Konfirmasjonen og kristendomsskulen

Reformasjonen la det første grunnlaget for skulen også her i landet. Luther var på mange område svært radikal og langt føre si eiga tid. Han var oppteken av at born og vaksne skulle forstå den kristne læra. Dermed måtte forkynning og opplæring gå føre seg på det språket folk snakka og forsto. Han ville at alle skulle lære å lese – også jentene – og gjorde framlegg at det skulle opprettast kristelege skular der borna kunne gå eit par timar kvar dag, samstundes som dei fekk praktisk opplæring heime.

Det skulle kome til å gå 200 år før ein byrja å setje ut i livet nokre av Martin Luther sine radikale skule-idear. Men i mellomtida vart det innført ei form for obligatorisk søndagsskule, kvar søndag etter kyrkjetid. «Den rette Ordinants» var tittelen på den nye kyrkjelova som danskekongen innførde i Noreg i 1539. Her vart prest og «degn» pålagde å stå for denne opplæringa og «læreboka» skulle vere Luthers vesle katekisme.

Vi veit ikkje sikkert korleis kyrkjelova vart etterlevd på dette punktet her i bygda. Reformasjonen raserte på mange måtar dei kyrkjelege tenestene og sette i første omgang kristendomsopplæringa langt tilbake. Heile øya låg på den tida under Herøy prestekall og det var nok ikkje ofte presten eller kapellanen såg seg syn med å vitje anneksa. Det er først i 1590 at vi høyrer om ein eigen prest i Ulstein. Fattige bygder hadde heller ikkje alltid råd til halde seg med «degn», så det var ofte presten som måtte stå for opplæringa. «Der er en ulidelig Mangel i Norge på Kirkedegne», heiter det i kyrkjelova av 1607. I Ulstein fekk vi etter alt å døme fast klokkarteneste først frå siste helvta av 1600-talet. Før den tid høyrer vi sporadisk om klokkarar, mellom anna om ein Peder Haddal.

Reformasjonen gjorde dansk språk til «Herrens eget ord». Borna her i landet måtte med andre ord lære dei same remsene som før, men no på eit nytt framandspråk – utan at dei forsto så mykje meir av den grunn.

Biskop Bredal i Trondhjems stift (Ulstein låg under Herøy, som igjen låg under Vår Frues kirke i Trond­heim) utarbeidde faktisk ein eigen undervisingsplan for stiftet i 1660-åra. Prestane og klokkarane skulle halde eksamen to gonger i året og gi borna karakter frå 1 til 4 i kristendomskunnskap. Også staten sette etterkvart makt bak kravet om opplæring. Eit konge­brev frå 1645 legg ned forbod mot å trulove folk som ikkje kan barnelærdomen og offentleg truloving var påbode i Noreg fram til 1799. Frå 1736 måtte folk vere konfirmerte for å kunne gifte seg.

I 1730 vart Christian VI konge i Danmark/Noreg. Han var gripen av pietismen – ei religiøs vekkjing som braut ut i Tyskland nokre tiår tidlegare. Pietismen undertrykte mykje av dei folkelege kultur-yttringane; det vart innført sensur, kyrkjetvang og gapestokk. Men på den andre sida ivra pietistane for kristendomsopplæringa og her sette pietisten Christian VI spor etter seg i norsk skulesoge.

Konfirmasjonen vart innført i 1736 og dette vart eit nålauge som alle unge måtte gjennom for å kunne kome inn i den vaksne verda. Den som skulle konfir­merast måtte vere over 14 år og måtte ha «gått for presten» i tre månadar. Kvar konfirmant måtte gjen­nom ein muntleg eksamen med heile bygda som tilhøyrarar i kyrkjebenken. Konfirmasjonen ga prestane større makt enn før, for det var presten som avgjorde kven som skulle få «sleppe fram på kyrkjegol­vet». Det var nok ikkje fritt for at makta kunne misbrukast – ikkje minst etter at det vart vanleg å rangere konfirmantane slik at dei flinkaste eller rikas­te fekk stå øverst. Det vanka nok både saltkjøt og smør for å blidgjere presten og få sonen eller dottera høgare opp på kyrkjegolvet.

