Lærarstand

Styresmaktene i København sette seg imot ei eiga norsk lærarutdanning. Det var difor ikkje før etter at dansketida var slutt at det kom fart i lærarutdanninga her i landet. Ved inngangen til 1800-talet var det berre 150-200 av i alt 1300-1400 Iærarar som hadde utdanning. Resten var gudfrygtige unggutar med eit klårt hovud, som presten hadde sett seg ut, gitt litt opplæring og «beskikket» til omreisande skulehalda­rar.

Midt på 1800-talet var det kome litt meir system i lærarutdanninga. Den som skulle bli lærar måtte no avlegge eksamen hjå prosten. Før eksamen var det vanleg å ha eit studieopphald hjå ein kjend og dugande lærar. I 1850-åra var det mange som opp­heldt seg 10-12 veker hjå kyrkjesongar Strømme i Ørskog. Lærarane Anders Velle i Ørsta og Martinus Overaa i Ulsteinvik hadde også slike kurs. Skulekassa i Ulstein ga «studielån» til ein del lærarspirar. Brørne Lars og Augustinus Buset fekk innvilga lån for å ta proste-eksamen. Det same fekk Lars Hareide då han skulle ta til på seminaret. Etter alt å døme var det Wraamann som ordna dette.

Det første statlege seminaret på Vestlandet vart oppretta på Stord i 1838, men allereie i åra frå 1749 til 1751 hadde biskop Erik Pontoppidan drive sitt Semi­narium Catecheticum i Bergen. I 1861 vart det sett i gang ein høgare allmugeskule i Volda. Knytt til denne skulen, var det også 1-årig lærarutdanning, og omlag halvparten av elevane tok lærarutdanning etter at dei hadde avslutta høgare allmugeskule. Etter den tid har eit stort fleirtal av lærarane i Ulstein vore utdanna frå lærarskulen i Volda.

Lars Hareide var den første seminar-utdanna læra­ren på våre kantar. Han gjekk Stord Seminar 1855-57 og var seinare lærar, klokkar, ungdomsleiar og lokal­politikar på Hareid i ein mannsalder. Augustinus Buset var den første seminaristen i Ulstein. Han tok eksamen ved Stord seminar i 1863, men kom ikkje attende til Ulstein før han vart tilsett som lærar og kyrkjesongar her i 1876.

Seminaristane var meir standsmedvitne enn dei presteutdanna omgangsskule-lærarane hadde vore. Det var difor ikkje å undrast over at det var Lars Hareide som tok initiativ til å lage eit fagmiljø for lærarane i prestegjeldet. Saman med Martinus Overaa, som hadde fått ei slags lærarutdanning alle­reie i 1837, sto han i brodden for Ulstein Lærarforei­ning frå skipingsmøtet 29.september 1859.

Lærarane vart etterkvart ein eigen stand. Gjennom utdanninga si hadde dei fjerna seg frå allmugen. I eit samfunn der mange ikkje kunne lese og dei færraste kunne skrive, var det ikkje rart at dei såg på seg sjølve, og vart sett på, som ganske lærde. Men dei vart heller aldri godtekne som «kondisjonerte» av embetsstan­den. Denne plasseringa på den sosiale stigen førde til at lærarane kom til å spele ei viktig rolle i den kulturelle, religiøse og politiske vekkkjingstida i siste helvta av 1800-talet.

Frå 1860 kravde lova at lærarar i allmugeskulen skulle ha godkjend utdanning. Allereie i 1865 hadde eit fleirtal av lærarane i norsk skule seminar-utdan­ning. Samstundes fekk lærarane noko betre løn (løna vart tredobla frå 1860 til 1890, frå 260 til 827 kroner i året).

