Støypejarnskrossane på Vik kyrkjegard – eit levande ettermæle

Vi veit ikkje når vi byrja å gravlegge våre døde. Men i yngre steinalder finn vi hellegraver eller hellekammer som den døde vart sett inn i. Nokre graver kunne vere for einskildpersonar, medan jettstover og hellestover var gravkammer som romma mange. Gravstaden vart lagt i randsona i det geografiske området for stammen eller samfunnet, og vart dekt av jord. Slike gravhaugar finst det spor av i Østfold.

Seinare, i eldre bronsealder, vart menneske gravlagde i kister, i form av uthola trestammer, og kring Kristi fødsel var det vanleg å brenne dei døde og legge oska i ein gravhaug saman med gravgods. Førestillinga om at livet heldt fram i ei «jordisk form» ein annan stad kjem med dette til uttrykk. Bautasteinar vart røyste, også på gravstadar. I hundreåra fram mot vikingtida vart det nytta både jord- og branngrav, synlege som store haugar i terrenget, medan det i viktingtid berre var dei mektige som fekk gravhaugar. Storleiken på grava låg som ei méd eller ein varde som gjorde synleg for andre kva slags gen og dygder dei gjenlevande på denne staden hadde sprunge ut av og var oppfostra i.

Ettermælet var viktig for ein viking – og viser oss med det at dei den gong i langt større grad enn oss, var historiemedvitne og anerkjente historias kraft i det levde livet.

Innføring av kristendommen kravde mykje av menneske i si samtid. Tusenårige førestillingar om det luksuriøse livet i det hinsidige vart tilsidesett. Verdiar og sosial orden vart kasta om, og med dette kom også nye avskilsritual og gravlegging. Kyrkjene skulle ha ein kyrkjegard, og den som prøvde seg på hauglegging vart bøtelagt. Det faktum at menneske enno haugla vitnar om at det var vanskeleg å sleppe tak i idéen om at den døde hadde behov for gravgods. Alle skulle ligge i vigsla jord, med unntak av mordarar, sjølvdrepne, tjuvar og bannlyste. På den andre sida var det strenge reglar for åtferd på kyrkjegarden og slagsmål og drap måtte ikkje skje der – det ville vere å vanheilage staden. Kyrkja vart derfor også eit asyl for forfulgte.

Kyrkjeretten ga reglar for plassering. Mennene skulle ligge sør for kyrkja og kvinnene i nord. Hovudet skulle vere vendt mot vest fordi den døde skulle røyse seg på oppstandelsens dag og kunne sjå Kristus kome i morgonrauden (aust). Plasseringa i kyrkjegarden var streng og øvrigheita skulle ligge nærast kyrkja, deretter bøndene, så dei frigjevne og til sist altså trellane. Presteskapet vart lagt inne i kyrkja, under golvet, nær alteret. Etter kvart som pengar vart eit mål kunne lekfolk kjøpe seg gravplass inne i kyrkja.

Gravminna frå mellomalderen var av stein og var for dei rike og mektige. Ein likstein kosta og det var knytt avgift til nedlegging. Reformasjonen endra heller ikkje gravskikkane og det utvikla seg ei enorm overdådigheit ved rikmannsgravferder som det hende at styremaktene greip inn. Gravferder kunne også gå føre seg om natta i lyset av faklar. Det må ha vore vakkert. Eg kjem i hug ei forteljing frå Portugal i 1300-åra, om prinsesse Isabel med svanehalsen, som vart drepen i eit politisk spel. Om natta, i lys av faklar, fekk båra hennar far den lange vegen frå drapsstaden til grava.

Gravlegging inne skapte etter kvart plassproblem. Kyrkjene fekk tilbygg og gravkjellarar og gravkammer vart tatt i bruk. Uteområda var generelt vanstelte, og dersom gravene var markerte finst det få spor etter det no. Å få lagt ned ein likstein var dyrt, det kunne berre gjerast mot avgift. Kyrkjegardane var vanstelte i mange hundre år, og vanstellet ga næring til folkefantasien om uhygge som er kopla til gravstadane.

I mellomalderen var form og uttrykk på gravminna prega av krossen som motiv og framstillingar av den døde. Seinare, på 16- og 1700-talet var dødssymbol vanleg i form av hovudskallar, krosslagde knoklar og timeglas. Gravminna var liggande og hadde rektangulær form med symbol plassert langs kantane. Materialet var fyrst og fremst marmor og sandstein, men det finst faktisk også støypejarnsplater frå 1600-talet, sjølv om det skulle gå to hundre år til før støypejarnet fekk si blømingstid.

