Oppvekstvilkår i Ulstein

Midt på 1700-talet var det lite skog att på øyane. Det var difor dyrt å bygge hus. Strøm hevdar at husa som stod på denne tida som regel var svært dårlege – furutømmeret kunne vere fleire hundre år gammalt. På dei fleste gardane var våningshuset ei røykstove, uten loft, med open eldstad og ljore i taket. Golvet var ofte berre stampa jord eller det var steinsett.

Det var berre eit rom i huset, men husbonden og husfrua hadde ei kove (ei slags innebygd seng) i eit hjørne. Eit stort langbord med benkar rundt dominer­te i romet. Vinterstid kokte dei mat på eldstaden her; dei åt, arbeidde og sov i same romet. Det var svart av sot til eit stykke ned på veggen. Nedanfor skurte dei veggane reine. Den stokken som markerte skiljet mellom den sota og den vaska delen av veggen vart gjerne dekorert med kritt.

Røykstovene var tronge. Dersom heile huslyden var samla, sat dei nesten oppå kvarandre. Bustadtilhøva førte til mykje sjukdom mellom folk. Det var mørkt inne – i tillegg til at det var røykfullt. Dagsljoset fall inn gjennom små gluggar i veggen. Om kvelden og midtvinters tende ein tranlampane for å få arbeidsljos. Det er ikkje å undre seg over at lærarar og prestar klaga over at husa ikkje var eigna til å drive skule i.

Men nye byggeskikkar var på veg – ikkje minst på øyane. Det var mangel på never til taktekking, så dei mest velståande hadde teke til å legge takstein. Det var også fleire som hadde bygd pipe og sett opp omn allereie midt på 1700-talet, i fylgje Hans Strøm.

Alkoholmisbruk var eit alvorleg sosialt problem på 1600 og 1700-talet. Grovt sagt kan ein seie at dei som dreiv handel levde av å kjøpe opp fisk og selje brennevin. Særleg i samband med fisket var det livleg handel, men brennevinshandelen gjekk til og med føre seg på kyrkjebakken etter kyrkjetid – ulovleg rettnok. I 1714 var tilhøva så ille at nokre prestar i amtet gjekk saman og klaga til kongen over umora­len. I 1750-åra rekna Hans Strøm ut at folk på Sunnmøre i gjennomsnitt brukte dobbelt så mykje til å kjøpe rusdrikk for som dei betalte i skattar. Det var verst på øyane. Her gjekk det i brennevin. I fjordbygde­ne brygga ein meir øl heime av eige malt. På øyane kjøpte dei gjerne malt frå Bergen når dei skulle brygge til høgtidene.

Elles var det ikkje uvanleg at presten var den verste av dei alle. Volda-presten Otto Finde vart vidgjeten som svirebror og begersvingar. Prestane Hans Sahl i Herøy og Nils Friis i Vanylven vart avsette på grunn av valdsbruk og sedskapsbrot. Og kapellanen i Ulstein, Rasmus Brandal, hamna i retten etter å ha vore i slåsskamp med sorenskrivaren og slått han i hovudet med ei sølvkanne. Det seier seg sjølv at slike prestar var lite skikka til å ta seg av kristendomsopplæringa.

Det var mennene som tente pengar, og det var stort sett mennene som drakk. Som alltid elles gjekk det mest utover kvinnene og borna. Valdsbruk var ein vanleg måte å løyse konflikter på – både innanfor og utanfor familien. Drap var ikkje uvanleg. Dertil kom det at levekåra ikkje akkurat vart betre når ein drakk opp mesteparten av familieinntekta. Biskop Pontoppidan klaga over drikkinga i Ulstein under ein visitas i 1750. Men det var verre i Sande. Der hadde kapellanen berre funne to edru mannfolk ein kyrkjesøndag og det var ikkje uvanleg at folk var så fulle at dei spydde i benkane.

Biletet til høgre: Siste helvta av 1800 og byrjinga av 1900-talet var ein periode med rask teknologisk utvikling. Denne «grafittien», som er skoren inn i veggen på eit kvernhus i Ulsteindalen, kan illustrere dette. Langs kysten var overgangen frå segl til damp eit storhende.

I dette samfunnet hadde borna mange plikter, men ingen rettar. Borna var foreldra sin eigedom og i tilhøvet mellom born og vaksne vart det kravd absolutt lydnad. Samstundes var born og unge verdfulle som arbeidskraft. Det er på borna «en Bondes Velstand for en stor Deel beroer,» skriv Hans Strøm.

Både i samband med gardsdrifta og fisket, fekk borna tidleg ansvar og dei hadde sine faste oppgåver. l tillegg til at innføringa av allmugeskulen auka skatte­trykket, var bøndene også irriterte over skulen tok frå dei arbeidskraft. For borna derimot kunne tida på skulen og på skuleveg ofte bli eit kjærkome avbrekk i ein lang og knallhard arbeidsdag. Det vart elles lite tid til leik og moro. Dersom ungane brukte for lang tid på skulevegen eller var for lenge nede i fjøra og bada, vanka det juling.