Lærarutdanninga var ei svært god allmenutdan­ning. Ikkje minst fekk lærarane god trening i å uttrykke seg skriftleg og muntleg sjølv om «knotande» seminaristar ofte vart utledde på bygdene. Frå først av var utdanninga 1-årig, men studietida vart stendig utvida (2 år frå 1869, 3 år frå 1902 og 4 år frå 1934) i takt med auka krav til lærarane og hevinga av utdan­ningsnivået elles i samfunnet.

Utdanninga ga lærarane ein posisjon i bygda som vi vanskeleg kan tenke oss i dag. Skulehistorikaren Einar Ness har skildra dette som eit kunnskapsmono­pol. I siste helvta av førre hundreåret var det framleis lite bøker mellom folk og læraren var ofte den einaste som abonnerte på aviser. Penneføre og taleføre læra­rar hjelpte folk med å skrive brev, dei førte skjøte og andre viktige dokument i pennen, hjelpte folk med handel og oppstarting av næringsverksemd, førde rekneskap – og dreiv elles eit omfattande folkeopplys­ingsarbeid på fritida.

Om skulemeister og prest skræmde elevane, kun­ne biskopen skræme både skulemeister og prest. Når biskopane skreiv visitasprotokoll var det dei som fekk karakterar og det er mange døme på at det ikkje blei spart på konfekten. Biskop Kaurin var ein av dei som var lite nøgd etter ein visitas i Ulstein i 1859: «Skolelærerne maa anses efter den udvikling de nu have, for lidet skikkede for sin gjerning.» Berre ein «der er seminarisk dannet, katekiserede meget godt». Denne domen er nok likevel ikkje særleg påliteleg. Grunnla­get for karaktersetting var nokså tynt. 20 år tidlegare ville forresten biskop Neumann ha høgare lærarløner i soknet, «saa meget mere som de befandtes meget duelige, og have af sognepresten ros for flid, orden og sædelighed.»

Lærarlaget i Ulstein vart skipa 29.september 1859 og er såleis ei av dei eldste foreiningane i Ulstein. Den einaste foreininga som var skipa tidlegare var Ulfteens Misionsforening som sokneprest Wraamann gjorde opptaket til i 1846.

Det var Lars Hareide som kalla inn til skipingsmøtet i Lærarlaget. Med unntak av første året, var han formann fram til 1895. Samtlege lærarar i prestegjel­det var med og dei møtte mannjamnt opp på møte – anten dei vart haldne på Flø eller på Vartdal. Dei første åra var den faste skulen i Ulsteinvik mykje nytta som møtestad.

På starten av møta var elevane tilstades. Lærarane katekiserte, høyrde elevane i lesing og snakke med dei om det dei hadde lese. Etterpå samtala lærarane seg imellom, kom med kritikk og forslag.

Etterkvart som nye fag kom inn i skulen, fekk lærarane på denne måten prøvd ut nye metodar i undervisninga. Kvar hadde sine sterke sider og dei lærde av kvarandre. Det var også vanleg at lærarlaget hadde fellesmøte med skulekommisjonen (seinare skulestyret). Desse møta opna gjerne også med undervisingsprøver. Lærarlaget hadde mykje å seie, særleg i saker som galdt læreplanar og læremiddel.

På andre møte hadde dei foredrag om ulike peda­gogiske emne og diskuterte etterpå. Dei arbeidde fram læreplanar og hadde eige leselag. Ulstein-lærara­ne markerte seg også godt på møta i Søndre Søndmø­re Skolelærerforening.

Aktiviteten var stor. I ei tid med store omskifte både i samfunnet og i skulen, kom lærarlaget til å spele ei viktig rolle. I løpet av dei første 25 åra hadde dei foredrag og diskusjon om ikkje mindre enn 221 ulike emne.

Biletet til høgre: Skulen har alltid vore eit av dei viktigaste reidskapa for folkeopplysing. Tidvis har det stått i strid om skulen si rolle på dette området. Den siste store debatten om folkeopplysing i skulen utspela seg i 50-åra og dreia seg om forplantningslære. Påbodet om at det skulle drivast sexrettleiing i skulen kom i 1950. Dette skapte så mykje motstand at det vart nedsett eit eige utval som skulle gi retningsliner for undervisinga. Her legg utvalet fram innstillinga i Norsk Skoleblad.

