Fag og læremiddel

Hoffpresten hjå Christian VI, Erik Pontoppidan, fekk i oppdrag å skrive den første læreboka i norsk skulesoge. Den pietistiske kongen ville ha ei lærebok som konfirmantane skulle bruke og kunne. I 1737 kom «Sandhed til Gudfrygtighed» og denne boka skulle kome til å vere den viktigaste læreboka i skulen i meir enn 150 år.

«En eenfoldig og efter Muelighed kort, dog tilstrekke­lig Forklaring over Salig Doct.Mort.Luthers Liden Catechismo», står det omslaget til den første utgåva. Denne einfaldige og korte forklaringa hadde 759 spørsmål og svar som prestane ofte kravde at konfirmantane skulle kunne gjengi ordrett!

Erik Pontoppidan vart seinare biskop i Bergen (1747-1754). Han var på visitas i Ulstein ein gong – i 1750. Han klaga over at den første soknepresten i Ulstein, Elias Nordhus, ikkje hadde vore viljug til å innføre forklaringa. «Den er for ham en farlig bok», skreiv biskopen. Han pressa nok ikkje så lite på for å få boka si i bruk – og vi må tru at Pontoppidan vart innført også her først i 1750-åra.

Henrik Wergeland var ein av dei første som tok til orde mot Pontoppidan. Alt i 1830 hevda han at boka ikkje høvde som lærebok for born. Men boka hadde status nesten på høgde med Bibelen. Skulekassa i Ulstein kjøpte inn Pontoppidan i store opplag – både til fattige born og til lærarane. Men allereie mot slutten av 1830-åra tok ein til å nytte «Saxtorphs Udtog af Pontoppidans Forklaring». Boka var eit forenkla utdrag som var tilrådd i normalplanen frå 1834.

I 1844 kom Wexels forklaring, som også var eit utdrag av Pontoppidan. W. A Wexels var salmediktar og ein banebrytar for Grundtvig-rørsla her i landet. Boka hans vekte strid fordi han hadde antyda at syndarar kunne få tilgjeving etter døden. I Ulstein vart Wexels innførd utan noko særleg strid. I slike saker fekk presten som oftast viljen sin. Dessutan var desse utdraga berre hjelpebøker. Pontoppidan var framleis den fremste læreboka.

Debatten om Pontoppidan kom ikkje skikkeleg i gong før i 1880-åra. Då var det etterkvart mange som gjekk til angrep på dette «korset» av ei bok – ikkje minst lærarane. I 1883 kom motstøtet frå pietistane. Då skreiv professor Gisle Johnson det opne brevet sitt til «Christendommens Venner i vort Land». Han såg på Luthers katekisme og Pontoppidans forklåring som kyrkjelege vedkjenningsskrifter som måtte forsvarast. Striden rulla i skulestyra utover i landet fram mot århundreskiftet – for det var skulestyra som skulle ta avgjerd om kva for lærebok som skulle nyttast. No var det konkurranse på lærebokmarknaden og det had­de kome heilt nye forklaringar. I 1890 kom A.Chr.Bang si forklåring og i 1892 kom forklåringa til Thv.Klaveness. Den siste meinte pietistane var altfor frilynt. Men Pontoppidan var ikkje lenger einaste autoriserte lærebok.

I 1901 gjekk ein over til Sverdrups forklaring ved Ulsteinskulane og under krigen overtok boka til Skretting. Byte av kristendomsbøker førde ikkje len­ger til kulturkamp, sjølv om både lærarane og skules­tyret tok seg god tid til å vurdere saka.

Vi veit ikkje sikkert kva slag ABC-bøker som var i bruk i Ulstein i tida kring 1800. Det kom ut slike bøker her i landet frå 1770-åra og det fanns ein dansk ABC frå 1731.

Trykkeriet til Sivert Aarflot på Ekset i Volda ga ut ein «Gylden ABC for gode Børn» i 1809. Seks år seinare kom det tre ABC-trykk frå dette lokale trykkeriet. Bakgrunnen for denne lærebokproduksjonen var den engelske blokaden i samband med krigen. Blokaden hadde kutta kontakten med Danmark der ein tidlega­re hadde henta alle bøker til skulen.

