Om å gå meir skule

Tanken om ein folkehøgskule på Sunnmøre var, i fylgje Bjarne Rabben, oppe i Herøy i slutten av 1860-åra. Og det var også ein «herøyværing» som tok til med den første folkehøgskulen i fogderiet: Einar Skavlan. Han var son til prost Schavland i Herøy og dreiv folkehøgskule på Skodje i to år frå 1871. Rasmus Steinsvik greidde berre å halde i gong folkehøgskulen sin i Volda i to månadar i 1886. Han var svært radikal og vart seinare redaktør for bladet Vestmannen – «Styggemannen» på folkemunne. Dei sterke pietistiske straumdraga på Sunnmøre desse åra, gjorde nok at grundtvigianarane og deira glade kristendom møtte mykje motbør. Først i 1899 lukkast folk som Per Riste og Anders Vassbotn med å få i gang Møre Folkehøg­skule i Ørsta.

Amtsskulen er det beste dømet på kor redde ein var for «folkehøyskole-sværmeriet» i pietistiske og konser­vative krinsar. Skuleslaget blei innført av embetsstyret som ein rein konkurrent til folkehøgskulane – og skulle drive «rett-troende» kristendomsopplæring og legge vekt på kunnskap. Med full dekning av utgiftene fra stat og fylke. Amtstinget i Romsdals Amt (fylket) løyvde pengar til to skular i 1875 – den eine på Sunnmøre. Skulen heldt til i Ørskog dei 3 første åra, var på flyttefot frå kommune til kommune i nokre år, og kom attende til Ørskog i 1898.

Frå 1886 til 1889 var Amtsskulen i Ulstein. For å huse skulen vart det bygd eit eige tilbygg til Osnes bedehus. Til då hadde kursa ved skulen vore berre for gutar, men Ulstein Heradstyre fekk med seg Herøy og Sande og betalte kostnadane for dei første jentekursa. Kursa for gutar var på 6 månadar medan jentene gjekk 3 månadar. Styrar var Ole Strømme.

Styresmaktene lukkast langt på veg i å knuse folkehøgskulen. Rundt århundreskiftet var det berre 5-6 folkehøgskular att. Nokre år tidlegare hadde det kristne lekfolket også gjort opptaket til eigne kristele­ge ungdomsskular.

I 1908 kom den første skulen av dette slaget i gang på Sunnmøre. Det var Sunnmøre Ungdomsskule. Det var meininga at skulen skulle vere omreisande, men initiativtakarane vende seg først til Ulsteinvik for å finne lokale. Etter det vart skulen verande. Frå først av sto Ungdomsforbundet (KFUM/KFUK) og Indremisjo­nen saman om denne skulen, men alt i 1914 bygde Indremisjonen sin eigen skule i Borgund: Møre Ung­domsskule. Både Sunnmøre Folkehøgsskule og Bor­gund Folkehøgsskule er framleis i drift.

Sunnmøre Ungdomsskule skaffa seg tomt på Rei­ten og reiste sitt eige skule- og internatbygg der. Severin Hop kjøpte eit gammalt hotell i Røldal. «Lidar­heim», som bygget vart heitande, sto ferdig i 1918. Mellom dei som trakk i trådane og drog lasset var Olaus Alme.

I 1965-66 vart det reist eit nytt internat ved skulen og i 1973-74 vart «Lidarheim» rive og det vart oppsett eit nytt kontor- og undervisingsbygg på tomta. Skulen har plass til ca. 100 elevar og tener no også som kurssenter for Norges KFUK-KFUM.

Då det vart slutt på teigblandinga og gardane vart utskifte frå 1860 og utetter, låg det også til rette for innføring av nye metodar i landbruket. I denne perio­den vart det starta fleire nye landbruksskular – også i Romsdals Amt. Den første herifrå som gjekk på landbruksskule, var Johannes P. Scheide. Han gjekk i Grytten i 1846 og dreiv seinare Vollegarden på Osnes fram til eit mønsterbruk.

Frå slutten av 1800-talet vart det vanleg med korte kurs for dei som hadde avslutta folkeskulen. Det kom i gang omreisande husmorskular og ulike former for praktisk og yrkesretta kveldsskule. Ei nemnd i Ulstein fekk igang teknisk kveldsskule med Leif Saunes som styrar. Dette var i 1939 og skulen vart driven i nokre år utetter. Etter krigen kom yrkesopplæringa inn i meir faste former. Det kom etterkvart i gang yrkesskular både i Ørsta, Borgund og Herøy.