Det utvikla seg ei ny lærar-rolle. I åra frå 1860 og fram til unionsoppløysinga undergjekk det norske samfunnet ei voldsom utvikling. Lærararane var fane­berarar for den utviklingsoptimismen som rådde. Dei var dei viktigaste pådrivarane og opinionsdannarane på bygdene – både på det kulturelle, det politiske og det økonomiske området. Dette var lærarstanden si stordomstid.

Lærarane var som oftast radikale – dei var grundtvi­gianarar og Venstre-menn. Og dei hadde ei nesten religiøs tru på folkeopplysningstanken. Det sterke engasjementet som dei hadde fått med seg gjennom utdanninga, strekte seg langt utover skulestova. Det var lærarar som gjorde opptaket til det meste av lag og foreiningar. Som ihuga Venstre-folk, kom dei til å dominere både i kommunestyret og på Stortinget.

Misjonsforeininga i Ulstein (1846) var også den første på Sunnmøre. Sokneprest Wraamann tok initiativet, men det var lærarane som skaffa medlemar. Etter sterk agitasjon kom medlemstalet opp i 189 frå Ulstein – nesten berre menn. Men foreininga vart klart prestestyrt og lærarane, som var lekmenn, heldt elles ikkje nokon høg profil.

Lærarane var meir aktive på det kulturelle og verdslege området. Då. Ulfstens Sogns Spareforening, seinare Ulstein Forbruksforeining, vart skipa 28.desember 1872, var det Martinus Bjørndal som hadde ført lovene i pennen. Han var også styreformann frå 1878 til 1900. Frå starten var dette eit radikalt kooperativ-tiltak, men seinare vart foreininga omgjort til handelsselskap. Frå seinare tid bør skulestyrar Hans Dragsund nemnast. Han var mellom anna formann i styret for Ulstein nye Sparebank frå 1927 til 1960.

Også i lokalpolitikken var lærarane aktive. Ein svært høg prosent av dei tok sin tørn i heradstyret og i kommunale utval. Lærar Nils Nedrelid var den første ikkje-geistlege ordføraren i Ulstein (1842-43). Året etter tok Martinus Overaa over. Han var ordførar i tre periodar. Elles merkar vi oss Martinus Bjørndal og Knut Ertesvåg på ordførarlista. Dei to heldt i klubba i 14 og 11 år.

Karl Hatlemark skipa det første songkoret i Ulstein i 1874. Han var lenge ein av pådrivarane i song- og musikklivet, I 1876 leverte han taktstokken til Augus­tin Buset. Det var Hans B. Osnes som gjorde opptaket til musikkforeininga «Ulv» i 1893. Seinare dirigerte Enok Hasund. Alle var lærarar.

Før århundreskifte var lærarane mellom dei få som abonnerte på aviser. Difor var lærarane mykje nytte som innleiarar og dei var flinke til å setje dagsaktuelle spørsmål på dagsorden.

Det som i dag er Ulstein kr. Ungdomslag (skipa 1882) vart på mange måtar folkeopplysnings-emmi­særane sin viktigaste arena ved sida av skulen. Her kunne dei fylgje opp dei fleste av elevane etter at dei var konfirmerte. Både Martinus Bjørndal og Augustin Buset sat i det første styret. Seinare sat Johs. Lynge i styret i mange år og Olaus Alme var den første ikkje­-geistlege formannen i laget frå 1901.