Vi må tru at nokre av desse småhefta også fann vegen til skulen i Ulstein. Det første heftet frå 1815 var på 8 sider og likna mykje på den første danske ABC-­en. Her finn vi staveøvingar, katekisme og nokre små bøner. I den andre ABC-en var Aarflot langt føre si tid. Boka inneheldt eit 20-tal teikningar av gjenstandar, dyr og fuglar. For kvart bilete sto forbokstaven, heile namnet og eit lite vers. «En Ulv paa luur ved Huset gaaer, Og stieler Bondens Lam og Faar.» Eit velkjent prinsipp heilt opp til våre dagar og sikkert populært i ei biletfattig tid. Det tredje heftet var på berre 4 sider. Det inneheldt det gotiske alfabetet og nokre enkle levereglar.

I 1820-åra tok skulemeistrane i Ulstein i bruk Grøgaards ABC-bok. Det var biskop Neumann som pressa på for å få Grøgaard sine bøker inn i alle skular i stiftet. Dei gamle ABC-bøkene hadde vore katekismer. Grøgaard si bok, som kom i 1815, hadde både eit friare innhald og var meir folkeleg i språket.

Frå 1880-åra var det stor konkurranse på lærebok­marknaden og mange ulike ABC-ar kom i bruk. «Den fyrste bok aat barnet» av Jonas Vellesen var mykje nytta. Seinare kom Bernt Støylen og andre. Saman med alfabetet var ABC-hanen ein sikker gjengangar i desse bøkene. Han sto gjerne heilt fremst eller bakerst i boka som ei oppmoding til borna om å stå opp tidleg og vere flittige.

Utover mot midten av 1800-talet var det lite bøker her i bygda. Men allereie hundre år tidligare var det ein del som kunne lese. Register frå andre bygder på Sunnmøre tyder også på at det fanst nokre bøker rundt om på gardane på denne tida. I 1717 var prisen på Bibelen sett ned frå 10 til 1 riksdalar og frå den tid var det fleire som skaffa seg Bibel. Elles fanst både Pontoppidan og ein eller annan huspostill i mange heimar. Salmebøker eller samlingar av åndelege songar var også populære. Og som ein slags under­grunnskultur verserte skillingsvisene – både på folke­munne og som trykte blad.

Lova stilte heller ikkje store krav til skulebiblioteket. I fylgje «Forordning om Skolerne paa Landet» skulle kvar lærar ha med seg ein Bibel og ein hus-postill i skuleskrinet sitt. Den nye lova av 1827 utvida skulebi­blioteket med «Et Nytestamente, en Psalmebok, et Exemplar af Kongerigets Norges Grundlov, samt loven om Almue-Skolevæsenet og en Regnebog.»

Utover dette hadde foreldre plikt til å skaffe borna sine lærebøker. Men både fattigdom og mangel på interesse for skulen mellom foreldra, førde som oftast til at elevane ikkje hadde ei einaste bok som var deira. Læraren hadde gjerne med seg eit lite lager med ABC-­bøker, katekisme og forklaringar som elevane fekk låne. To-tre elevar måtte bruke same boka.

Heilt fram til etter siste krig var det foreldra, og ikkje skulekassa, som betalte lærebøkene – og dei gjekk gjerne i arv frå eldre til yngre syskjen.

Sokneprest Buschmann hadde i si tid prøvd å skipe «læseselskab» i Ulstein, men han mislukkast. Helst fordi folk flest var lite interesserte i bøker. Det gjekk noko betre for Winsnæs eit tiår seinare. Han skipa leselag og boksamling på Hareid i 1832 og i Ulstein i 1833. Etter 4-5 år hadde laget i Ulstein 46 medlemer og boksamlinga var på 49 bøker.

Seinare vart både leselaga og boksamlingane sleg­ne saman, og i 1853 var heile samlinga på 349 bøker. Då var boksamlinga visstnok nokså allsidig. Det var sjølvsagt mest kristelege bøker, men også godt utval av historisk litteratur. Her var det reiseskildringar og handbøker i ølbrygging, plantefarging og svanger­skap. Bøker om metodar i jordbruket hadde også brei plass. Det fanns til og med litt «dristigare» litteratur som Ludvig Holbergs Peder Paars.

Dei første bøkene var gåver frå prestane og biskopen, Landbruksselskapet i Romsdals Amt og Viten­skapsselskapet i Trondheim. I 1839 var det utlikna ein skatt på 4 skilling på kvar gardbrukar til «bogsamlin­gens forøgelse». Ein fekk også offentlege tilskot, mel­lom anna frå Oplysningsvæsenets Fond.

I 1879 vart samlinga delt og Ulstein fekk sitt eige folkebibliotek. Det heldt til i gangen bak galleriet i kyrkja. I 1880-åra var samlinga oppe i 5-600 bøker. Ulstein Folkebibliotek har i dag 20.000 bøker til utlån og er meir populært enn på lenge.

