Paula Urke

Eit portrett av mi eiga mor. Det er krevjande. Menneske som ein skal portrettere, kjem ein nær. Tett på. Ein får auge på sorger og gleder, og aner børene. Toler eg å sjå hennar smerte? Så har vi kanskje lett for å forstå våre næraste i rammene av den rolla dei har i våre liv. Vi har forventningar til kva ei mor eller ein far skal gjere og vere. Denne samtalen vil ta meg nærare menneske bak mor. Det vil kunne endre mi forståing av henne.

Vi gjer jo stadi dette. Kategoriserer. Mødre, barn, elevar, pasientar, eldre. Men; avhengig av kva erfaring vi har, så opnar eller lukkar vi forventningane våre og dermed også posisjonen vår overfor den andre. Når ein skal vere saman, har kanskje både den andre og ein sjølv best av at vi held oss til at vi alle er menneske?

Som lærar, lege, omsorgsarbeidar og kulturarbeidar kan ein gjere den øvinga dagleg. Å minne seg sjølv om at det er menneske ein jobbar saman med og ikkje elevar, pasientar eller klientar.

Når er eit barn vakse nok til å trå ut av rammene mor-barn? Når er eit barn vakse nok til å tole sjå sine foreldres bører, og makte bere saman med dei? Kva vinn vi på å snakke om fortida i det heile tatt?

Sjå, det veit eg ikkje. Det finn eg kanskje ut. Men vondt blir det, for mor har ikkje, i motsetning til dei andre damene i denne forteljinga, ein god barndom i botnen for sitt virke og vaksne liv. Ho bygde ein institusjon på trass i staden for på grunn av. Ho bygde i mangt åleine. Så var det kanskje likevel barndommen hennar som gjorde det muleg.

Om bibliotekarbeid

Paula kom til Ulsteinvik i 1947 for å gå realskule. Ho hugsar godt at ho i den tida sjølv var brukar av biblioteket – den gongen var det lærar Bjarne Alme som var bibliotekar, og biblioteket heldt til på det gamle Sjøborg.

Etter at Alme slutta, tok Reinhardt Høydal over, og boksamlinga var berre open nokre timar per veke. Faktisk vart det ikkje ope slik vi kjenner det i dag, før på 80-talet.

Paula byrja arbeide på biblioteket i 1961, og det vart ein kamp om alt frå utvida tilbod, meir ressursar, og også løn for det arbeidet ho gjorde.

– Ingen såg det såkalla indre arbeidet i biblioteket. Løna dekte utlånstida. Men det seier seg sjølv at det å drive ein institusjon i grensegangen mellom service – og handelsnæring, gjorde krav på mykje bakromsarbeid. Det er jo ein sjølvstendig institusjon og ei økonomisk eining som gjorde krav på sitt.

– Mykje dugnad?

– Ja, hjelpe meg. Men det vart meir ein livsstil. Eg las mykje.

– Var det eit einsamt yrke?

– Ja. Alle bibliotekarane, dei fleste kvinner sat på kvar sin holme og forsøkte å få gjennomslag for biblioteket i kommunebudsjetta. Det var mykje godt dei same problemstillingane alle plassar. Men det var veldig einsamt.

Eg kan knapt førestelle meg eit yrke som er så einsamt i ei innarbeidingsfase som dette. Vi hadde ei årleg fylkessamling der alle frå heile fylket møttest. Der fekk vi innspel og der kunne vi utveksle idear. Det var årets mest fantastiske fagdag. Kunnskapsutvekslinga var ubetaleleg.

– Kva slag kampar handla det om?

– Alt. Det fyrste var å få inn ekstrahjelp. Eg syntest eg skulda brukarane det. Biblioteket voks for kvart år, med stadig fleire lånarar og større bokstamme. Eg brukte mykje tid på den enkelte lesar for å hjelpe han eller henne til å finne godt lesestoff. Ofte stod folk og venta – medan eg hjelpte den eine venta kanskje ti-tolv andre. Det var vanskeleg. Eg ynskte det annleis for brukarane, og visste at det på sikt kunne føre til at biblioteket vart opplevt som lite sørvisvenleg. Men brukarane var rause. Eg slost likevel kvart år for høgare løyvingar, men det vart ikkje høyrt.

– Korleis takla du det?

– Nei, eg var sjølvsagt lei meg med det same, men så var det å snu seg rundt å sjå framover. Slik var det kvart år. Men mot slutten av 70-talet fekk eg han Thomas (Strandabø) inn i halv stilling. Det hjelpte.

