Frå ni månadar til ni år skuleplikt

I 1889 vart det vedteke to folkeskulelover – for lands- ­og byfolkeskulen. Lova innførde fådelt skule (småskule og storskule) og undervisningstida vart fastlagd til 12 veker i året (30 timar i veka i småskulen og 36 i storskulen). l byskulane skulle elevane få dobbelt så mange undervisingstimar.

Med nokre få justeringar sto denne ordninga ved lag heilt fram til andre verdskrigen.

Frå 1936 gjekk dei fleste folkeskuleelevane på landet på skulen annankvar dag i 36 veker i året Den nye lova, som kom det året, utvida skuletida til 16 veker i småskulen og 18 veker i storskulen. Nyordnin­ga vart innført ved Ulsteinvik skule allereie i 1933. Skulen hadde også ei veke lenger skuletid i småsku­len enn det som vart minstekravet i lova.

Undervisingstilbodet til born i byane var framleis mykje betre enn på bygda. Etter 7 år hadde ein by-elev fått 6400 undervisningstimar, ein elev på landsbygda hadde fått berre 4000. Byskulane hadde lenge ein klasse for kvart alderssteg. På «landet» var det så seint som i 1935 framleis 9 omgangsskular, vel 1000 udelte og over 2000 to-delte skular.

I Ulstein er det framleis fådelt skule i dei fleste av krinsane. Dette er mellom anna eit resultat av at den sterke sentraliseringa i etterkrigstida ikkje førde til krinssamanslåingar i Ulstein (Då ser vi vekk frå fråflytte øykrinsar). Debatten kom opp ved fleire høve, men folk i utkantane har kjempa for skulen sin og vunne. No har barnetalet igjen vore fallande ei tid, og spør­smålet vil nok kome opp att.

Åra etter unionsoppløysinga var ei tid prega av pågangsmot og optimisme. l den unge nasjonen var det vilje til å satse på skulen og brei semje om at kunnskap var viktig. Skulen skulle ikkje lenger berre vere eit tillegg til «den huslige oppdragelse».

Særleg oppgangstidene under og rett etter første verdskrigen var ei veksttid for folkeskulen. Lesetida i storskulen vart auka til 14 veker i året. Det kom betre læremiddel og nye fag på timeplanen. Ein del kommu­nar gjorde vedtak om gratis skulemateriell til elevane. I Ulstein fekk ikkje elevane gratis skrivesaker før etter siste krigen, men skulen heldt lærebøkene.

Utbygginga av folkeskulen vart ikkje alltid like godt motteke. I kommunestyra vart det murra over at skulebudsjettet vart for stort.

I Noreg var det slutt på den gullkanta «jobbetida» i 1922 og landet gjekk inn i ei alvorleg økonomisk krise. Krisa skulle kome til å vare i 14 år. Det vart gjennomført nedskjæringar, det skulle sparast inn lærarstillingar og statsstøtten til kommunane vart sterkt redusert.

Desse drastiske tiltaka vart likevel heile tida sett på som ei mellombels kriseløysing; det var kulturpause. Visjonane for folkeskulen levde vidare. Dei nye skulelovene som vart vedtekne i 1936, syner det til fulle. No var det ny oppgang i økonomien, kulturpausen var slutt, men reformane var planlagde i slutten av 20-åra.

I krigsåra stansa all utvikling i skulen opp. Skuletida blei skoren ned, Iærarar vart arresterte og mange skulebygg nytta til soldatkaserner. Skulelovene frå 30-åra kunne ikkje gjennomførast. I Ulstein ser ein dette klarast ved å sjå på utbygging av skular. Frå først i 30-åra til langt ut på 50-talet vart det ikkje bygd eller utvida nokon stad, sjølv om det trongst meir enn nokon gong.

Straks krigen var slutt tok ein til med å gjenreise og vidareutvikle skulen. Men det første tiåret hadde ein lite overskot til å eksperimentere. Tanken om ni-årig obligatorisk skule vaks fram i det svenske og det norske sosial-demokratiet omlag samstundes, men medan svenskane kunne innføre nyordninga i 1960, gjekk det ti år til før ordninga var innført i Noreg.

Synet på utdanning endra seg på 50-talet. Tidlegare hadde ein sett økonomiske føremonar ved at mange unge kom raskt i arbeid. No førde den teknologiske utviklinga til at det stendig oftare vart nytta økonomi­ske argument for utdanning. Høgt utdanningsnivå ville styrke norsk konkurranseevne i høve til utlandet. Gjennom ein betre skule, skulle samfunnet no utnytte den såkalla evnereserven. Tanken er framleis gang­bar.