Pietistane tok oppatt Luther sitt krav om at alle skulle lære å lese – slik at folk på eiga hand kunne lese Bibel og katekisme. 23.januar 1739 kunne Christian VI underteikne ei skulelov som skulle sikre at ein nådde dette målet. Lova var utarbeidd for danske tilhøve. Det kom også ei norsk utgåve der Danmark var bytta ut med Noreg, men med eit unntak: Også i den norske utgåva står det at det i kvar kyrkjelyd skal vere ein dansk skule.

«Forordning for Skolerne paa Landet i Norge, Og hvad Klokkerne og Skoleholderne derfor maa nyde» er den lange tittelen på den første skulelova. Det var framleis prestane som skulle ha overoppsyn med opplæringa, saman med klokkarane, men det skulle også tilsetjast eigne skulehaldarar. Kristendoms­kunnskap og lesing var dei einaste obligatoriske faga.

Lova var framsynt, men tok ikkje nok omsyn til røyndomen på landsbygda. Det skulle satsast på lærarar frå latinskulane og flest mogeleg faste skular i eigne hus. Alt skulle betalast av bøndene sjølve. Det synte seg snart at lova ikkje kunne gjennomførast. Tilbakemeldingane, også frå stiftsamtmannen og biskopen i Bergen, var så negative at styresmaktene i København måtte redusere krava. I den såkalla «Plakaten» av 1741 vart det langt på veg overlate til kvart prestegjeld å avgjere korleis skulen skulle ordnast.

Biskop Bornemann peika ved dette høvet på at folk hadde små økonomiske midlar og det var dårleg med kost og husrom til lærarane. Difor trudde han ikkje at det kunne kome på tale med anna enn bondesøner som lærarar. Han hadde heller ikkje særleg tru på at det kom så mange faste skular med det første.

Han fekk rett. Dei første lærarane var konfirmerte bondesøner, slik dei fleste klokkarane på landsbygda også var bønder. Korkje klokkarar eller skulehaldarar fekk særleg mykje utdanning. I 1750 skreiv biskop Pontoppidan om klokkaren i Ulstein, Elling Holsæker, at han var ein gammal bonde som knapt kunne lese.

Først tre år etter at skulelova kom, vart det skipa skule på Sunnmøre. Futen Nicolai Astrup hadde fått pålegg om å krevje inn skuleskatt, men så kom plakaten og lempa på krava. No var det opp til presteskapet og bøndene å bli samde om korleis skulen skulle ordnast i prestegjeldet.

21. september 1742 hadde futen samla represen­tantar frå alle prestegjelda på Søre Sunnmøre til møte i Brandal. Frå kvart prestegjeld møtte presten og to valde utsendingar. Trass i at det var uår og folk var redde for å ta på seg utlegg, må utsendingane ha fått fullmakt til gjere dei naudsynlege vedtaka for å få skipa skule. I protokollen frå møtet heiter det at «Ungdommen formedelst dette Lands Situation maa undervises af Omgaaende Skolemestere, hvilke hver i sit District jevnligen bør holde skole, men efter Lan­dets Beskaffenhed maa cessere i Sommer- og Høs­tvindernes tid, da Almuen er ude på Marken til Høe- og Kornbiæring.»

I fylgje «skulefundasen» skulle ungdomen i kvart sokn heretter få tre månadar undervising i året. Det skulle tilsetjast ein skulehaldar i Ulstein sokn og ein skulehaldar på Hareid. Men det var 160 «gaardmænd» på Hareid og berre 90 i Ulstein. Difor skulle det også tilsetjast ein hjelpelærar – ein «adjunctus» – på Hareid. Han fekk halv skulehaldarløn, og skulte etter alt å døme i Vartdalsstranda.

Årsløna for skulehaldaren var på 12 riksdalar. Det gjekk med andre ord 30 riksdalar til løn i året. Skuleskatten vart fordelt på alle. Både gardmenn, andre over 15 år av bondestand og husmenn måtte ut med 6 skilling i året. Dei fattigaste kunne sleppe med 4. Handelsmennene i Brandal og på Håkonsholmen, kyrkjeeigarane og embetsmennene måtte betale meir: mellom 1 og 2 mark i året. Det vart valt ein skulekasserar som skulle ha oppsynet med skulekas­sa. Utanom lærarlønene skulle pengane brukast til innkjøp av læremateriell til fattige born og til mat til born som måtte bu utanfor heimen så lenge skulen varte. Skulekassa hadde også inntekter frå kollektar i kyrkjene og visse bøter. Var det råd, prøvde ein å unngå å skrive ut skatt. Dersom det vart overskot i kassa, skulle ein legge tilsides pengar «da Almuen for dette Aar kan forskaanes».