I ein alder av 68 gjekk ho ut av institusjonen ho valde å tene heile sitt vaksne liv. Ho hadde nok ikkje planar om å bli bibliotekar i si tid, der ho kanskje hadde håpa på ei mulegheit som frisørlærling den gong ho var lita jente. Ingenting var sjølvsagt i livet hennar, og ingenting kom av seg sjølv. Ho skapte dei mulegheitene ho fekk gjennom å våge og takke ja, trass i at sjølvtilliten ikkje hadde vore boren på henne der ho kom ifrå. Ho vaks opp utan foreldre i Tjørvåg. Mor hennar, Paula, døydde i barsel, og då faren gifte seg om att, vart vesle Paula til sist fostra av mormora.

Ved hjelp av arv og eit særs godt skulehovud fekk Paula ta realskule i Ulsteinvik, og her gjekk ho i lære hjå Judith og Torvald Bjørndal, ei utdanning som ho sjølv skattar høgt.

– Dei to var heilt fantastiske. Dei opna ei ny verd for meg som hadde lengta etter meir kunnskap heile livet. Det var så mange ting eg lurte på! Eg minnest Judith som ei flott og sterk kvinne. Og Torvald som ein autoritet.

Vi hadde stor respekt for dei. Med utdanninga og skulen kom også behovet for å bruke bibliotek, og Ulstein hadde jo det.

Ho brukte biblioteket titt, og Reinhardt Høydal, som dreiv biblioteket den gongen, kjende Paula som ein flittig brukar. Då det vart utlyst stilling som assistent, og Paula endeleg våga seg til å søkje etter sterk oppmoding frå mannen Henry, var Høydal bestemt på at ho skulle ha jobben.

– Det vart ei bratt læringskurve, med kurs som eg tok mange, mange av opp gjennom åra, og som etter kvart gav autorisasjon som bibliotekar. Det var ei tid med manko på nok utdanna bibliotekarar over heile landet, men det var lovheimla at alle kommunar skulle ha bibliotekar.

I grunnen rart at han ville ha henne i den jobben. Det var kanskje eit utradisjonelt val, for brukvisa var at det var lærarar eller andre embetsfolk som fekk bibliotekarbeid ved sida av hovudarbeidet sitt.

Om bibliotekhistorie

Det er litt uklart korleis biblioteket i Ulstein kom til. Men idéen om å etablere bibliotek, som var ein del av arven frå opplysningstida, må ha nådd Ulstein ein gong på midten av 1800-talet. Bisp Neumann og prestane var sentrale i dette arbeidet, og arven var prega av ei sterk tru på at den enkelte stand måtte få tilgang på opplysningar som det var behov for. Dette gjaldt forkynning av den kristne bodskapen og opplysningar om korleis betre jordbruket. Opplysningstida såg på bokstammen som det fremste våpenet mot ukunne og åndeleg mørkre, og dette var ideen som framveksten av biblioteka var forankra i. Den fyrste boksamlinga på øya vart likevel skipa i Hareid i 1832, og i 1834 oppretta ein eit Læseselskab i Ulstein med avgrensa utlån berre for medlemmer i selskapet. Etter kvart vart det avgrensa utlånet oppheva og bøker reiste mellom boksamlingane i Hareid og Ulstein. Boksamlingane vart stadig utvida gjennom gåver og små løyvingar til innkjøp. Desse løyvingane, skattar som futen kravde inn, var kanalisert inn i oppbygginga av det som etter kvart skulle bli bibliotek.

Biblioteka utvikla seg som ein institusjon forankra i eit ideologisk program for folkeopplysning. Behovet for eit alfabetisert folk auka i takt med teknologiske nyvinningar., Betra levekår hang saman med tilgang på ny kunnskap. Ideen om demokrati var også avhengig av eit opplyst folk og derfor vart framveksten av denne typen institusjonalisert kunnskapsbase ei kampsak for mange ideologar og idealistar. Prestane fekk etter kvart lekfolk som med ulike motiv var med på å jobba fram etablering av bibliotek.

Biblioteka vart, som så mange andre av samfunnets etablerte strukturar, gjort til del av norsk offentleg politikk gjennom den fyrste biblioteklova som kom i 1935, og statens bibliotekskole vart innstifta i 1938. I åra før og etter krigen vart institusjonane underkasta både direktorat og departement, og slik innlemma i ein offentleg struktur. I 1947 vart kommunane pålagt å ha eit folkebibliotek, med offentlege tilskot per innbyggjar.

Utover i etterkrigstida vart biblioteka også eit utrop i det norske kulturpolitiske bilete, der demokratisering og desentralisering av kultur var del av ideologien. Eit levande samfunn var avhengig av at borgarane hadde tilgang til meiningsytringar informasjon framsett i ulike medium. Bibliotekarane sitt mandat gjekk mellom anna ut på å spegle dei demokratiske debattane gjennom innkjøp og oppbygging av boksamlinga. Dei skulle også sørge for at biblioteket ga eit reelt tilbod til menneske i alle samfunnslag. Og som ei forlenging av det same: i kva grad gjorde ein faktisk biblioteket tilgjengeleg for alle gjennom opningstidene?