Programmet i foreininga passa lærarane som hand i hanske. Her bles venstrevinden, her var det spennvid­de og rom for initiativ og nytenking. Kultur i form av song, musikk og opplesing, gjekk hand i hand med «opbyggelse» og foredrag om praktiske, politiske og tidsaktuelle tema. Innanfor foreininga var det arbeids­lag som arbeidde for ei rad ulike saker: «Hedningemi­sjonen, sløid, fiskeri, jordbrug, maalsagen, sømands­misjonen, Israelsmisjonen, dyrebeskyttelsen, skog­sagen, sang og musik, og industri.» Det var fleire døme på at lærarlaget og ungdomsforeininga saman la politisk press på Heradstyret. Dette skjedde både når det galdt skogplanting og målsak.

Også i «Ulfstens forening for indre mission» (skipa 1883) sat Bjørndal, Buset og Alme i styret. Her spela lærarane ei meir tilbaketrekt rolle, men dei var særleg med på å bere det sterke sosiale engasjementet. Foreininga tok initiativ til både «kirkelig fattigpleie» og aldersheim. På eit samtalemøte i 1889 peika Johs. Lynge på at dei gamle på kår slett ikkje alltid fekk den omsut dei trong og hadde krav på. I innleiinga si gjorde han gjorde framlegg om å bygge ein gamleheim. Det var framsynte tankar, for på den tida fanst ingen gamleheimar på Sunnmørsbygdene. Noko liknande fanst knapt elles i landet heller, forresten. Heimen sto ferdig to år seinare og var i drift til 1953.

Dette var berre nokre døme på optimismen som rådde og lærarane si sentrale rolle i ei blomstringstid. Foreininga fekk etterkvart livssterke avleggarar også utanfor sentrumskrinsen. Det ville føre altfor langt å ramse opp alt lærarane gjekk i bresjen for. La oss berre slå fast at lærarar har hatt ei hand i det meste – ofte heilt opp til i dag.

Lærarane sin sjølvoppofrande innsats for folkeopp­lysning bar snart frukter. Utdanningsnivået vart heva og dette svekka etterkvart lærarane sin posisjon. I dag har læraren vorte ein underordna mønsterplanfunksjonær og ein god prosent av foreldra har like god utdanning som læraren. Samstundes har moderne massemedia for alltid gjort slutt på lærarstanden sitt kunnskapsmonopol.

Dei gamle skulemeistrane var bondesøner utan utdanning og snakke gjerne same dialekt som unga­ne – også i skulestova. Men når dei katekiserte skulle Pontoppidan siterast ordrett – på dansk. Då dei første seminaristane kom ut i skulen, hadde dei brukt mesteparten av utdanningstida til å lære seg å bruke bokspråket både når dei skreiv og når dei snakka. Og bokspråket var framleis dansk. Rundt 1850 vart det sett på som eit stort framsteg at «den dannede Mands Tale-sprog» kom i bruk i skulen. Det skulle vere eit bidrag til å heve dei lågaste klassene i samfunnet – dette at alle born lærde seg eit sams talespråk. Lærarar som ikkje hadde gått på seminaret tok etter – med vekslande hell.

Sjølvsagt vart det gjort mykje narr av denne «språkin­ga». Seminaristen, som snakka som ei bok, måtte finne seg i å opptre som komisk figur i mang ei vise og soge på folkemunne.

Vettige folk såg sjølvsagt snart at dette var eit blindspor samstundes som ei nasjonal-romantisk bylgje førde til eit opprør mot alt som var dansk. Ikkje minst tok lærarane sjølve eit oppgjer med trua på «danskens gavnlige Indflydelse» og vart ivrige målfolk. Allereie etter ein debatt i Stortinget i 1878 vart det slått fast at borna skulle undervisast på sitt eige talespråk. I 1885 kom vedtaket som jamstelte landsmålet med «vort almindelige Skrift-og Bogsprog», som det heitte.

Etter skulelova av 1827 skulle minimumsløna for lærarar vere på 20 spd. i året. Men det var i lang tid framover store ulikskapar i løner. Ei utrekning av landsgjennomsnitt frå 1837 syner at fastskulelæraren hadde årsløn på 86,5 spesidaler, omgangsskulelæra­ren berre 18,5.