Symbolbruken endra seg i kjølvatnet av opplysningstida. Gravminne var framleis for overklassen, og handelsaristokratiet henta inspirasjon frå antikken, og antikkens symbol. Handelsborgarskapen hadde utdanning, og danning, og dette kom til uttrykk i formspråket på gravminna. Krossen som tradisjonelt var, og er, sentralt i kristen symbolikk kom i konflikt med opplysningstidas rasjonalisme og vart ikkje brukt som enkeltståande symbol, men i kombinasjon med fleire andre og var ledd i større komposisjonar. Allegoriar og symbolbruk i 1700-åra endra seg frå bruk av dødninghovud og knoklar til uttrykk for liv og æve. Sommarfuglen er eit vakkert symbol på evig liv, og laurbærkransen som symboliserer siger, fred og fridom var ein allegori til Kristus som sigra over døden. Kristogrammet var vanleg symbol på gravminna i denne perioden, og det var også handtrykket, som representerte idéen om sameining. Ringsymbolet vitna om trua på den kosmiske æva. Gjennom desse detaljane i utsmykking får vi kontakt med menneske si tilnærming til og fortolking av døden.

Ved inngang til 1800-talet vart det forbode å gravlegge dei prominente under tak og veggar. Det var praktiske, estetiske og hygieniske grunnar til lova om gravlegging ute (1805). Truleg stimulerte denne endringa interessa for gravstadar og utviklinga av gravlundar og -parkar. Arkitektar vart engasjerte i utforming av parkanlegg som skulle romme private gravlundar og mausoleum. Vass-speglar, planter og treslag skulle reflektere sjelas sinnstilstand, og planter og utforming vart gjort med dette overordna omsynet. Gravlundar i form av parkanlegg var i stor grad eit byfenomen. Kyrkjegardsparken i Arendal er eit døme på eit storslagent og vakkert anlegg frå denne perioden der gravminna har vakre utformingar, og tre og planter samspelar i ein sanseleg symfoni som stimulerer syn, lukt og lyd i ein stille melankoli. Visst gir gravstadens estetiske dimensjon sorga vår eit kjærleg spelerom.

Når gravene no flytta ut, fekk også dei ståande monumenta for alvor sitt gjennomslag. I desse kunne marmor vere materialet brukt i heile eller delar av monumentet, som vart pryda med gavlar, urner og draperi, og det var elles i dette hundreåret at også støypejarnet fekk si periode i norsk gravminneutforming. Utetter i 1800-åra kom støypejarnkrossen til å bli det dominerande gravminne på mange norske kyrkjegardar, også i Ulsteinvik.

STØYPEJARNSMINNA – EIN SOSIOKULTURELL LEIVNING?

I Ulsteinvik finst det i dag mellom 50 og 60 krossar som framleis står. Det skal visst nok vere fleire som er bevarte. Sidan kyrkja kom i bruk i sentrum i 1878 finst det sjølvsagt ikkje krossar frå tida før her, men på gamle Ulstein kyrkjegard finst det to frå perioden 1850 – 70.

UTFORMING OG SYMBOLBRUK

Støypejarnet vart vanleg i bruk som råmateriale til gravminne på slutten av 1700-talet, men då som liggande graver. Krossen vart etablert som gravminne fyrst litt seinare og som ein konsekvens av sosial mobilitet og ein rasjonalisme på retur. Universitetet hadde i 1811 trekt opp nye rettesnorer for forkynning, og krossen som det kristne tradisjonelle symbolet fekk på nytt ein sentral plass som einskildsymbol og vart vanleg i bruk som gravminne frå midten av hundreåret. Barokkens frodige englar vart henta fram att, og andre vanlege motiv var sommarfuglar som svinga seg opp frå puppehylsteret, og faklar som vart senka under spirande bladgreiner, utan at det vart gitt så stor plass til symbolikk. I seg sjølv var det meint å understreke tanken om audmjukne. Krossen – som symboliserte forsoning mellom Gud og menneske– vart det viktigaste, verdigaste og berande symbolet. Med krossen var alt sagt. I seinklassisismen var krossane rettlinja med smale randkantar, eller utbrodering av krossarmane, og englehovud plassert i krysset. Bibelske symbol som blad som rullar seg opp, frøhus som svulmar, lubne løv- og blomekransar eller faklane som livskraftige bluss var vanlege i klassisismen, og nokre av desse elementa kan sjåast på krossane i Ulsteinvik.