Biblioteket i Ulstein opererte som ein nomade i dei fyrste etterkrigsåra, trass i at Magnus Bjørndal, bror til Torvald, hadde gitt tomt som skulle vere reservert bibliotek. Denne tomta vart ikkje nytta etter hans ynskje før i 1972 då biblioteket flytta permanent inn.

Før det var biblioteket lokalisert på samfunnshuset. Deretter vart det flytta til Nordahl-huset i Bjørndalsvegen, så tilbake til samfunnshuset, dernest til rådhuset og til sist altså tilbake der det høyrde heime, i Bjørndals minne.

– Eg flytta biblioteket fire gongar, og det fylgde useieleg mykje arbeid med akkurat det, og til sist fekk eg også med brannen som la sot over alt inventar, der alle dei nær 30 000 bøkene måtte vaskast ei for ei. Eg trur eg gret …

Det var mykje arbeid med flyttingane. Å organisere system for flytting av tusenvis av bøker kravde ein sterk kropp og at ein var pinleg nøyaktig. Å ha oversikt over utlån og innlån, bestillingar, innkjøp, purringar, ynske, samstundes som du skulle drive utlånet i skranken, kravde presisjon og uthald. For ein utanforståande som møtte bibliotekaren i skranken, var det sjølvsagt ikkje synleg kva drift av denne institusjonen innebar, og det spegla også løna. Då den skulle forhandlast fyrste året i kommunestyret, uttalte ein sentral politikar at han syntest det måtte halde med 900 kr året for å gå der å subbe. Etter kvart som dei deltidstilsette bibliotekarane vart organiserte, endra løna også retning og kom opp i fleire tusen i året.

– Det var ein evig kamp å vere bibliotekar i Ulstein kommune. Men det var også ei fantastisk læringstid i mitt liv, eg starta med blekkpenn og vart med inn i dataalderen. Sjølve arbeidet vart lettare etter kvart som det vart digitalisert. Eg hugsar kor eg slost for å få skrivemaskin, og til sist fekk eg ei gamal utrangert maskin frå rådhuset. Då den slutta å slå alle bokstavane var det endeleg min tur til å få ny. Det var den fyrste revolusjonen…

– Elles fekk eg aldri auka budsjettet, og dei evige bønene om å få tilsett ekstrahjelp vart seint høyrde. Men då dei endeleg kom, assistentane, kom dei godt. Men då var eg også på det meste heilt utkøyrt. Heldigvis vart eg velsigna med rause og særleg dyktige og dedikerte medarbeidarar. Vi hadde eit mål om at institusjonen skulle vere brukarvennleg, serviceinnstilt, og skuleelevar skulle alltid ha høgste prioritet. Då var det ikkje så dumt å vere i sambruk med fleire utdanningsinstitusjonar som barnehagar og musikkskule og kunstlag.

– Biblioteket vart slik sett av ulike menneske i ulike livsfasar.

– Trass kampen og slitet vart du ståande eit heilt liv?

– Ja, eg var så glad i brukarane. Eg brukte mykje tid på å skumlese. Eg var gjennom alle nye bøker som kom inn, og eg kjøpte inn med tanke på kunnskapen eg hadde om dei lesande. Det var menneska som var det sentrale, dernest bøkene. Eg ville det beste for dei som lånte hjå oss.

– Kva kunne du ha ønskt deg annleis?

– Ikkje så mykje. Det var sjølvsagt godt å sleppe flyttinga. Men eg håper for framtida at ein legg til rette for moderne, tilgjengelege og tidsmessige bibliotek. Hadde eg fått 80 nye år, hadde eg definitivt gjort det same igjen. Det var sjølvsagt mykje ulagleg arbeidstid, men eg hadde så god og kjekk ein mann, han oppmuntra meg heile vegen. Flink var han også heime. Utan han hadde eg ikkje kunne gjort dette.

Slik oppsummerer ho uendeleg mange arbeidsdagar, mykje slit, men mest av alt gleder for det ho har investert både arbeid og fritid på. Tausa frå Tjørvåg, som starta yrkeskarrieren sin med å selje fiskekaker hjå han Smith i sentrum av Ulsteinvik, og som enda med å etablere og byggje opp ei solid bibliotekteneste for Ulstein kommune, er takksam for alt ho fekk.

Om politikk og bibliotektenesta

Paula var også aktiv ein periode i politikken. Ho sat i kommunestyret for Arbeidarpartiet. Saman med Grete Hauge, minnest ho. Eg lurer på om det var for å kjempe fram biblioteket si sak, men då ler ho.