På Flø er det teke vare på bokrekningane frå Alb. Giørtz bokhandel i Ålesund – elles er det lite ein veit innhaldet i skuleboksamlingane som vart bygde opp i Ulstein etterkvart som ein fekk faste skular.

Til skuleboksamlinga på Flø vart det kjøpt inn 5-20 bøker i året. Ein fekk statsstønad til dette gjennom skuledirektøren og læraren fekk rettleiing og tilbod om bøker gjennom «Folkebogsamlingenes Expedidi­tion». Overraskande mykje av det som vart kjøpt dei første tredve åra etter skulebrannen, er spanings og underhaldingslitteratur. I tillegg ser det ut til at bøker om historiske personar var populære. Derimot var det lite fagbøker og kristelig litteratur i skulebiblioteket på Flø skule.

Etter den nye skulelova av 1827 skulle det undervisast i fylgjande fag: Lesing og «forstandsøvingar», reli­gion og bibelhistorie, song etter salmeboka, skriving og rekning. Dessutan heitte det at undervisinga burde «udstrekkes til flere almeennyttige Gjenstande» som geografi, historie og naturfag.

Det var eit steg framover at lova no gjorde rekning og skriving obligatorisk for alle. Tidlegare vart det berre undervist i desse faga dersom foreldra ba spesielt om det. I 1827 underviste Ole Buset 104 born i Ulstein og dei lærte i praksis ikkje anna enn lesing og kristendomskunnskap. Berre 16 born vart underviste i skriving og berre 2 i rekning. Og det var berre gutar som fekk skrive-opplæring. Under eit visitasmøte i Ulstein i 1824 vart det gjort vedtak som skulle bøte på dette. Elevane skulle no lære skriving, rekning og lesing av gotisk handskrift. For å gjere skriveopplærin­ga betre vart det kjøpt inn ei tavle til kvart skuledistrikt, som læraren skulle bere med seg frå gard til gard. Men jentene fekk ikkje lære å skrive før i 1835. Året før hadde Iærarane klaga til Skulekommisjonen fordi foreldra nekta dei å gi jentene skriveopplæring. No sette kommisjonen hardt mot hardt. Først i 1844 er det opplyst at alle born i Ulstein lærer å skrive, men både munnleg tradisjon og karakterprotokollane tyder på at jentene framleis fekk mykje mindre skrive­opplæring enn gutane.

Elevane skulle først lære seg å skrive med fingeren i sand, seinare skulle dei skrive på tavler. Dei mest vidarekomne skulle få skrive på papir. Tavlene var laga av ei skifer-helle med trerame rundt. Dei måtte hand­terast med varsemd, for dei var lette å knuse. Det galdt også griffelen, som var ein slags blyant av stein. Når ein hadde skrive ferdig og læraren hadde godkjent resul­tatet kunne ein berre spytte på tavla, gni over ermet og starte på nytt.

I 1836 la lærarane fram skriveprøver for skulekom­misjonen i Ulstein. Kommisjonsmedlemane vart så oppglødde at dei gjorde vedtak om å kjøpe inn skrivebøker med trykte forskrifter for skulekassa si rekning. Foreldra hadde som regel ikkje råd til å kjøpe kladdebøker. Dersom det vart skrive eller rekna på papir, var det oftast på innpakningspapir av billegaste sort. Mange elevar fekk ikkje skrivebok før dei hadde gått 5-6 år på skule.

Avskrift etter trykte forskrifter har vore nytta som metode i den første skriveopplæringa heilt opp til vår tid. Men på 1800-talet var trykte forskrifter luksus. Lærarane skreiv gjerne forskrifter i skrivebøkene sjølve. Helst eit Bibelord eller eit moralsk fyndord. I tillegg til avskrift, fekk dei flinkaste også skrive etter diktat.

I fylgje normalplanen frå 1834 skulle elevane skrive med fjørpenn og dei skulle lære seg «selv at skjære deres penne». Skulekassa dekte blekket. Blekket kom som pulver. Læraren blanda det ut med vatn og hadde det på ei stor flaske.

Skrivedugleiken etter avslutta skule varierte nok mykje. Mange lærte seg ikkje å skrive fritt – anna enn namnet sitt. Andre kunne krote i hop eit brev i eit knipetak.

Frå slutten av 1700-talet hadde omgangsskulelæra­rane gjerne nokre ABC-bøker som dei yngste elevane fekk låne når dei skulle lære seg bokstavane, seinare brukte dei Luthers katekisme til leseopplæring og til slutt lærde dei Pontoppidan. Elles vart ny-testamente, bibel, huspostill eller salmebok nytta som lesebøker.