I Ulstein hadde dei fleste lærarane 18 spd. i 1860. Så auka lærarlønene sterk fram mot århundreskiftet. Auken i skulebudsjettet, der lærarlønene tok brorparten, vitnar om dette. Skulebudsjettet i Ulstein var på 63 spd. i 1835 og på 3920 kroner (eller nesten 1000 spd.) i 1889. No skal det seiast at dette like mykje avspeglar den sterke utviklinga i skulen i det heile i denne perioden.

Heradet fekk ikkje tilskot frå staten til lærarløner før i 1859. Det året fekk Ulstein 26 spd. og 22 sk. som vart fordelt på lærarane som eit alderstillegg etter tenestetid.

Det vart også meir orden på kva kost læraren skulle kunne krevje i tillegg til losji og løn. Heradstyret fastsette dette til «12 Merker korn» (3kg) for kvar skuledag (1861).

Arbeidet for betre løn og arbeidsvilkår sto ikkje øvst på Lærarlaget sin dagsorden frå starten, men alt i 1870-åra kom løna opp. Seinare har lønskampen etterkvart blitt viktigare.

Biletet til høgre: Slike femårs-meldingar frå skulen i Ulstein kom ut nokre gonger kring århundreskiftet. Her fanst det oversyn over rekneskapen, status for skulebygg, fordeling av timar på klassesteg/fag – og oversyn over elevtal, skuledagar og fråver. I denne samanhengen er der særleg lærarlønene vi er opptekne av. Ein eldre lærar hadde brukbar på denne tida, men skilnadane er store. Legg merke til at nesten alle har utdanning frå Volda. Dei fleste har ikkje skult andre stader enn i Ulstein.

Frå gammalt av var fysisk straff og trugsmål om straff det viktigaste verkemiddelet læraren hadde. Elevane i den gamle latinskulen blei ofte direkte skamslått av lærarane. Både kunnskap, disiplin og god moral skulle bankast inn.

Også ved innføringa av allmugeskulen fekk lærara­ne vide fullmakter: «For aabenbar Ugudelighed med Banden, Lyven, Skielden og forsetlig Traadsighed og U-lydighed, som Børnene i Skolen begaaer, derfor straffer han dem strax med Riis i de andre Børns Paasyn.» Derimot vart det i denne instruksen frå 1739 slått fast at elevane ikkje kunne bli slått berre fordi dei ikkje var flinke nok.

Mange slags reidskap var i bruk. «Ferlen» var ein slagreidskap av tre, gjerne med ei blykule inni. Den vart nytta til slag over knokane. Elles vart både linjal og peikestokk nytta til dette formålet. Ei kone som gjekk på skule i Eiksund i 1880-åra fortel at læraren slo dei med peikestokken over fingrane så blodet spratt. Til slag over ryggen eller baken vart det nytta tamp eller reimar. I byskulen nytta dei spanskrør og på landsbyg­da hadde bjørkeriset fast plass i skulestova. «Mister Erik» låg gjerne oppå skapet.

Utover på 1800-talet auka kritikken mot «de legemli­ge straffer» og det kom strengare reglar for når riset skulle fram og kven som kunne risast. Etter 1834 skulle jenter over 10 år sleppe å trekke ned buksa framfor heile klassa, fordi det var «anstødelig for Sædeligheden». Det vart utarbeidd detaljerte reglar for korleis straffa skulle utmålast i antal slag etter kva reidskap som vart nytta og kor alvorleg brotet hadde vore. Frå 1889 kunne læraren ikkje lenger rise ein elev utan at han hadde samrådd seg med ein medlærar eller tilsynsutvalet for skolen, og andre vaksne skulle vere tilstades når straffa vart gitt.

Dermed vart det vanskelegare å ta fram riset, men hissige lærarar kunne i praksis halde fram med den daglege terroren som før. Lugging, øyrefikar og slag over fingrane vart nemleg ikkje rekna som «legemlig straff».