Bruken av støypejarn i gravminne kom truleg opphaveleg frå Tyskland. Området hadde, til liks med Noreg, lange jernverkstradisjonar, og dermed kunnskap om forvaltning av råstoffet. Det kom stadig ny kunnskap om korleis jern kunne utnyttast til ulike formål, og mot slutten av 1700-åra og i heile neste hundreår stimulerte industrialisering og krig i Europa aksellerasjon i arbeidet med å utvikle og utforske jarnets eigenskapar. Krig er også død og ga behov for gravminne. I mangel på tilgang til bronse vart støypejarnet tatt i bruk, og den preussiske arkitekten Schinkel la premissar for utviklinga av tysk gravkunst. Denne formgjevinga fekk påverknad i Noreg, som tok etter tyskarane. Vi kan sjå døme på Schinkels formgjevingskunst i kløverbladsforma krossar, som vi også finn på Ulsteinvik kyrkjegard. Kløverbladet symboliserer treeinigheita.

I Danmark heldt ein framleis fast på bruken av sandstein og marmor, slik ein også gjorde det i Frankrike. I Tyskland skapte ein distanse til franske tradisjonar ved å retta blikket mot ei moderne framtid i bruk av støypejarn også til gravminne. Det vart skapt eit mot-uttrykk med ideologiske straumdrag.

Noreg hadde ein levande jernkultur, og hadde hatt det i mange hundre år. Produksjon av omnar hadde vore gjenstand for vakker formgjeving som no vart overført til utvikling av gravminne. I den nasjonale grotid vart kunstnariske kvalitetar vidareført av jernverka, og særleg viktig vart Bærums verk. Seinare kom andre til, både i Bergen og Trondheim. Formene som krossane vart støypte i, vart «lånt» av nyare jarnverk, eller vidareutvikla ved at folk som hadde kunnskapen og erfaringa tok den med seg når dei flytte. Slik kom denne nye skikken i sirkulasjon. Typisk formgjeving for krossar laga i Trondheim var organisk liv, og det kan ein finne om ein studerer gravminna ved Ulsteinvik kyrkjegard. Om krossane var støypte lokalt eller kom frå byane veit eg ikkje. Ingvard Bjåstad nemner i bygdesoga ein mann ved namn Hjelle som ved midten av hundreåret var dyktig til å smi rykkjar til fiskarane utan at anna handverk vert nemnt.

Støypejarnskrossar vart gode inntektskjelder for verkstadane, særleg frå andre halvdel av 1800-åra. Etterspurnaden var stor, men transporten kunne vere krevjande, og derfor finst det døme på at barnekrossar vart brukt til vaksengraver i innlandet.

Det faktum at det finst mange gravminne i støypejarn i Ulsteinvik frå slutten av 1800-åra vitnar for det fyrste om kyrkjas tilkome til sentrum kring 1880. Storleiken på kyrkja og den vakre kyrkjegarden viser at menneska i samtida kjende på optimisme, framtidstru, og velferdsutvikling. Menneska i Ulstein hadde erfart vekst i løpet av hundreåret, og såg framover mot nye horisontar. Livsvilkåra var langt betre for både folk og dyr i andre halvdel av 1800-åra – noko krossane på kyrkjegarden viser.

I byrjinga på hundreåret var folketalet og -tilveksten låg på Hareidslandet. I underkant av tusen menneske budde på øya, og av dei var mange fattige. I Ulstein var 13 personar på legd, 12 var lausarbeidarar og 6 var tiggarar. Det synest mest som ein uverkeleg tanke at det har gått menneske rundt å tigga på denne staden. Men dette samfunnet var neppe annleis enn andre samfunn der nauda råder – til ettertanke for oss som både fekk velstand og velferd i fødselsgåve hundre år seinare.

Dei kring 120 ektepara som budde i Ulstein tidleg i hundreåret hadde til saman 220 born. Så kom omslaget kring midten av hundreåret med auke i folketalet. Det er ein sterk samnemnar for endring i livsvilkår. Som historielærar i Ulsteinskulen i mange år hadde eg alltid gleda av å høyre elevane leite i gods og gull på spørsmålet om kva som er landets viktigaste ressurs. Den delen av svaret som dei sjeldan rekna inn, var folk. Mangel på folk var også eit problem i Ulstein i fyrste halvdel av 1800.