Under visitasmøtet i Ulstein i 1824 vart det vedteke å innføre H.J. Grøgaards «Læsebog for Børn, især i omgangsskoledistrikterne». Bøkene kom i bruk året etter. I 1853 vart det innkjøpt 50 eksemplar til for skulekassa si rekning. Boka kom første gong ut 1816 og var den mest brukte leseboka i landsskulen heilt fram til 1860.

«Læsning, forenet med forstandsøvelser» var den nye vrien i lesefaget etter 1827. Grøgaards lesebok inneheldt ei rekkje slike forstandsøvingar, saman med opplysande tekstar i historie, geografi og natur­fag. Forstandsøvingar var forklaringar til meir eller mindre abstrakte omgrep som elevane skulle lese, kombinerte med spørsmål som læraren skulle stille for drille inn desse omgrepa. Katekisasjonen, med utgangspunkt i Pontoppidan, hadde tidligare vore driven på same måte. På den tida hadde ein svært stor tru på at denne drillinga skulle utvikle vitet til elevane. Denne «Aandsgymnastik» skulle bringe allmugeskulen meir på høgde med latinskulen. Seinare vart gramma­tikk innført også i allmugeskulen – ikkje fordi det var viktig for morsmålsopplæringa, men fordi pugg i seg sjølv skulle vere utviklande for vitet.

Grøgaard var først og fremst ei bibelsoge. Normal­planen av 1834 kravde at bibelsoge skulle knytast til opplæringa i Det nye Testamente – og dette faget fekk etterkvart stor plass i skulen. I 1835 fekk 58 av 341 skuleborn i Ulstein herred opplæring i bibelsoge; 12 år seinare hadde 228 av 372 dette faget på timepla­nen.

Heilt frå den første tida var det vanleg å starte og slutte skuledagen med song. Og slik er det framleis. Elles var det lite interesse for song og musikk på våre kantar på 1700-talet. Til og med salmesong i kyrkja var elendig. Sokneprest Buschmann var mellom dei før­ste som la vekt på å gjere songen betre. Frå siste helvta av 1800-talet kan ein trygt seie at song og musikkopp­læringa på lærarskulane har hatt mykje å seie for musikklivet i Ulstein.

Først i 1830-åra kom song på timeplanen som eit eige fag i skulen. Faget vart omdøypt til musikk i 1960. Då gjorde blokkfløyta og grammofon-platene etter­kvart sitt inntog.

«Psalmodikon» vart eit av dei viktigaste hjelpemidla i songundervisinga på 1800-talet. Det var ein svensk prest som lanserte dette musikkinstrumentet i 1828. Psalmodikonet var så enkelt at det ikkje kravde all verda av musikalitet å traktere det. Ein avlang trekasse med ein streng, eit gripebrett inndelt etter eit talsys­tem og ein feleboge – det var heile utrustninga. Saman med ulike notehefte, som fylgde det same enkle talsystemet, vart dette eit avgjerande bidrag til å fremje songinteressa i Ulstein. Ved hjelp av Salmodikon kunne meir eller mindre musikalske kyrkjesongarar og lærarar lære frå seg dei nye og friskare salmemelo­diane – både til elevane sine og til kyrkjelyden.

Vi veit ikkje sikkert når instrumentet kom i bruk i Ulstein, men det er ofte notert utlegg til strengjer og harpiks i rekneskapa. Det kan ha blitt kjøpt inn alt i 1830-åra. I 1853 er det protokollført at skulekassa kjøpte inn ei koralbok og ein «psalmodikon» til kvart skuledistrikt.

I Ulstein var ein tidleg ute med å ta opp dei nye faga som skulelova av 1827 antyda at allmugeskulen burde undervise i. Så tidleg som i 1837 var det 25 av 368 born som fekk lære «geografi, verdens- og natur­historie».

Mange foreldre meinte nok at slik kunnskap var reint tøv – i alle høve for jentene. «Det lengste dei skulle ut å fare, var opp på sætra», vart det gjerne sagt. Men for borna var desse nye faga spennande. Dei nye bøkene ga høve til tankeflukt til andre tider og andre stader. Det var dei som lærde seg store delar av til dømes Snorre på rams og framleis kunne lese opp etter minnet når dei vart gamle. Idealet var her, som i kristendomsfaget, at elevane skulle kunne lærebøkene sine. I 1830 kjøpte skulekassa inn ein del sogebøker, skuleatlas og veggkart.