Ludvik N. Holstad fortel at i hans skuletid i 1890-åra var det sjeldan at nokon fekk ris, men eit rapp med linjalen vanka det ofte. Når ein eller annan hadde gjort eit fantestykkje, kunne han eller ho bli sett i skamme­kråa. Elles var det vanleg å måtte «site igjen» dersom ein ikkje kunne leksa eller hadde slurva med heimearbeidet.

Det er ikkje rart at tilhøvet mellom elevar og lærarar kunne verte litt spent. Det kan forteljast mange episodar der elevar har teke att – åleine eller i lag. I Haddal rundt århundreskiftet blir det fortalt at gutane stengde læraren inne på utedoen. Der vart han ståande lenge og vel medan han ba for seg. Gutane fylde ei vassbøtte og tømde den inn gjennom luftehola over dodøra. Så slepte dei læraren ut att. Det vart ikkje meir skule den dagen, men før dei vart jaga heimatt, kom krinsformannen for å skvære opp. Han samla alle i klasseromet: «De e so mykje ej vil seie dokke kare; her e de åver so åver e, og onder so onder», sa han og gjekk.

Først i 1936 kom det eit lovforbod. Frå då av sto det i Folkeskulelova at «Kroppsleg refsing må ikkje nyttast». Med nye metodar i undervisninga, fylgde det etterkvart ei ny lærarrolle. Læraren skulle ikkje lenger vere den ufeilbarlege som kunne krevje absolutt lydnad. Aktivi­tetsskulen gjorde etterkvart slutt på den autoritære lærarrolla.

Med aktivitetsskulen reiste det seg også ein debatt om disiplin-metodane og oppsedinga i heimane. Ei lita bok på 85 sider fekk mykje å seie i denne nye skuledebatten. I 1936 ga 9 sosialistar ut boka Ny disiplin i skole og hjem. «Vi må fremtvinge en ny oppdragelse og samtidig endre samfunnsforholdene slik at en autoritær oppdragelse ikke lenger er nød­vendig,» heitte det.

Skulen skulle spele på elevane sine interesser og gi «fridom under ansvar». Borna skulle lære å stille spørsmål, oppmodast til å snakke fritt, trenast opp til å gå til kjeldene og sjølv finne svara. Læraren skulle rettleie og legge til rette for at kvar einskild elev skulle kunne utvikle seg i tråd med sine anlegg. Aktivitets­trangen var naturleg og måtte ikkje bremsast. Elevane måtte ikkje lenger kuast, eller bli skremde til lystre.

Ein måtte framleis krevje av ein lærar at han kunne skape arbeidsro, men det skulle vere slutt på jerndisi­plinen og utvising skulle vere strengaste straff.

Om det var strengt i klasseromet, kunne elevane ha det nokså fritt i friminutta. Berre dei heldt seg på skuleplassen, eller innanfor eit eller anna avgrensa område, og ikkje gjorde fantestykkje på bygda.

Leiken var sesongprega. Knut V. A Ringstad fortel at dei aka med kjelke og gjekk på ski om vinteren, og leika «hauk og due» eller slo på pinne om sommaren. Dette var i Haddal i 1920-åra. Fotball var ein ny idrett på våre kantar og dei hadde ikkje ball; «men urinblære av gris var gode greier til innmat i ball. Innsydd i gamle filler vart det brukbare ballar, so lenge lufta heldt seg inne, men det var sårbare saker. Berre ihopsyde filler var til å brekke bein på når dei var fulltrekte med vatn. Når den kampen foregjekk, var gjentene forviste til den bortaste kroken på plassen.»

Elles kunne det hende at bøkene vart lagde til side ein dag eller to. Ved århundreskiftet var det vanleg at skulane tok del i skogplanting og dette var ein tradisjon som heldt seg opp i nokre tiår. Det kunne til og med bli ein skuletur i løpet skuletida innover til Ørsta/Volda eller nordover til Ålesund. Utover i 50-åra kunne det bli litt lenger. Skuleturane var mest avko­bling; fagleg retta ekskursjonar har kome inn i skulen med nyare pedagogiske straumdrag.