Slik var tilhøva for born og unge flest til langt inn på 1900-talet. Frå 20-åra blir det fortalt at det kortaste riveskaftet var berre 70 cm. Alle måtte vere med å snu høyet. I fjøset var det ofte ungane si oppgåve å bere vatn til dyra og å måke. Når båtane kom inn frå fiske om ettermiddagen, bar det ned i fjøra. Medan kjerringane tok seg av fisken, hadde ungane ansvar for avfallet. Haud og rygga vart tatt vare på, tørka, selt til mylna og oppmale til dyrefor. Til gjengjeld fekk borna «fiskegåver» når han far kom heim frå mylna. Det kunne vere ein blyant, ei kladdebok eller andre ting dei trong. Frå 10-årsalderen vart ungane sende på sætra.

Men dei vaksne var også opptekne av at borna ikkje skulle få for vanskelege oppgåver for tidleg, og at dei skulle lære respekt for farleg reidskap. Det galdt til dømes klare reglar for kor gamle ungane skulle vere før dei fekk slå med ljå. Replikken hans Tolles-Johan er klassisk: «Ja, dokke ska få slå, men skjere dokke dokke fordærva, so henta’kje ej dokter. Ej he onga nok likevel.»

Grovast var utnyttinga av born som arbeidskraft i samband med industrialiseringa i siste helvta av 1800-talet – og då særleg i byane. Born under 15 år kunne utgjere halvparten av arbeidsstokken på ein fabrikk og borna gjekk fulle skift på 12-14 timar etter skuletid. Fattige familiar var heilt avhengige av denne ekstrainntekta. I allmugeskulen i dei største byane kunne så mykje som 65% av gutane og 33% av jentene over 12 år ha løna arbeid ved sida av (1871). Skulelova av 1889 sette ein del grenser og i 1892 kom fabrikktilsynslova og det vart forbode å ha born under 12 år i arbeid meir enn 6 timar pr. dag og born over 12 kunne ikkje arbeide meir enn 8 timar. Men på landsbygda førde ikkje desse lovene til særleg store endringar.

Etter at dei unge var konfirmerte, 16-17 år gamle, vart dei rekna som vaksne. Det fanst ikkje tenåringar eller ungdomskultur – slik vi kjenner fenomenet frå etterkrigstida. Det var heller ikkje nokon som trong fritidsaktivitetar for aktiviseringa si eiga skuld. Det var heile tida bruk for born og unge si arbeidskraft.

Det var sjølvsagt avstand mellom fattig og rik også Ulstein, men dersom vi samanliknar med tilhøva i innlandet, var velstanden likevel rimeleg godt fordelt gjennom det meste av perioden. Embetsmennene; presten, futen og lensmannen, utgjorde toppsjiktet i samfunnet. Men embeta var ikkje særleg feite. Daglei­garar og fattigfolk på legd utgjorde botnsjiktet. Men den økonomiske ulikskapen på bonde og husmann, eller bonde og embetsmann, var ikkje så stor.

På 1700-talet var det i gjennomsnitt 2 husmenn på kvar bonde her i landet. I Ulstein var det på same tid 7 bønder på kvar husmann.

I siste helvta av 1800-talet var Ulstein eit av dei Sunnmørsherreda som hadde lågast utvandring til Amerika i høve til folketalet. Frå 1866 til 1905 var det berre 241 personar som utvandra. Frå andre herred med tilsvarande folketal, kunne talet på utvandra vere meir enn det dobbelte. Det seier sitt om at dei fleste hadde levebrød.

Allmugeskulen skulle vere for dei som sto lågast i samfunnet. Men det var helst i byane at det var eit klasseskilje. I Ulstein høyrde nesten alle til allmugen. Sjølv om det hende at embetsmenn eller velståande handelsmenn hadde huslærarar, vart allmugeskulen i praksis ein folkeskule frå starten. Likevel var undervis­ninga lagt opp slik at den sikra at allmugen forblei i si eiga samfunnsklasse. Det var klare skilje mellom kva borna lærte i allmugeskulen og i privatskulane for borgarskapet i byane.

Overklassen var i det heile nokså fåtallig her i landet. Ved folketeljinga i 1769 hadde Noreg ca. 725.000 innbyggarar. Av desse var berre 1.700 geistlege, sivile og militære tenestemenn. Berre 1 av 10 budde i by.

Helsetilstanden på 1700-talet var elendig. Og det var gjerne borna det gjekk hardast utover. Underernæring og feilernæring ga sjukdomsepidemiar lett spel. Ein svært høg andel av borna døydde i løpet av dei første leveåra. Det var ikkje uvanleg at mindre enn halvparten av borna fekk leve opp.

Utover på mot midten 1800-talet vart helsetilstan­den noko betre. Det kom også av at ein ikkje hadde dei store krisene, med uår og svolt. Elevane var likevel mykje borte frå skulen på grunn av sjukdom og dei lærte ikkje stort om korleis dei skulle unngå å bli sjuke heller. Lite variert kosthald, dårleg hygiene og dårlege klede var framleis eit stort problem. Blar vi frammøteprotokollane til skulen, er det ikkje sjeldan å finne overstrokne namn og «død» i merknadsfeltet.