I lovteksten til skulelova av 1860 er faga nemnde i denne rekkjefylga: lesing, kristendomskunnskap, utvalde stykke fra leseboka, særleg slike som angår «jordbeskrivelse» (geografi), naturkunnskap og historie, song, skriving og rekning. Men naturfag, historie og geografi vart ikkje obligatorisk på landsbygda før etter 1889.

Då Martinus Overaa tok lærarutdanning i Bergen i 1837, lærde han ein pedagogisk metode som vart presentert i England i byrjinga av hundreåret: Bell-Lancaster-metoden, også kalla vekselundervisning. Metoden gjorde det mogeleg for ein lærar å overvake og leie undervisninga av fleire hundre elevar samstundes. Elevane vart delt inn i grupper, leia av eldre elevar (monitørar). Det viktigaste læremiddelet var store rekne- eller stavetabellar som vart hengde opp på veggen og som gruppene samla seg rundt og las seg gjennom i kor. På fløytesignal frå læraren tok elevane oppstilling i grupper, starta høgtlesing, slutta, bytta tabell og starta på nytt.

Overaa såg metoden i bruk ved Christi Krybbe i Bergen der det var 327 elevar i klassa det året. Skulen var ein av dei første som innførde Bell-Lancaster-­metoden her i landet (1825). I nokre tiår sto metoden sterkt – ikkje minst i dei faste skulane i byane. I 1840 var det 91 skular på landet som dreiv vekselundervis­ning – sjølv om metoden først og fremst var utvikla for å redusere utgiftene til lærarløner ved «fattigskulane» i byane.

Biskop Neumann hadde stor tru på vekselskulen og kravde at lærarane ved dei faste skulane i distriktet skulle kjenne metoden. Også omgangsskulelærarane fekk lære vekselundervisning. Martinus Overaa var mellom dei som heldt slike kurs.

Då den faste skulen i Ulsteinvik endeleg kom i gong, med Martinus Overaa som lærar, må vi kunne rekne med at Bell-Lancaster-metoden vart teken i bruk. Det er sannsynleg at det vart undervist etter denne metoden nokså lenge, sjølv om nyutdanna seminaristar kom heim med nye idear. Allereie i 40-åra var det svært mange som var kritiske til denne mekaniske innter­pinga. Og med skulelova av 1860 er det over og ut med vekselundervisninga på papiret – sjølv om det framleis var slik at dei flinkaste elevane tok seg av mindre flinke medelevar og eldre lærarar heldt på tabellane sine heilt fram mot århundreskiftet.

«Faderen har nægtet at kjøbe Læsebogen fordi den er en Løgnebog», står det i merknadsfeltet i krinsproto­kollen frå Eiksund i 1874. Det var far til Sivert Jetmundsen Eiken som denne måten hadde uttrykt uviljen sin mot P.A. Jensen si lesebok. Denne leseboka i tre band vart laga for å fylgje opp allmugeskulelova frå 1860, som gjorde historie, geografi og naturfag obligatorisk i skulen. Bøkene kom ut i 1863 og skapte store reaksjonar – ikkje minst i bygder der det kristne lekfolket sto sterk.

Pietismen og Hauge-rørsla sine faneberarar kunne til nød svelgje at det ikkje berre var religiøse tekstar i leseboka. Men Jensen hadde også teke inn fleire folkeeventyr og norrøne gudemyter. Det var det som skapte dei sterkaste reaksjonane mellom foreldra, for soga om Askeladden var dikt, lygn og Djevelen sine påfunn, og soga om Odin, Tor og Balder var rein heidenskap. Mange heldt ungane borte frå skulen på grunn av diktet om Dyre Vaa eller utdraga frå «En glad gutt» av Bjørnstjerne Bjørnson. Trass i at ein del av desse tekstane vart tekne ut av seinare utgåver, varte bråket i nesten 20 år. Det hjelpte lite at styresmaktene viste til at P.A. Jensen var stiftsprost.

Jensen kalte verket sitt for «Læsebog for Folkesko­len og Folkehjemmet» og det irriterte borgarskapet og dei kondisjonerte. For skulen for allmugen – dei simplaste delane av folket – skulle ikkje kunne kallast folkeskule.

I Ulstein ser det ut til at ein slapp den heilt store striden om leseboka. «Styggeboka» elles «Suslebok» var nok samtaleemne på kyrkjeveg og over steingjerda – og det var mange «vakte» som murra. Men sokneprest Madsen heldt på at boka skulle takast i bruk. Han var stille og folkesky, men ein overtydd grundtvigianar. Haugianarane, som møttest hjå Johannes P. Schjeide i Volle-garden, var ikkje så mange på denne tida. Den nye leseboka vart innførd før den store vekkjinga vinteren 1875/76.

