaget mot analfabetismen var vunne. Heile 87 prosent av borna i skulepliktig alder fekk undervising i omgangsskule, 8 prosent i faste skular og berre 5 prosent fekk ikkje undervising i det heile. På landsbygda gjekk nesten alle på skule, men skuletida var kortare enn i byane. I byane derimot var det ikkje skuleplikt før i 1848 og heile 18 prosent av by-borna vaks opp som analfabetar.

Sjølv om skulelova allereie i 1860 la opp til ei avvikling av omgangsskulen, tok det si tid før ein hadde fått fast skule i alle krinsar i Ulstein. Dei siste krinsane som fekk eigne skulehus, var øyane. På Hatløya sto skulehuset ferdig i 1908, på Vattøya i 1915. På Eika fekk dei hus til skulen i 1914, men fast skule med eigen lærar hadde dei berre frå 1932 til 1953. Men allereie før 1860 byrja ein å skule på faste stader i leigde rom. Etterkvart blei desse roma også utstyrte med veggtavler og pultar. I Ulstein var det difor ikkje dei heilt store investeringane som skulle til når skulelova i 1889 stilte krav om slikt utstyr.

I år 1900 var det framleis 212 omgangsskular her i landet og det var omgangsskule enkelte stader heilt fram til 2.verdskrigen.