Arbeidet med å førebu ein ni-årig skule tok til rett etter krigen. Først kom eit 20-tals innstillingar og utgreiingar. Frå 1954 starta forsøka, som skulle kome til å pågå i heile 15 år. Først i 1969 vart det innført obligatorisk ni-årig grunnskule her i landet.

Dei første forsøka med linjedelt ungdomsskule blei innleia i 1955. Ørsta og Sykkylven var mellom dei tre (!) landkommunane som var med i forsøket frå starten. Ungdomsskulen var to-årig og erstatta den gamle framhaldsskulen og realskulen. I Eiksund var dei også tidleg ute. Der vart det sett i gong åtte-årig forsøksskule alt i 1958.

Ulstein kommunestyre gjorde prinsippvedtak om innføring av ni-årig einskapskule allereie i 1960. Det vart også vedteke å bygge på mønsteret 6+3. Likevel skulle det gå ti år før det verkeleg vart innførd ni-årig skule i kommunen.

31.mai 1966 vart det halde krinsrøysting i alle krinsane. Det vart røysta for eller mot innføring av ni­årig skule, det vart røysta over mønsteret for inndeling og staden for ungdomsskulen. Skulestyret fekk eit nokså eintydig råd og kunne gjere vedtak om nyord­ninga på møtet sitt 8.august. Det vart gjort vedtak om at det skulle vere ein ungdomsskule i kommunen og at skulen skulle ligge i Ulsteinvik. Kommunestyret stadfesta skulestyret sitt vedtak, med eit unntak: Det vart opna for at Eiksund kunne fylgje mønsteret 7+2. Frå 1988 har også Eiksund hatt 6+3.

Innføring av ny ordning tok til alt frå skuleåret 1967/68 for 1.-5.klassesteg. Så kom eit nytt klasses­teg til kvart år. Samstundes vart undervisningstida stegvis utvida. Hausten 1969 hadde ein starta opp med 3 7.klassar – 2 ved Ulsteinvik skule og 1 i Hasund. Frå skuleåret 1971/72 hadde ungdomsskulen full drift med 10 klassar fordelt på alle tre klassestega.

I forsøksskulane var det ei viss linjedeling og inndeling i fleire kursplanar på dei to øvste klassetrin­na. Ulstein Ungdomsskule var kursplandelt frå starten. Ordninga med kursplanar fungerte dårleg. På grunn av opptakskrava til vidaregående utdanning valde dei fleste elevar høgste kursplan og teoretiske valfag. Derfor vart ordninga avskaffa midt på 70-talet.

Gymnas var eit nytt omgrep som vart innført med lova om «høiere Almendannelse» i 1869. Gymnaset skulle vere 3-årig å ha to liner: Realgymnaset og latingymnaset. Gymnaset skulle bygge på «Middelsko­len», som også vart innført med denne lova. Born som hadde gått ein «velordnet» allmugeskule skulle i 9-10 årsalderen kunne gå over i den 6-årige mellomskulen. Snart var det mellomskular og gymnas i dei fleste byane og nokre andre tettstadar. I praksis vart dette systemet framleis ein skule for dei få – for embets­mannsborn og born av byborgarskapet. For det første var det berre i byane at det vart utbygd høgare utdanning, for det andre var det høge skulepengar ved desse private skulane. Det vart ein overklasseskule slik latinskulen hadde vore.

I 1896 vart «den høiere almenskole» nyordna, lati­nen vart avskaffa i gymnaset og engelsk vart nytt hovedfag på språklina. Alle elevane skulle ha dei same faga det første året. For å lette eksamenspresset, kunne Iærarane setje standpunktkarakter og så sløyfe eksamen i eit eller fleire fag. Men gymnaset var framleis eit tilbod til dei få.

Det vart lite gjort for å gjere vidaregåande utdanning til eit tilbod for alle før det kom i gang forsøk i 1969/70. I dei 75 åra som ligg imellom hadde det berre blitt flikka på det gamle systemet, sjølv om utbygging av fleire skuleplassar sjølvsagt førde til at fleire fekk tilbod om plass. No skjedde endringane raskt. Framhaldsskulen og realskulen var avskaffa. Med «lov om vidaregåande opplæring» frå 1976 for­svann gymnaset og. Opplæringa i gymnas- og yrkesfag vart samla under eit tak: Den vidaregåande skulen. Dei gamle linene blei til ni ulike studieretningar. Det viktigaste var likevel at all norsk ungdom no hadde få ni års skuleplikt og tolv års skulerett. Etter nesten hundre års kamp var einskapsskulen eit faktum og vi kan med rette snakke om ein utdanningsrevolusjon.