Frå allmugeskule til folkeskule

Hartvig Nissen var ein kjend skulemann i Kristiania. Der dreiv han fleire privatskular, mellom anna starta han Nissen pikeskole i 1849 – det første videregåande utdanningstilbodet for jenter i Noreg. I 1856 utarbeid­de han sitt eige forslag til ny lov for allmugeskulane på landet. Skulen måtte styrast av folket, meinte han, gjennom kommunestyre, formannskap og «skule­kommisjon». Det skulle ikkje lenger vere biskop og embetsmenn som styrte skulen. Samstundes måtte staten ta på seg eit økonomisk ansvar for skulen og lærarane måtte få betre løn. Omgangsskulen måtte avskaffast og erstattast av faste skular; Kvar bygd måtte no få sitt eige skulehus.

To år seinare oppnemnde regjeringa eit utval som skulle utarbeide ny landsskulelov, men for dei var synspunkta til Nissen altfor radikale. Regjeringa ynsk­te framleis embetsmannsstyre i skulen, men då lovframlegget kom opp i Stortinget, vart det forkasta. I staden vedtok Stortinget det framlegget som Hartvig Nissen hadde lagt fram. Dette blir rekna som ein av dei største sigrane ein privatmann nokon gong har vunne over regjering og departement.

Trass i reformer og nye skulelover, var det framleis store skilnadar i skuletilbodet utover i siste helvta av 1800-talet. Elevar i allmugeskulen fekk mykje betre undervising i byane enn på landet. Lærebøker kom ut i to utgåver – ei for byskulen og ei fortynna utgåve til bruk på landsbygda. Dei som kunne betale for seg, søner og døtre av embetsmenn og handelsborgarar, fekk langt betre skulegang enn det det offentlege kunne tilby.

Men no hadde reformatorane målet klart for auge: Allmugenamnet gjorde den offentlege grunnskulen til ein klasseskule for fattigfolk. No måtte vi få ein folkeskule – eit like godt utbygd skuletilbod for heile folket. Born frå alle samfunnslag skulle gå samla så lenge som råd. Kampen for ein slik einskapsskule gjekk parallelt med opprøret mot embetsveldet.

Arbeidarpartiet ville bruke skulen som eit politisk verkemiddel for å jamne ut klasseskilja i samfunnet. Partiet, som vart representert på Stortinget i 1903, gjekk såleis lenger enn Venstre i sin skulepolitikk. Partiet ville mellom anna ha forbod mot privatskular. Einskapsskulen vart ei sosial-demokratisk merkesak.

Det var den leiande skulepolitikaren i Arbeidarparti­et O.G.Gjøsteen som gjorde framlegg om å få slutt på at dei «begava» og velståande borna forlet folkeskulen etter 5.klasse og gjekk over i middelskulen. Berre dei middelskulane som bygde på avslutta folkeskule, skulle få statsstøtte. Framlegget vart vedteke i Stortin­get i 1920 og først då kan vi snakke om ein folkeskule for heile folket. Som første land i Europa hadde Noreg innført 7-årig einskapsskule. Men ulikskapane mel­lom by og land sto ved lag – både i lovverket og i praksis – heilt fram til midt på 1970-talet.

I eit lite klassedelt samfunn som Ulstein, fekk overgongen frå allmugeskule til folkeskule i første omgang lite å seie. Det fanst ikkje privatskular for dei velståande. Berre nokre få embetsmenn og rike familiar hadde hatt huslærarar. Ei tid hadde dei guvernante i Ottesen-garden, men det høyrde til unntaka.

Kampen mot klasseskilje og for demokrati vart ført frå 1830-åra og heilt fram til slutten av 1970-åra. I skulen vart dei store sigrane vunne ved lovfestinga av folkeskulen i 1889, vedtaket om folkeskulen som einaste grunnlag for høgare skular i 1920 og innførin­ga av ni-årig grunnskule i 1974.

Folkeskulelova av 1889 tok sikte på å gjere slutt på den udelte skulen. Fram til no hadde alle årskull stort sett gått i same klasse. Dersom det var meir enn 35 elevar på skulen, skulle klassen heretter delast i to avdelingar: Småskulen (7-10 år) og storskulen (10-14 år).