Lesebok-striden var ein kulturkamp – for det var også mange som jubla over den nye leseboka. Dei fleste lærarar meinte at verket førde til auka lesehug. Grundtvigianarane likte også det dei las og såg det som ein siger at «verdslege» fag og norskdom no hadde kome inn i skulen. Men kristendom var framleis det viktigaste faget i skulen.

Innføringa av faste skulerom førde også med seg eit nytt læremiddel: veggtavla. Dette var nok det eine læremiddelet som i sterkast grad påverka undervisningsformene. Etterkvart kom det også eit rikt utval i plansjar og dette læremiddelet høvde også godt til den nye måten å undervise på.

Kristendomsfaget var sjølvsagt også det faget som først vart utstyrt med «moderne» læremiddel. Dei første veggkarta kom i bruk her i 1830. Det første veggkartet var gjerne eit kart over «Jødeland». Så kom plansjar som synte viktige hendingar i bibelsoga. Etterkvart vart plansjane trykt i fargar og som oftast var det dei første fargebileta elevane hadde sett.

I vekselskulen si tid vart det utvikla seriar av stave ­og rekneplansjar – som også var i bruk mange tiår seinare. Etter 1860 ga Kyrkjedepartementet stats­støtte til utvikling av nye læremiddel. Seminar-utdan­na lærarar var opptekne av det såkalla «anskuelighets­prinsippet». Elevane skulle så langt råd var sjå, ta på eller oppleve det som vart omtala. Når det var uråd å ta tingen inn i klasseromet, kunne eit bilete vere ei god erstatning.

Når ein les inventarlista for skulen i sentrumskrin­sen, slår det ein kor lite læraren hadde å hjelpe seg med. I 1860-åra hadde ein framleis berre veggtavla og dei gamle stavetabellane. I 1867 vart det kjøpt inn ein «Globus med Futeral» og eit «Vægkart over Auropa». I løpet av 70-åra vart derimot kjøpt inn over 60 plansjar og kart. Også når det gjeld lærebøker og hjelpebøker er det dårleg stell før nærmare århundreskiftet.

Frå Haddal skule i 20-åra hugsar Knut V.A. Ringstad at dei hadde eit tellarium, «elles var det ei elektrisitets­maskin og dertil ei kule som smatt gjennom ein ring, men vart kula oppvarma, vart ho liggande oppå ringen. Finurlege greier, ser du. Elles var det kart, plansjar frå flora og fauna, og med motiv frå Bibelen, slike som Kain og Abel, Josef i brunnen og syndfloda. Eg hugsar kor syndarane kleiv og kneip seg fast i tre og bergknattar og slikt forefallande, mens arken seilte i lett bris.»

Det var stor ulikskap mellom læremiddelutvalet på ein byskule og på landsbygda. I byane hadde ein alt på midten av 1800-talet bygd opp velfylte materialrom, ein hadde fleire spesialrom for undervising i til dømes naturfag og lærarar som hadde spesialisert seg i visse fag. Denne kløfta vart ikkje utjamna før ved innføringa av 9-årig skule.

5.oktober 1889 gjorde skulekommisjonen i Ulstein samrøystes vedtak om ein lokal læreplan for skulen. Dermed var det for første gong sett ned på papir kva elevane i Ulstein skulle lære. Heile planen er sirleg ført inn i protokollen.

I 1891 kom ein ny skuleplan for Ulfsteins folkesko­ler. Den var på over 30 sider og kom ut i trykt utgåve. Denne planen inneheld også metodiske vink, ordens­reglar i 23 paragrafar og retningsliner for det nye tilsynsutvalet. Sjølve skuleplanen kom i revidert utgå­ve i 1906 – også denne gongen trykt hjå Aarflot i Volda.

Timefordelingstabellen i 1891 dekkjer frå udelt til tre-delt skule. Noko meir var uaktuelt. I 1906 har ein derimot fått med timefordelinga også i 4-, 5- og 6-delt skule.

Då Venstre kom til makta etter riksrettsdomen i 1884, la Johan Sverdrup fram partiet sitt skulepoliti­ske program i Dagbladet. Venstre gjekk mellom anna inn for at alle elevar skulle kunne velje landsmål (nynorsk) som undervisningsmål og at det skulle kome lærebøker på begge målføre for alle klassesteg.