Gjennom dei første 150 åra av skulesoga, var det berre menn som kunne undervise i allmugeskule. I 1860 vart det opna for at kvinner kunne vere hjelpelæ­rarar dersom det var for mange born til at ein lærar kunne undervise alle på same tid. Då Stortinget endeleg gjorde vedtak om at også kvinner kunne tilsetjast som lærarar (1869), var økonomi det vikti­gaste argumentet. Lærarinnene fekk mykje Iågare løn. Dersom ein skulle skaffe nok lærarar, utan at det skulle legge for store bører på kommunane, var det ein grei utveg å tilsetje kvinner i staden for menn. Det var ikkje uvanleg at ein kunne tilsetje to lærarinner for det det kosta å halde ein lærar.

Den første Iærarinna som vart fast tilsett i Ulstein, var Aasta Tenfjord. Tilsettinga vart gjort på eit skulesty­remøte 29.august 1902 og posten skulle sjølvsagt dekke «haandgjerning» på alle skulane. Før den tid var det etter alt å døme kvinnelege timelærarar som hadde teke seg av dette faget. Den praktiske opplæringa vart gjennomført som ein- eller to-vekers kurs til langt ut i 50-åra.

I 1903 vart Serine Hasund tilsett. Ho skulte i Hasund og seinare også på Skeide – og ho var almenlærar. Elles var det få kvinnelege almenlærarar i skulen, og særleg var det få som blei verande i jobben i mange år. Mellom dei som blei lengst var Borghild Lynge og Tora Bakken. Først på 1960-talet kom dei kvinnelege lærarane for alvor inn i skulen i Ulstein. Mange av desse er framleis tilsette.

I kriseåra frå 1922 til 36 var det stor arbeidsløyse mellom lærarar – og det var heller ikkje sjølvsagt at dei som hadde jobb fekk den Iøna dei hadde krav på. Mange lærarar vart oppsagde og vart tilsette på nytt på startløn. Når det ryktast at kommunekasseraren had­de fått pengar, galdt det å stille seg i kø om ein skulle få noko av den Iøna ein hadde krav på. Vanleg lærarløn på 60 kroner veka i storskulen og 50 kroner i småskulen var i utgangspunktet ikkje stort å leve av. Når det i tillegg gjekk både månadar og halvår før Iøna kom, vart det svalt i mange lærarheimar.

I 1930 var 1680 fullt utdanna lærarar utan arbeid. Desse åra blei lærarutdanninga strypt og dette skulle merkast nokre tiår seinare. Midt på 50-talet var lærarmangelen stor og det var var over 3000 lærarar utan utdanning i full stilling i skulen.

Saman med lærarane vart skulestyret innkalla til krisemøte på Sjøborg 13.april 1940. Møtet vart samde om at ein måtte prøve å halde skulen i gang, men kvar Iærar fekk fullmakt til å avgjere om undervisinga skulle avbrytast. Ved Ulsteinvik skule skulle berre dei tre roma nede nyttast – resten av klassane måtte ein finne rom til på bygda. I praksis førte krigsmobiliserin­ga og den usikre situasjonen til at skulane stengde berre få dagar seinare. Folkeskulen låg nede i ein månad og kom i gang att 15.mai.

Kampen om skulen starta rett etter okupasjonen. Skulane fekk alt i 1940 tilsendt mykje materiell frå Nasjonal Samling. Det var bøker om «det nye Tys­kland», talane til Quisling og festskrift til propaganda­minister Gulbrand Lunde og kona – sjølvsagt utgjeve av Propagandaministeriet. Ingen av bøkene vi kan finne ber preg av flittig bruk. I nokon av dei har lærarane skrive sine kritisk kommentarar i margen.