Folkemangelen stod i vegen for utvikling i fiskeria. Fram til dess, altså. Kva var det som hadde endra seg? Det korte svaret er alt – og forklaringa er samansett med god sirkulasjon av informasjon og opplysning som det sentrale omdreiingspunktet. Også Ulsteinsamfunnet nytte godt av opplysningstidas sanne fotsoldatar som oppsøkte og delte kunnskap og ny viten med allmugen. Bønder som ikkje tok notis av at åkerlappen ved utløpet av møkkadungen var meir grøderik enn anna jord, eller metta som fanst i ein rik potetåker, fekk hjelp til å prøve det nye tankegodset. Anten i form av informasjonsdeling eller ved hjelp av stimuleringsmidlar.

Folk av folket vart sendt i lære på jordbruksskulen i Romsdal og kom heim att med kunnskap om det vi seinare har kategorisert som «det store hamskiftet». Eit omgrep som er elska og hata av historikarar. Men nye reiskapar som truskemaskina vart gjort greie for av jordbruksemissærar som Johannes P. Scheide som skreiv seg ut av skulen som beste kulling med karakteren «Næsten Udmærket Godt». Han sat i kommunestyret og var aktiv i Haugianar-røyrsla i Ulstein i årevis. Bygda fekk også dyrlækjar som vart brukt til meir enn å ettergå dyrestellet, som elles framstår som så vemmeleg at eg knapt orkar lese om det. Vankunne er eit uskjønt syn og fører med seg stor liding for fleire artar enn vår eigen. Dyr som var sveltefora i trange fjøsar med særleg låge tak levde i fuktige og rå omgjevnadar der saueskabben florerte og ga dårleg ull.

Smertene dyra må ha hatt orkar eg knapt å tenkje på, ei heller smerten som vart menneska til del ved mangel på kvalitativt god ull som kunne verne folk mot infeksjon, sjukdom og uhelse. Så er det slik, at alt heng saman. Den eines nød kan bli den andres død, meir enn brød. Med viten kom vekst i mattilfanget – kaloritilgangen auka, og med den energien, og truleg også kapasiteten til å tenkje. Før som no genererte tilstrekkelege kaloriar og relevante næringsstoff eit positivt overskot og krefter til meir-arbeid anten det var av mental eller fysisk karakter.

Produksjonen av poteter mest tredobla seg i perioden 1835 – 1875, og kornproduksjonen auka også. Det er klart at det vart meir folk av slikt! Betre dyrevelferd ga fleire dyr, og fleire dyr ga grunnlag for meir råstoff til mat.

I same periode hadde også andre generasjon Rønneberg posisjonert seg på heile Sunnmøre og organiserte handelen med fisk til Ålesund og til Spania. Spanske skuter låg i månadsvis i vågen i Ålesund og venta på å få lasteromet fylt opp – og folk fekk betalt i kontant og gitt tilgang til nødvendig tilfang som reiskap og salt.

Rønnebergane organiserte, og la til rette for utror. Pengar, tilfang og varer kom i sirkulasjon som følgje av Rønneberganes handelskunne, som skapte ein infrastruktur som ga sikkert avtak for fiskarane i bygda vår. Med meir poteter på garden og sikre avlingar, kunne far og son ta seg til med heilårsfiske, medan kvinner og døtre stelte dyr og gard. Visst skapte viten grunnlag for endring i det sosiale og økonomiske livet. Og velstanden som breidde om seg førte til endringar i busetjingsmønsteret, og fleire menneske trekte til Ulstein og Hareid som ledd i mulegheitene handelen med omverda via Ålesund baud fram. Ulsteinsamfunnet vart i denne perioden del av den globale forsyningskjeda som genererte stabile inntekter, framgang, evne til å bygge større kyrkjer, og utvikle vakre kyrkjegardar, og ikkje minst minnast sine døde med synlege minnesmerke til heider og ære.