Den store målreisinga gjekk føre seg dei første tiåra av dette hundreåret. Men det sto strid om skulemålet lenge før den tid. I lærarlaget drøfta dei målsaka fleire gonger allereie i 1870-åra. På den tida var Hans O. Vartdal kanskje den av lærarane som ivra sterkast for norsk mål. I 1875 drøfta ein til dømes korleis «målstre­vet» skulle gjennomførast i skulen – eller om ein skulle drive målstrev i det heile. Lærarane hadde ikkje tru på at landsmålet kunne innførast som skriftmål med ein gong og i den forma det hadde. I staden måtte skriftmålet gradvis ta opp i seg norske ord. Denne oppnorskinga måtte lærarane hjelpe fram. Å tvinge elevane til å snakke og skrive nynorsk ville vere forhasta, meinte dei.

I 1884 kom spørsmålet opp att. Eit lærarmøte i Sogn hadde fremja krav om landsmåls-undervising på lærarskulane og i alle offentlege skular. Samstundes vart det kravd at alle lærebøker skulle ligge føre på båe målføre og at foreldra skulle avgjere kva målform borna deira skulle få opplæring i. Dette programmet vart drøfte og fekk tilslutnad på fleire store lærarmøte – også på Sunnmøre – og statsråd Elias Blix vart skriftleg gjort kjend med lærarane si haldning. Allereie 12.mai 1885 gjorde Stortinget det såkalla jamstellingsvedta­ket, som bygde direkte på framlegget frå lærarane.

Skulestyret i Herøy gjorde i 1908 vedtak om at elevane skulle bruke landsmål i dei skriftlege arbeida sine. Krinsmøtet i Eiksund ga si tilslutning til forslag under høyringsrunden, men med den reservasjonen at elevane i storskulen i første omgang måtte få velje om dei ville skrive landsmål eller «fortsætte sine øvelser i den nu brugte retskrivning». I 1911-12 vart nynorsk røysta inn som skulemål i dei aller fleste folkeskulane på Sunnmørsbygdene.

I Ulstein var ein noko tidlegare ute. I 1906 gjorde Martinus Bjørndal framlegg om å gå over frå «det alminnelig bogmaal» til landsmål som skulemål. Framlegget vart vedteke med 11 mot 4 røyster.

Men det skulle gå mange år før alle lærebøkene vart skifte ut med lærebøker på «Landsmaal». Den første leseboka kom ut så tidleg som i 1869 – Luthers katekisme kom på landsmål i 1874. Andreas Austlid, seinare den første styraren på Møre Folkehøgskule i Ørsta (1899-), ga ut ei ABC-bok på nynorsk i 1880 og ei lesebok i 1889. Særleg leseboka var nytta på manga skular. Seinare kom Bernt Støylen si lesebok m.fl.

Nynorsken kom også tidleg i bruk på andre område. Alt frå 1912 byrja Ulstein som ein av dei første kommunane på Sunnmøre å føre møteboka frå heradstyret på nynorsk. Dei fleste kommunane innfør­te nynorsk som administrasjonsmål først i 20-åra. Ulstein kyrkje var også mellom dei første som innfør­de nynorsk liturgi og bytte ut Landstad med Nynorsk Salmebok (1927).

Allereie i 1885 sette Per Riste i gong ein «mål-skule» på Rotset i Volda. Her vart det halde kurs på 14 dagar eller ein månad i Landsmaal. Kurset var innretta på lærarar og andre viktige mål-brukarar og fekk mykje å seie for nynorsken si stilling på Sunnmøre.

Allmugeskulelova av 1860 innførde gymnastikk og militære øvingar som eit fag for gutar. Og i folkeskule­lova av 1889 heiter det at førebuande skyteøvingar kan takast inn som ein del av undervisinga i kropps­øving.

I praksis vart det nokså dårleg med kroppsøving­sundervising utover litt linjegymnastikk på skuleplassen eller bygdevegen på fine dagar. Skyteøvingar kom knapt på tale. Først i 50-åra byrja ein å få rom på skulane som var innreidde for føremålet. «Det var og noko som heitte kroppsøving, men det var det lite greie på», skriv Knut Ringstad om skulen i 20-åra.

Ingen lærebøker i norsk skule har vore så populære som lesebøkene til Nordahl Rolfsen. Leseboka kom ut i fem band i åra frå 1892 til 95: Først barneboka som skulle «lokke til lesning», så ei overgangsbok, ei bok med vekt på etikk og kunnskapsstoff og to band med vekt på kultur og litteratur. Landsmålsutgåva kom nokre år seinare.