Biletet til høgre: Annonser for vidaregåande utdanning i Vikebladet (August 1942). Unge i Ulstein kunne velgje mellom realskule, folkehøgskule, teknisk kveldsskule eller landbruksskule.

«Høiere Allmueskole»

På midten av 1800-talet vart det ein del stader gjort opptak til såkalla «høiere allmueskoler». Men slik det seinare skulle bli med framhaldsskulen, synte det seg at det var lite interesse for eit vidaregåande tilbud til ungdom på bygdene. I praksis blei desse skulane «dannelsesanstalter» for omgangsskulelærarar.

I Volda vart det skipa «høiere almueskole» i 1861. For dei få som gjekk vidare på skule frå våre bygder, var dette eit av springbretta. Seinare var det vidgjetne landsgymnaset i Volda eit slikt springbrett.

Lars Hareide fekk både løyve og statsstønad til å setje i gang ein vidaregåande skule på Hareid i 1875. Diverre synte det seg uråd å skaffe lærar. Lars Hareide fekk permisjon og dreiv skulen i eit år, men så vart prosjektet skrinlagd. Det vart også søkt om midlar til 6 veker friviljug vidaregåande skule i Hasund og 12 veker på Skeide det året – utan at det ser ut til at tiltaket kom i gang.

Frå 1889 opna lova for at det kunne opprettast framhaldsskular for ungdom mellom 14 og 18 år. Føremålet var «at befæste og udvide den i Folkeskole meddelede Undervisning.» I lova om Landsfolkesku­len er framhaldsskulen til og med teken inn i paragraf 1 og det må innebere at styresmaktene såg på framhaldsskulen som eit viktig tiltak i 1889.

Vinteren 1890/91 vart det sett i gong framhaldsskule i 5 Hareidskrinsar. Året etter kom desse kursa i gang også i Ulstein. Den første tida vart det halde kurs i Hasund og på Skeide seinare også ei periode på Flø. Skulen ambulerte og var annankvart år i kvar krins. Kursa var i starten på to månadar med 6 timar kveldsskule kvar dag.

På bygdene vart framhaldsskulen eit tilbod til teore­tisk interessert ungdom – og skulle tilsvare middelsku­len i byane. Framhaldsskulen var friviljug. Det var skulestyret som avgjorde kor langvarig skulen skulle vere og antal skuleveker kunne i starten variere frå 4 til 24. Dette sto ved lag også etter at det vart vedteke ei eiga lov for framhaldsskulen i 1946. Kurset kunne vere 12 veker, eit år eller to år. Det seier litt om ulikskapen i innhald og kvalitet på undervisninga. Framhaldsskulen vart gjerne flytta rundt – eit år i en del av kommunen, eit anna år i ein annan krins.

Framhaldsskulen vart aldri det styresmaktene had­de vona. Kritikarane meinte at denne ordninga var eit forsøk på å innføre dårlegare skule for arbeidarklassa – for det var på realskulen det var «fint» å gå. Dessutan hang det att at når dei unge på bygdene hadde gjort unna folkeskulen og konfirmasjonen, skulle dei ut i arbeid. I 1895 var det 167 framhaldsskular her i landet, men interessa sokk raskt. I praksis vart fram­haldsskulen eit kortare eller lengre teoretisk kurs for dei som skulle gå vidare på folkehøgskule, lærarskule, landsgymnas eller dei som skulle ta militær utdan­ning.

Lova vart endra att i 1955 og 3 år seinare var framhaldsskulen obligatorisk i 271 kommunar. No var likevel klårt for alle at denne løysinga ikkje var liv laga. Førebuingane til ein 9-årig skule for alle var allereie i full gang.

I 1884 skreiv statsminister Johan Sverdrup (V) eit ope brev til kyrkjeminister Elias Blix i Dagbladet. I brevet trekte han opp rammene for eit moderne skulesystem: «Mellom folkeskolen og den høyere skole må det bli en slik forbindelse at et barn der går inn i en folkeskole, har utsikt til å kunne, uten tidspillende avbrytelser eller avvikelser fra den bane hvorpå det en gang har slått inn, stige videre opp gjennom de forskjellige undervisningstrinn der avslut­tes med Universitet eller høyskoler for særskilte fagfelt.» Framhaldsskulen var eit mislukka steg i denne retninga – eit forsøk på gjere det lettare for ungdom frå landsbygda å gå vidare i skulesystemet.