Støypejarnkrossen vitnar om ei utvikling i Ulstein i retning av eit inkluderande samfunn, eit demokratisk og mangfaldig samfunn der dei friske delte med dei sjuke, dei rike med dei fattige, dei kunnige med dei uvitande. Dei var kollektive den gong i Ulstein, og det gagna samfunnet. Kyrkjegarden vitnar om dette. Fordeling av gode, men også av byrde. Kunnskap og viten, inkludering, arbeidsmoral, disiplin og mot pregar fortlejingane om dei mange kvinnene og mennene i denne tid, som fekk sine kvilestadar på kyrkjegarden i Ulsteinvik. Verdiar som var anker i det samfunnet dei ynskte å skape. Verdiar som støypejernkrossane stille ber eit vitnesbyrd om i ei tid der vi treng å bli minte om nettopp dette. Støypejarnskrossane på Ulsteinvik kyrkjegard er inngang til både personalhistorie, kulturhistorie, kunsthistorie, industrihistorie og sosialhistorie. Måtte dei bli gjenstand for gransking, registrering og bevaring. Måtte dei få kvlie i fred under sørgeasken som skaper så vakkert eit klangrom kring sorga i hjartet av Ulsteinvik. Så har sorga ein venleik i djupet av kaoset den skaper. Det var denne erfaringa som vart henta ut i dagen av arkitektane på 1800-talet.

Menneske som søkte å møte si djupe og såraste kjensle med estetikk er ei erfaring som har mange ansikt i kristen lære. Den vakkert utforma støypejernskrossen var eit uttrykk for møte mellom menneske og Gud, men også ein krossveg mellom menneske på tvers av stengslar og skiljer skapt av sosial lagdeling. Allmugen lånte overklassens gravminnemateriale utan å gi slepp på forsoningstanken som i tusen år knytte menneska til tru, håp og kjærleik som den einaste farbare vegen. Visst kjenner eg att sanninga, vegen og livet. Som ei erfaring frå mor mi sitt liv. Men sin vansira barndom søkte ho å møte sine sår, sakn og lengslar ved å strekke seg mot det som er vakkert – i musikken, i kunsten, i naturen. Visst hadde ho rett – det vonde kan berre gjennomlevast ved å søke det gode, det vakre. Visst er det sanninga, vegen og livet.

Slik vandrar tanken som til sist tek meg tilbake til gravstadens betydning i eit ungt liv. Staden for dei fryktelege fantasiane om alt som der muligens skjedde ved midnatt. Løyndommar som vi lurte på om folket som budde på Osnes kjende til. Men også vandringane mellom gravminne med vakre blomar som forsegla levde liv vi ikkje visste noko om. Det såre i ei innskrift, eit kort livsspenn, ei grav utan namn . Og til andre gleder. Som den sommaren yngste son til Odd Magnus Osnes hadde sommarjobb som kyrkjegardsverje. Ein sommar då eg oftare enn elles stelte grava til far min. Ein sommar som tok meg til den same kjelda som sorga spring ut av.

Så tek vi gravstaden for gitt – utan grunn. Den er, om muleg, i ferd med å forsvinne i den form vi kjenner den. Helge Klingberg, professor i kyrkjegardshistorie, skreiv mot slutten av førre tusenåret at over 60 prosent av folk i København vil ligge i anonyme gravlundar, og kring 40 prosent av stockholmarane. Menneske vil ikkje vere til bry for andre etter sin død. Men kanskje er det nettopp dette bryet som vevar dei fyrste trådane i livlina som knyter oss til historie, ætt, kultur og natur. Kanskje må vi i vår tid tenkje nøyare over korleis vi definerer ulike situasjonar. Kanskje må vi vere meir opptekne av funksjon enn av situasjon. Kanskje startar forståinga av tilknyting og kontinuitet nettopp ved foten av eit gravminne.

REFERANSELISTE:
Bjåstad, Ingvard. 1977. Soga om Hareid og Ulstein. Sunnmørspostens trykkeri.
Eikrem, Trudi Henrydotter. 2022. Frå mat til merkevare. Christian Johnsens klippfiskhandel ca. 1850 – 1890. Utkast til PhD. Upublisert.
Christie, Sigrid. 1954. Våre gravminner under klassisismen. Grøndahl og Søns boktrykkeri.
Klingberg, Helge. 1997. Kirkegårdsboka. Forsythia forlag.
Klingberg, Helge. Den skandinaviske begravelsesplads historisk set, i Kirkegårdskultur Aalborg: Foreningen for Kirkegårdskultur, Bind 1997. Ålborg.
Helge, Klingberg. 2013. Gravminner gjennom tusen år. E-forlag, Stokke.