Nordahl Rolfsen hadde laga det første moderne leseverket. Han skreiv enkelt og folkeleg. Bøkene skulle ikkje berre vere «belærende», men dei skulle stimulere fantasien og underhalde. Lesestykka skulle ikkje vere «et hukommelsens og pligtens hjemmear­beid», for dersom ein tok fantasien til hjelp, ville elevane hugse det dei hadde lese. Og til støtte for fantasien hadde Rolfsen fått dei fremste kunstnarane her i landet til å gjennomillustrere bøkene. Og det var nytt. I P.A. Jensen si lesebok var det ikkje ei einaste teikning.

Alt i 1893 kom det spørsmål til krinsane om å byte lesebøker. I mange krinsar meinte folk at det var sløsing å byte bøker. Det var likevel stemning for å byte bøker i heradet, og Nordahl Rolfsen vart innført i dei lågaste klassane i 1894.

Seinare overtok Torbjørn Egner sitt leseverk den plassen Nordahl Rolfsen hadde hatt. Egner bygde på dei same prinsippa, men han laga lesebøker som var endå mindre samlingar av andre sine tekstar og ga endå meir rom for fantasi. Det er ikkje få som kan fortelje om Ola-Ola Heia og familien Brun, eller var det Grøn? Den første boka til Egner kom i 1950.

Straks føre århundreskiftet kom det i gong sløydun­dervising for gutane og «handgjerning» for jentene. Dei første tiåra vart undervisinga gjennomført som kurs – gjerne ei eller to veker i året. Kurset vart gjennomførte anten ved at læraren reiste rundt frå skule til skule, eller ved at elevane reiste til ein skule der dei hadde høvelege rom og verktøy. Gutane frå Eiksund fekk til dømes sløydopplæring på Leikong. Seinare fekk fleire skular både rom og utstyr, men faga var salderings­post. I krisetider, som på 20-talet, vart den praktiske opplæringa ofte kutta heilt ut.

På 70-talet kom likestillinga inn og no får jentene også lære sløyd og gutane tekstilforming. Skulekjøke­net, som kom med heimekunnskapsfaget i 1959, er også felles for gutar og jenter.

Frå 1959 var både sløyd, handarbeid og skulekjø­ken obligatorisk også i udelt skule. Det førde til at ein mange stader måtte bygge om eller bygge nytt for å oppfylle krava.

Heilt til langt ut på 1960-talet var den vanlegaste arbeidsmåten i skule å gi heimelekse, kontrollere at elevane hadde lært leksa si og elles halde ro og orden i klassa. Disiplin og ro i klassen synte at læraren var dugande. Det vart teke lite omsyn til den einskilde eleven sine evner og anlegg – alle skulle lære det same og helst lære det like godt.

Allereie straks etter århundreskiftet reiste det seg kritiske røyster mot denne arbeidsmåten. All puggin­ga utvikla ikkje «selvstendig tenkning, hjertets dannel­se og trang til større og klarere lys.» Dei nye skuletan­kane blir gjerne kalla aktivitetspedagogikk. Utgangs­punktet var det kjende slagordet til amerikanaren John Dewey: «Learning by doing•. No skulle elevane lære ved å utføre ting.

Elevane skulle stå i sentrum; ikkje pensum og lærebøker. Det skulle takast omsyn til at elevane er ulike. Gruppearbeid vart den nye måten å organisere arbeidet i klassen på og elevane skulle sjølve vere med på å ta avgjerd om plan for arbeidet, oppgåver og framgangsmåte. Stikkordet var «arbeidsskule».

Tilhengarane av aktivitetspedagogikken var få i starten, men dei var aktive og markerte seg godt. I dei nye normalplanane som kom i 1939 har dei fått gjennomslag for sine idear – på papiret. Men innførin­ga av aktivitetspedagogikken gjekk ikkje føre seg utan sverdslag. Det var to svært ulike pedagogisk syn som kolliderte. Først meir enn ein mannsalder seinare hadde dei nye tankane fått gjennomslag i praksis.

Aktivitetspedagogikken nådde på ein måte eit klimaks på 70-talet. Ideen kom også denne gongen fra USA og vart kalla «open skule». Det vart bygd mange slike «opne skular» dette tiåret, ein av dei var nyeskulen på Skeide. Der fekk dei eit stort klasserom med ei tavle i kvar ende og boksamlinga som «skillevegg» midt i. Her dreiv ein gammaldags klasseromsundervising med to klasser ei tid. Det gjekk ikke lenge før lærarane vart leie av å forstyrre kvarandre og romet vart delt med ein skikkeleg skillevegg.