Hausten 1940 kom dei første signala om omarbeid­ing av læreplanar og lærebøker. Samstundes vart det sett fram trugsmål mot lærarar som ikkje vil medver­ke til den politiske «nyordninga». Det gjekk ikkje lenge før lærarane vart pålagde å arbeide for at NS skulle ha framgang og truga med «drastiske straffer». Born og unge som ikkje viste tilstrekkeleg respekt for partiet skulle plasserast i spesielle anstaltar.

På nyåret 1942 spissa kampen om barn og unge seg til. Lova om pliktmedlemsskap i Norges Lærer­samband blei kunngjort i Vikebladet 12.februar. To veker seinare hadde avisa eit stort oppslag om Nasjo­nal Ungdomsteneste på førstesida. NS hadde endra strategi. Ungdomstenesta skulle bli eit norsk Hitlerju­gend. All ungdom mellom 10 og 18 skulle no bli «ledet i nasjonal ånd». Det var NS Ungdomsfylking som på denne måten skulle bli «førere for Norges ungdoms­skare». Lærarane skulle kunne påleggast å stille som leiarar og instruktørar.

«Det er på tide at vi nå kom fram til en slik ordning», heiter det vidare i pressemeldinga i Vikebladet. «Store deler av den norske ungdommen har i måneder vært underlagt en høyst usunn innflytelse fra de marxistisk­-jødiske folkeforførere, som gjennom sin terror har holdt ungdommen tilbake fra idrett og sportsliv.» Litt av ein attest til lærarane! Det skulle bli fleire oppslag om Ungdomstenesta utover våren. Organisasjonen skulle drive fysisk fostring i tillegg til den politiske skoleringa. Lokkemiddelet var idretten, men det blei også truga.

Kravet om pliktmedlemskap i det nazi-styrte Lærar­sambandet, og dei andre tiltaka for å nazifisere oppdraginga, vart kontant avviste av dei fleste. Få let seg lure, sjølv om mykje var gjort for å få Iærarane til å tru at det var patriotar som sto bak lærarsambandet. Lærarane hadde eit godt kontaktnett og varsla kva­randre. Det kom ein proteststorm frå både lærarar og foreldre. Også lærarane i Ulstein protesterte samla. Skulestyra la ned verva sine. Lærarane nekta å ta på seg administrativt ansvar. Det var sendt tusenvis av likelydande brev til departementet. Men om morgonen 20.mars 1942 sette Quisling likevel hardt mot hardt. 800 Iærarar frå heile landet vart arresterte. Dei 500 som nekta å skrive under lojalitetserklæringar vart internerte og sende til Kirkenes med båt ein månad seinare. Der vart dei haldne i arbeidsleirar i 4 til 7 månadar.

Fra Ulstein vart Johannes L. Dimmen, Johan Halkjelsvik og Ole Leinebø henta av lensmannen og sende nordover til Falstad. I fylgje muntlege kjelder kom alle tre att etter kort tid. Men dei mange opphalda i undervisinga førde til at eksamen vart avlyst i 1942.

Allereie 25.april slo departementet full retrett. Tilta­ka hadde blitt «misforstått», heitte det. NS-regimet hadde tapt kampen om skulen. Det kom ikkje fleire pålegg til lærarane og nazi-lærebøker vart aldri utgjev­ne. Ungdomstenesta vart også skrinlagd.

I 1945 starta oppvasken, men innanfor skulestellet hadde ein nokså lite å svare for. Det var ikkje mange lærarar i Ulstein som vart lokka eller truga til å «skrive på». Leiinga i Iærarfronten på Sunnmøre reiste sak mot ein lærar i Ulstein etter krigen. Saka verserte i skulestyret i fleire år – bak stengde dører – og det er omfangsrik korrespondanse med både skuledirektø­ren og granskingsnemnda. Skulestyret gjorde først vedtak om reprimande, men trakk seinare vedtaket for å få avslutta saka. Alt tyder på at heile saka vart vekklagd.