– Nei, det kunne ikkje ha falle meg inn å ha den slags motiv, men eg synest politikk var interessant.

– Kvifor gav du deg då etter berre ein periode?

– Det vart for mykje. Heime hadde eg enno eit barn og ein sjuk mann, og det indre arbeidet på biblioteket tok mykje tid. Eg makta rett og slett ikkje lese alt som skulle lesast. Dessutan baud det også på andre utfordringar.

For eg vart valt inn som vararepresentant i kulturnemnda på fylket, og når eg vart innkalla til møte der, vart det på administrativt hald gjort krav om at eg måtte stengje biblioteket den dagen eg skulle vere borte. Det fall meg tungt. I det heile tatt var det svært vanskeleg å ikkje ha nokon som kunne steppe inn for meg. Eg gjekk mang ein dag med feber på jobben den tida eg var åleine om å drive.

Det fanst ein flamme i henne for bibliotekarbeid. Ho blir rørt når ho snakkar om menneska som gjekk fast og lånte, og fortel at så langt ho kan minnast, tok mange av ungdommane utdanning. Dei reiste bort for eit tid, og då dei kom att, hadde dei med seg borna sine.

Sjølv jobba ho med å få til skulebesøk i alle skuleslaga for å opplyse og informere om biblioteket og tilboda dei gav. Mange studentar hugsar at dei fekk god hjelp av henne knytt til særemna som ein gong skulle skrivast i vidaregåande skule. Og ho brukte tid for å få auge på kva menneske ho hadde med å gjere, og forsøkte ut ifrå det å finne bøker som passa lynnet. Ho har livslang trening i å vurdere menneske ho møter – ein overlevingsstrategi frå barndommen, får ein vel seie. Ho organiserte også bokkasser som gjekk til fyrvaktarane på Svinøy, og bokkasser som stod framme for internt utlån på Kvileheimen.

– Ein lånar sa ein gong til meg at: du skulle ikkje ha vore bibliotekar, du.

– Å, kva skulle eg ha vore då?

– Handelskvinne, svara han.

Det trur eg så gjerne. Eg tenkjer at det var mykje det ho i prinsippet var. Ho heldt orden på økonomien, kjøpte inn bøker og marknadsførte bøkene i utlånet, og dreiv dertil det tekniske arbeidet som følgde med inn- og utlån, purring og arkivering og magasinhald. Og jammen fekk ho ikkje kritikk av øvste administrative sjef for innkjøp av bøker.

– Eg likar ikkje bøkene du kjøper inn, sa han ein dag han hadde attestert rekningane for biblioteket.

– Kva syntest du eg burde ha kjøpt for slags bøker då?

– Bygdebøker…

– Eg kjøper alle som kjem ut. Og skulle eg kjøpe berre det, vart det sjølvsagt eit billeg drive bibliotek, med relativt få lesarar, svara ho.

Så var kanskje det også ei underliggjande problemstilling. At folk hadde meiningar om kva eit bibliotek skulle vere og kva slag kunnskap og litteratur som skulle bli gjort tilgjengeleg. Litt løynt for mange, men Paula hadde eit stort ansvar i å forvalte tilgang på det av litteratur som var ein del av samfunnsdebatten. Ho kunne ikkje tillate seg å setje seg til doms over ulike sjangrar og bøker, som ho sjølv ikkje nødvendigvis fann så mykje til felles med. Kunst blir ikkje produsert i eit tomrom, men er ein refleks på det som gjærar i eiga samtid. Litteratur er derfor aldri uinteressant for den samfunnsengasjerte, eller den verdiorienterte. Ho hadde både Agnar Mykles Songen om den røde rubin og seinare også Salman Rushdies Sataniske vers. Men det var lite debatt om bøkene. Det som vart eit tema, var då biblioteket byrja utlån av videoar og tok betaling for dei som leverte filmane for seint. Det var overtidsbetalinga som finansierte innkjøp av nye filmar, slik at filmane ikkje skulle gå på kostnad av bokbudsjettet. Paula meinte at biblioteket måtte femne om meir enn berre bok-, tidsskrift og avis. Hennar mandat var å vere open, og ruste biblioteket for alle brukarar. Fokuset og lojaliteten hennar låg hjå dei. Og verdiplattforma hennar var like vilkår for alle. Dei mulegheitene for tilgang på kunnskap og kvile som litteraturen tilbyr, skulle vere tilgjengeleg for alle lag av folket.

Det må ha tatt på å jobba så isolert. På den andre sida; skulle nokon vere i stand til å handtere ein slik posisjon, så var det kanskje nettopp Paula. Ho hadde vore ‘ein loner’ heile livet. Ho tolte å vere åleine, sjølv om det hadde sine sakn, men ho treivst også. Der ute visste ho at ho hadde lånarar på si side.