Peder Thams Buschmann kom til Ulstein som sokneprest i 1797 og vart verande her til 1822. Dei fire siste åra var han prost og omlag samstundes vart han stortingsmann. Buschmann var på mange måtar eit typisk barn av opplysningstida. Han hadde stor tru på folkeopplysning som eit middel til å fremje gode skikkar, disiplin, edruskap og reinare moral. For skulen vart han difor ein ihuga pådrivar – slik opplys­ningstida sine prestar gjerne var. Kunnskap og fornuft sto i høgsetet. Potetprestane fekk klengenamnet sitt fordi dei var meir opptekne av å lære folk å dyrke poteter enn å forkynne.

Buschmann burde aldri ha vore prest, meinte biskop Pavels. Han var noko bekymra etter ein visitas her. Buschmann mangla «den blidheds og saktmodig­heds Aand, der bør besjæle Religionslæreren», meinte biskopen. Buschmann sjølv ville gjerne ha vore offiser – han likte å kommandere og ha autoritet. Under krigsåra fekk han prøvd seg som sjef for landevernet på Søre Sunnmøre. Då samla han ungdommen i Ulstein til eksersis og våpentrening.

Teologisk var Buschmann svært radikal. Han kunne halde ei heil preike utan å nemne Jesus og utan og bruke Bibelen i det heile. Han hadde visstnok lite til overs for den religiøse vakninga i samband med Hauge­rørsla og med sin tørre moral var han ikkje den som fremja personleg kristentru. Derimot la Buschmann ned ein stor innsats for å gjere kyrkjesongen betre og han ivra for å få innførd songundervising i skulen. Han lærte mange lærarar å synge etter notar, og arbeidde i det heile for friskare song og ein meir moderne syngestil.

Eit av dei viktigaste framstega som kom med skulelova av 1827, var at det no skulle vere ein «folkevald» skulekommisjon med presten som for­mann. Kommisjonen skulle sjå til at krava i skulelova vart etterlevde.

Frå 16.mai 1860 er det slutt på den reine kristen­domsskulen – på papiret. Den dagen underteikna Carl 15. stortingsvedtaket av 21.mars same året om ny lov for landsskulen. I formålsparagrafen er meir allmene kunnskapar jamstelt med det kristelege: «Det skal være Almueskolernes Formaal at understøtte den huuslige Opdragelse i at bibringe Ungdommen en sand christelig Oplysning og derhos at forskaffe den de Kunskaber og Færdigheder, som ethvert Medlem af Statssamfundet bør besidde, samt derhos i den Udstrækning som Forholdene tillade, at føre den videre frem i Almendannelse.»

Hartvig Nissen, skulemannen som hadde skrive lovframlegget, såg klarare enn dei fleste i si samtid at det ville bli aukande trong for verdsleg og allmen kunnskap. Den industrielle revolusjonen sto for døra. Utskiftingane av gardsbruka gjorde slutt på den gamle teigblanding; større og meir lettdrivne jorde opna for nye metodar i jordbruket. Samfunnet sto i det heile på dørstokken til ein periode med rask utvikling på alle felt «Tiden fordrer med nødvendighet at der vites meget», sa han. Det var det ikkje alle som såg like klårt som han. I åra frametter skulle det stå bitter strid om det verdslege innslaget i skulen.

I praksis skulle det gå noko lenger tid før ein tok farvel med kristendomsskulen i Ulstein. Her sto kris­tentrua etterkvart sterkt mellom folk. Dei store vek­kjingane i 1870- og 80-åra påverka også vektlegginga i skulen. Men det verdslege fekk gradvis større vekt. Frå slutten av 1880-åra vart det utarbeidd omfattande lokale læreplanar for å sikre breidda i undervisninga.

I 1895 gjorde sokneprest Hansteen opptaket til den første søndagsskulen på Sunnmøre nettopp i Ulstein. Dette initiativet hadde neppe kome dersom det ikkje var for at det sterke kristne lekfolket i bygda meinte at kristendomsfaget no var blitt svekka. No måtte borna få «ekstraopplæring» utanom skulen.