Sverdrup og reformatorane sine tankar om ein­skapsskulen blei ikkje realisert før i 1920. Då gjorde Stortinget vedtak om at berre høgare skular som bygde på avslutta 7-årig folkeskule skulle få statssstøt­te. Dette gjorde slutt på det gamle middelsskulesyste­met – som hadde vore omveg og snarveg for dei best stilte, først og fremst byungdom.

Hans B. Osnes gjorde opptaket til ein eittårig «millomskule» i Ulsteinvik i 1931. Han var også lærar det første året saman med Nils Kolås frå Ørsta. Etter det første året takka han H.B. av, men skulen heldt fram.

Dei fire første elevane som vart uteksaminerte var Bjarne Alme, Nils Grønmyr, Harald Eiken og Fridtjof Teigene. Dei fekk karakterane sine på trykk i Vikebla­det og bladet skreiv at «fru Fortuna handsama sume av dei svært urettvist.»

Men det var Thorvald og Judit Bjørndal som skulle kome til å bli døropnarar for ungdom frå våre bygder som sikta seg inn på høgare utdanning. Thorvald Bjørndal tok over «millomskulen» i 1935 og han var styrar heilt til skulen vart nedlagd i 1971. No var skuleslaget blitt realskule ved ei lovendring. Skulen fekk etterkvart godt ord på seg og god søknad også frå andre kommuner. Dei første åra heldt skulen til i «lisjesalen» på Ulsteinvik bedehus – seinare leigde ein seg inn på Ulsteinvik skule, på Lidarheim og i Fred­heim-kjellaren.

I 1952 fekk kommunen tomta der Bjørndals Minne står i dag i gåve frå Bjørndal-familien. Bygget til realskulen sto ferdig i 1955, med 6 klasserom. Søkna­den var no så stor at ein tok til med to paralelle klasser. Skulen fekk eksamensrett i 1958.

Ulstein Realskule vart driven som privatskule fram til 1954, då kommunen tok over drifta. Frå 1970 vart ikkje teke inn fleire elevar frå Ulstein i realskulen. Bjørndal vart pensjonist. Skulen flytta over i nybygget til ungdomsskulen og overlet bygget sitt til dei nystarta gymnasklassane. Realskulen vart oppretthalden for elevar frå Sande heilt fram til 1974.

Frå Magnus Bjørndal i New York fekk kommunen ei større pengegåve til realskulebygget. Meininga var at det skulle setjast av eit rom til folkeboksamlinga for desse pengane. Slik vart det Boksamlinga vart seinare flytta til rådhuset og då gymnasklassane kom i gong, fekk dei lokale på Bjørndals Minne. Først etter at gymnaset flytta til nybygget på Høddvoll, vart nesten heile bygget teke i bruk som lokale for folkebiblioteket att.

Før århundreskiftet var det få frå Ulstein som fekk høgare teoretisk utdanning. Den største gruppa var dei som vart lærarar. Først frå 1931 kunne ein ta «Millomskule» i Ulsteinvik og så gå vidare på gymnas i Volda eller Ålesund.

Frå 1964 vart det arbeidd med å få i gang gymnas i Ulsteinvik. Planen var at gymnaset skulle hente elevar frå heile regionen. Skuleåret 1971/72 kom ein i gong med ei klasse på reallina og ei på engelsklina. Skulen fekk førebels lokale i bygget til Ulstein realskule som no var ledig etter innføringa av ni-årig skule. Det påfylgjande året vart det også gjort opptak til to klasser. Gymnasklassane i Ulsteinvik som skulen heitte dei første åra, var med andre ord 6 klassar stua saman i 6 klasserom.

Det var klårt heilt frå starten at det trongst fleire plassar og større hus. Alt i 1972 gjorde fylkesskulesje­fen framlegg om nybygg og utviding av allmen studie­retning til 3 paralellar og handel- og kontorfag i tillegg. Bygget fekk høg prioritet og allereie i 1977 kunne skulen flytte eit nytt og meir tidhøveleg bygg på Høddvoll.