Om familie

Heime hadde ho også ein mann som var støttande. Henry hadde gitt henne ein puff for å få ho i gang, og då ho starta i 1961, var opningstida på fem timar i veka. Ho hadde ikkje formell utdanning utover realskulen, så alt måtte lærast frå grunnen av. Reinhardt Høydal, som også var rektor på barneskulen, visste kva han gjorde då han tilsette Paula, han kjende henne frå tida som lånar. Paula hadde nok ikkje søkt jobben om det ikkje var for mannen som oppmuntra henne, for heime hadde ho tre mindre born å passe, og mannen, han var til tider lenge på sjøen. Ho hadde også lagt bak seg ei turbulent tid, med psykiske problem som fylgje av ein vanskeleg og vond barndom. Kanskje skjøna Henry at ho hadde behov for å kome ut i arbeid, få brukt evnene sine, i tillegg til at det ville spe på ein til tider vanskeleg økonomi. Ikkje for det – det var nok ikkje løna som drog, med famøse 900 kroner året, men for den som har lite, vil alltid litt bli meir.

– Det var vanskelege år. Henry dreiv fiske og fangst og jobba for reiarar i Brandal. Når Henry var ute, fekk eg femti kroner veka av lotten hans. Det var ikkje mykje å gjere seg til av, men eg fekk det til på eit vis. Sidan var vi avhengige av at han kom heim med god fangst for at vi skulle ha ekstra til det vi elles trong. Utnom seaongen Kungälvjobba han saman med far sin på “Lilla”, ein liten kystfiskebåt som dei eigde saman.

Ho fortel om dei dårlege åra, og om dei dårlege erfaringane. For i 1952 miste ho Louis, deira tredje barn.

– Han Henry hadde akkurat reist til Grønland. Louis var komen til verda, frisk og kjekk som dei to andre gutane våre. Så vart han sjuk og døydde. Eg fekk ikkje gitt Henry beskjed fordi han var i overfart.

Eg anar sorga hennar og einsemda. Ho seier ikkje så mykje. Men det har eg lært, at når denne generasjon kvinner blir tause, så blir uendeleg mykje sagt. Eg veit at ho enno tenkjer mykje på det vesle barnet sitt. Kven var han om han hadde levd opp? Det var frykteleg – saknet, mjølkesprengen, dei to små gutane midt i sorga, og mannen langt borte.

– Eg ville så gjerne kjøpe han ei kiste. Eg bad reiarlaget om eg kunne få forskot på ekstralotten hans Henry, men det fekk eg ikkje. Han Steffen, svigerfaren min, snikra ei lita kiste. Han bar den under armen til jordfestinga.

Det var ein trist augneblink i livet mitt.

Det er vanskeleg å skrive om dette. Forteljingane om kvinneliv har overlevert og vitna om så mykje godt samhald. Men jammen var her også harde motsetningar. Kva slag haldningar fanst det i miljøet dersom dette var ei rettmessig handling? Småkårsfolk hadde ikkje mykje dei skulle ha sagt. Historia snakkar for seg sjølv.

Men Paula var sterk. Og mot alle odds skapte ho seg eit rikt liv. Som mange andre av kvinnene i overgangsfasen frå sjølvbergingssamfunnet til industrien, heldt ho seg heime i den fasen der ungane var små. Ho fortel at ho starta samlivet med Henry på Hofseth i huset til svigerforeldra. Henry hadde tolv sysken, og sjølv om dei fleste var ute av heimen då Paula kom inn i bilete, budde ho, mannen og to gutar på eit rom, og på loftet budde ein annan av brørne med sin familie. Så tre familiar hadde bu i huset samstundes. Dette var rett etter krigen og bustadmangelen var stor. Slike løysingar var vanlege. Men krevjande.

– Ja, det var ikkje enkelt når ein av ungane byrja skrike om natta. Her skulle gamlefolket kvile, og helst mennene også, som skulle på fiske til kvelden. Det vart litt lettare då huset på Saunes var ferdig. Henry grov ut tomta for hand. Han kom inn frå fiske klokka fire om morgonen, og heldt fram med å arbeide i tomta til fram på morgonkvisten.

Det var lite pengar i omløp. Henry hadde sigla ute heile krigen, og pengane som han hadde tent i løpet av dei fem åra, skulle betalast via Nortraship etter krigen. Men arkivet i London brann, og mange av krigsseglarane såg aldri lønna for arbeidet dei hadde lagt ned.

Eg har lurt på kvar pengane vart av. Til kva og av kven vart desse pengane brukte?