«Paa Grund af smitsom Sygdom kunde Børnene af Midtflø ikkje søge Skolen den 1.ste Tur,» heiter det i protokollen på Flø i 1877. Eit par år seinare var ungane frå Roppen som måtte halde seg heime. Etter alt å døme var det «tæring». I åra rundt 1. verdskrigen herja ein kraftig influensa-epidemi, den såkalla «spanskesykja». Den gjekk ikkje berre utover borna. Adolf Hovden, som var lærar på Skeide skule, døydde av spanskesykja vinteren 1918-19.

Det var seminaristane som gjorde skulen til eit av dei viktigaste reidskapa i arbeidet for kosthalds-og helseopplysning. Men det tok si tid. Langt inn i dette århundre sto det ei vassbøtte i eit hjørne i klassero­met. I bøtta var det ei ause som borna drakk av etter tur. Og mange spytta på golvet både heime og i skulestova. Dette heldt fram sjølv om smittsame sjukdomar, som tuberkulose, tok tusenvis av menne­skeliv kvart år her i landet. I Haddal drakk alle elevane av same ause så seint som i 20-åra, men spyttebakkar vart innkjøpt i 1902. Etterkvart kom det krav om drikkefontener. På Flø skule gjorde dei det enkelt; dei snudde berre krana opp-ned.

Størst innsats gjorde skulen antageleg gjennom kosthaldsopplysning. Mellom anna har det i etter­krigstida vore vanleg å stille krav til skulematen. Det skulle vere grovt brød, med variert pålegg – og borna skulle ha med seg ei flaske med mjølk. På 70-talet kom det i stand sal av mjølk på skulen.

Gjennom skulehelsetenesta blir elevane i dag regel­messig undersøkte av lege. Ordninga kom i stand med folkeskulelova (1936).

Storparten av opplæringa har heilt fram mot vår tid gått føre seg i heimen. Det er først dei siste 100 åra at skulen også har teke over den praktiske opplæringa i husstell, handarbeid, sløyd o.l. – og i tillegg det meste av yrkesopplæringa.

Gjennom tusenvis av år gjekk dugleik og kunnska­par i arv frå far til son, og frå mor til dotter. Frå born var små, var dei med dei vaksne på arbeid. Dei visste tidleg heile gangen i produksjonsprosessane – anten det dreia seg om fiske, jordbruk eller ulike handverk. Etterkvart fekk dei større og større ansvar – til dei tilslutt kunne ta over der dei gamle slapp. I eit samfunn der ein måtte vere sjølvberga med det meste, kunne foreldra gi borna ei allsidig yrkesopplæring.

Så tidleg som i 10-12 års alderen måtte mange born ta teneste. Årsakene var fleire. Det kunne vere fordi foreldra ikkje kunne brødfø dei lenger, men det var også stor etterspurnad etter tenestefolk. Dette syste­met var elles ein del av utdanninga. Borna vart gjerne sende til meir velståande slektningar eller andre som hadde bruk for arbeidskrafta deira. Dei måtte bu heimanfrå og kunne vere borte i lange periodar i strekk. Løna var kost og losji.

Då den første skulelova kom for 250 år sidan, var det etter alt å døme svært få i Ulstein som kunne lese eller hadde bøker heime. Og det skulle gå meir enn 100 år før dei vaksne såg særleg meining i at borna skulle bruke tid på å tileigne seg lesekunsten. Særleg var det vanskeleg å få forklart folk kva jentene skulle med bokleg lærdom.

Så seint som i 1840-åra blir det fortalt om born som ikkje lærde å lese. Olavius Larsen Dimmen var ein av dei. Han gjekk i omgangsskule i Ertesvågane tre veker i året. Foreldra meinte det var viktigare at han jobba heime på garden. Dei tok leseboka, bløytte henne opp og ga papiret til kyrne for å dryge foret. Då Olavius sjølv fekk born, lærte dei far sin å lese. Men skriving lærte han aldri.

Det var skular her i landet lenge før 1739, men det var eliteskular og ikkje skular for folk flest. Allereie frå 11-1200 talet var det katedralskular i Nidaros, Bergen og Oslo seinare i mellomalderen også i andre byar. Dette var presteskular. Dei katolske klostera var også kunnskapssentra og ved klostera vart det ikkje berre gjeve kristendomsopplæring, men også opplæring i jordbruk og praktiske fag. Frå slutten av mellomalde­ren fekk vi dei første latinskulane i byane. Desse skulane skulle ta seg av utdanninga til born av borgarskapet.

I Ulstein hende det ein sjeldan gong at presten tok seg særskilt av ein evnerik gut, ga han litt privatunder­vising og fekk han avgarde til vidare utdanning. Ein av dei som fekk sjansen på dette viset var Gulik Jonson Fjelle. Han kom til København og skulle studere til prest. Diverre slapp han opp for pengar, som dei fleste andre bondestudentane. Han kom heim til Ulstein og var ei tid huslærar hjå sokneprest Cappelen. Seinare vart han klokkar i Herøy.