Henry hadde derfor lite å hjelpe seg med, men Paula var av rikfolk i Tjørvåg og hadde arv.

Om barndom

– Bestefar min var entreprenør ved hundreårsskiftet. Han bygde mellom anna pir1 ved Oslo Rådhus og Svolvær kyrkje. Han tente gode pengar. Då han døydde, vart desse pengane fordelt på arvingane. Mor mi døydde då eg vart fødd, og det vart stor strid om desse pengane. Eg hadde ein vanskeleg barndom, men bestemor mi slost for at eg skulle få min rettmessige arv. For det som var att, då var eg i tenåra, hadde eg kosta realskuleutdanninga mi og kjøpt tomta på Saunes. Den kosta den gongen 4000 kroner.

Kor langt skal ein invitere seg inn i eit anna menneskes smerte? Har eit menneske det best ved å la det som er vondt, ligge, eller er det også godt å lufte ut? Menneske er veldig ulike.

Paula vel å fortelje om oppveksten. Fyrst hjå ein tafatt far i Volda som ikkje hadde vit, evne eller vilje til å beskytte henne mot ei kone og to halvbrør som ikkje ville ha henne. Om brør som brukte å slå henne med sko i påsyn av dei vaksne utan at nokon av dei gjorde seg til hennar advokat. På eit tidspunkt bestemte desse to vaksne seg for å sende henne bort, til hennar stebesteforeldre som dreiv Ulla fyr. Ho hugsar reisa ut dit som eit av sine fyrste minne. Ho var fire år – og havet var så blankt og nydeleg, smiler ho. Det var vakkert. Og kanskje var det kontrasten til det som skjedde ved landgang som gjer at ho har så sterkt eit minne.

– Eg skulle gå i land, og medan mannskapet fortøydde båten, kom eg bort i porten som ikkje var skikkeleg låst. Skipperen ropte til stemora mi at ho måtte passe på at jentungen ikkje datt ut i. Då svara ho at det ikkje hadde gjort noko.

Kva rører seg i eit menneske som ikkje ser eit einsamt barn, same kven sitt det måtte vere, utan å kunne gi godleik og omsorg? Mange var dei borna som vaks opp som slikt hittegods som Paula – og som opplevde dette harde. Mangel på kunnskap vil kanskje nokon seie, utan at eg veit om det krevst kunnskap for å elske. Men det krevst vilje. Og kanskje også evne.

Godt fekk Paula det på Ulla. Dei to gamle var glade i henne, og utan at det handla om ein klem og fysisk kjærleik, delte dei alle goda dei hadde med henne. Heilt til krigen kom – og Paula fekk bombesjokk. Ulla ligg ikkje langt frå Vigra, og bombinga gjorde jentungen vettskremd. Då ein tysk soldat ein av dei påfølgjande dagane retta maskingeværet sitt mot henne og laga skytelydar, slutta ungen å snakke, og ho blei heilt stiv i kroppen.

Det kom berre kveselydar frå halsen hennar. Ho fekk nesten ikkje puste. Dei gamle sende bod på Grei, den lokale hurtigruta, og Paula fekk skyss til Volda, eller til Eikrem, der ho vart buande til det vart klart at ho til slutt skulle plasserast i Tjørvåg hjå mormora. Det var ei velmeinande, men streng og pietistisk dame, som hadde fødd åtte born, mist tre, samt ektemannen. Paula fekk kome dit, men vart ei dagleg påminning for mormora om dottera som var tapt.

– Ho Stina var streng, og noko fysisk kjærleg kontakt skjedde aldri. Så fekk eg både mat og klede og skulegang, og dessutan fekk eg syskenborn, som ikkje alltid omfamna meg, men eg fekk vere med… Eg synest det var vanskeleg å vite kvar eg høyrde til. Og dei vaksne var heller ikkje alltid så greie å ha med å gjere.

Nei. Det kan eg tru. Ho var jo hittegods. Ingen som kunne eller ville tale hennar sak. Trøyste henne, engasjere seg, oppmuntre henne. Ho fekk det nødvendige og det fekk halde. Men det ho trong mest; nærleiken og godleiken, var utilgjengeleg. Det må ha vore useieleg einsamt i hennar verd. Å vere liten og ikkje ønskt av nokon.

Ho fortel at ho ikkje ein gong fekk vite av sine eigne at ho var morlaus. Ho fortel hugsar ein dag ei kvinne som stansa utanfor grinda der ho budde og ropte på henne.

– Er det du som heiter Paula?

– Ja, svara ungen.

– Eg kjende mor di, sa kvinna.

Ungen vart sjølvsagt rådvill for ho trudde at den kvinna som var mor til dei to slemme gutane, også var mor hennar. Men kvinna utanfor gjerdestolpen gav henne 25 øre og fortalde at Paulas mor var død.

– Visste du kva det innebar?

– Nei. Eg hadde aldri høyrt om død. Eg var lita, kanskje fem år. Men eg hugsar kjensla av at ho fortalde noko ekkelt. Noko som ikkje var bra…

Då bestefar hennar døydde få år seinare, vart det ein kamp om arven. Vesle-Paulas far gjorde, trass i at han var gift i særeige, krav på arven hennar til sin nye familie. Arven var på 30 000 kroner. Men Kristine i Tjørvågane, jentungens mormor, skulle ikkje ha noko av det, og gjekk til søksmål og krevde arven på barnebarnets vegne.

– Det vart ei stor sak, også i avisene. Eg hugsar eg sat på utedoen – der var det mange aviser, og eg hadde nett lært meg å lese, og stava meg gjennom avisoverskrifter der namnet mitt stod på framsida. Eg skjøna ikkje kva det handla om. Men arven vart eg tilkjent. Folket fann likevel måtar og gjere meg av med den på.

– Korleis då?

– Eg brukte reise på ferie til Eikrem og Volda. Dei som passa meg skulle ha pengar for å ha meg i kosten. Innan eg var vaksen hadde eg berre att dei fire tusen kronene eg kjøpte hustomta for.

Det kjennest tungt å ta imot forteljinga. Korleis kunne desse menneska gjere dette mot henne? Det seier mykje om kor makteslaus ein var som unge i ei verd der synet på mennesket var at det fyrst fekk verdi som vakse.

Eg har tenkt mykje på det i mi levetid. Som lærar. At i møtet med ungane møtte eg også blikket til morgondagens vaksne. I desse ungane sitt vaksne blikk visste eg at eg måtte kunne stå oppreist i møtet med meg sjølv og den eg var då eg var saman med dei. Dessutan hadde borna krav på den godheit og glede vi saman kunne skape i kvardagen. Kjærleik avlar også kjærleik. Korleis kunne Paula bli eit oppegåande og dedikert menneske i eit så kaldt miljø? Når eg kjenner forteljingane om hennar pinte oppvekst, skjønar eg hennar lengt til litteratur og musikk. Ho søkte seg inn i det vakre som ei motvekt mot den armod ho opplevde at vaksenverda rundt henne som barn stod i. I litteraturen og musikken kunne ho søkje trøyst i det som var vakkert og fekk i tanken møte dei gode alternativa eller undre seg over det vonde som ho kanskje kjende att? I det oppstod det ein allianse mellom henne og forteljingane og forfattarane. Ho var ikkje den einaste likevel.

Om psykiske vanskar

Men alt dette som hadde vore vanskeleg i oppveksten, svall ut som vaksen. Det er slik det er. Ein kan sjeldan springe frå børene sine, og på eit tidspunkt vil livet opne dei i ein, og då kan ein ikkje vende seg bort om ein aldri så mykje vil. Det er rimeleg å tenkje seg at Paula i ung alder, etter fire barnefødslar, etter å ha gravlagt vesleguten sin åleine, med ansvar for ungar som ho ikkje alltid hadde pengar til å fø, var sliten. Både kroppen og hovudet må ha rent fullt av bekymringar, og då skjedde det som må skje; kroppen og hovudet kollapsa. Ho fekk eit samanbrot. Full av angst skulle ho likevel hamle opp med kvardagar som vart store munnfullar til å kaste opp av.

– Korleis makta du det?

– Det var vanskeleg. Eg hadde veldig angst, sterk panikkangst. Eg veit ikkje korleis ungane hadde det denne tida. Eg hadde så alt for nok med meg sjølv. Det gjekk føre seg lenge.

– Kva slag hjelp fekk du?

– Dokter Røyneland såg til meg. Eg fekk valium, og så gav han Henry beskjed om at eg måtte få i meg skikkeleg mat, minst eitt egg om dagen.

Eg tenkjer på sosialetaten sitt tilbod om husmorvikar som kom ti år seinare. Det må ha vore ei god ordning.

– Du hadde det ille?

– Ja. Men det var som treet i ein storm. Greinene får medfart og vert bøygde i bakken. Men det er sjeldan greina knekk. Det gjorde heller ikkje eg. I ettertid fekk eg vite at det var diskutert at eg burde sendast bort og ungane takast hand om. Men Røyneland nekta. Han hadde sagt at eg kom til å klare meg, og fekk rett.

– Men burde han ikkje også ha tenkt på ungane?

– Det kan du seie – men barn er ikkje skjøre skapningar – dei toler ganske mykje. Det måtte mine born, utan at det er godt å tenkje på.

– Du hadde mykje angst?

– Ja. Det var vanskeleg. Ein gong eg var i sentrum med jentungen i barnevogn, måtte eg stanse og halde meg fast til eit trafikkskilt fordi vogna svaia opp og ned. Om natta sov eg med lys på.

Når angsten opnar seg, spreier den seg som ein fysiologisk lyngbrann i heile kroppen – den er eksplosiv som trykket frå ei bombe som sluker oksygenet og bles ut alle vindauga i eit hus. Då finst det ikkje plass til tankar – då handlar det om å halde seg fast og tole brannen til den brenn ut av seg sjølv. Slike lyngbrannar forhandlar ein ikkje med… Å leve med angst er hardt arbeid! Men den kan vere nyttig. For den er ein også ein samtale mellom eige indre og kroppen, og mellom kroppen og omverda. Den handlar ofte om ein manglande balanse mellom det menneske har behov for og det ein finn i tilveret. I motsetning til i den førindustrielle tida der naturen i større grad regulerte bruken av kroppen – har vi ingen naturlege grenser i dag andre enn dei vi tillet sjølve – og krava frå det ytre samfunnet om at vi alltid skal vere i balanse og yte det beste, er urimeleg.

Menneskekroppen er ikkje laga for slike krav.

– Korleis kom du deg ut av det?

– Eg fekk valium, men det er jo vanedannande. Eg var sjuk i tre år. Så eg byrja etter eigen ide å erstatte valium med globoid. Når eg kutta ut valium, erstatta eg det med dobbel dose globoid. Slik heldt eg på til eg var ute av valiumfella. Dokter Røyneland var ein klok dokter. Han må på eit vis ha skjøna kva som budde i meg. Han let meg kjempe denne krigen med meg sjølv.

Eg tenkjer mykje på det. Han kjende sine pasientar. Han vurderte den lidinga som vart alle i familien til del mot konsekvensane og lidinga det ville vere for alle dersom familien vart gjenstand for oppbrot. Så gjorde han ei rett vurdering. Ho greidde seg. Mon om ho hadde hatt krefter til å lappe saman eit liv i bakkant av eit oppbrot? Kanskje kom også vurderingar som familie og nettverk til å spele inn i avgjerda han tok. Paula hadde gifta seg inn i ein stor og ifølgje henne sjølv, fantastisk flott familie.

Om krigsskader

– Urke-familien var fantastiske. Godlynte, humoristiske og arbeidsame menneske. Ikkje rike på pengar, men du verda kor rike dei var på livsgleder. Eg gler meg i dag over alle etterkomarane. Dei har klart seg fint alle saman. Steffen og Lovise hadde ikkje mykje pengar, men dei var gode menneske, sjølv om eg lærte Lovise å kjenne som streng. Ho var ikkje særleg glad for at ein av yngstegutane hennar kom heim med ein tausunge.

Eg var jo berre 16 år då eg vart saman med Henry, som var 27. Henry hadde dessutan vore ute heile krigen utan at mora visste av han. Det hadde vore tungt for henne.

Dette mennesket stabla på beina eit liv meir på trass enn på grunn av. Ho redda seg sjølv kanskje nettopp som ein konsekvens av sin vanskelege oppvekst. Men kanskje var det også Urke-familien som var med å redde henne? Det gode humøret og samhaldet mellom sysken og svigerinner, sjølv om det visseleg også var usemje i ein så stor flokk. Henry var blidspent og lett å be – han såg aldri svart på noko, og kanskje likna det ut hennar tungsinn og tystnad som ho ofte kunne forsvinne inn i.

– Det var slik eg var oppdradd, seier ho. Eg skulle ikkje forstyrre eller plage andre med mitt.

– Men Henry var ikkje berre enkel å leve saman med. Han var krigsseglar?

– Ja. Det var ikkje enkelt. Det var veldig tungt til tider. Han ville ikkje snakke om opplevingane sine under krigen. Han bar dei heilt åleine – men han drøymde om natta, eller han fekk ikkje sove og då la han ut på vandring. I periodar drakk han gjennomgåande, og var ei stund temmeleg alkoholisert.

Ho vågar å snakke om det historiebøkene har tagt om. Og som det er vanskeleg for kvinnene å snakke om både fordi det den gong var tabu, men også fordi det kan oppfattast som ei utlevering av det menneske som stod ein nærast. Ingen snakka saman om korleis krigslidingane spelte seg ut i lange samliv. Ikkje den gong, og ikkje no. Men ho vågar. Eg tenkjer at det er godt at ho gjer det. For krigen hadde sin pris for han, for henne, og for borna.

Han hadde opplevd traumatiske hendingar. Torpedering av konvoiar. Kompisar som brende i hel, og han sjølv med delvis oppbrend venstrehand. Eg hugsar den arma, som var hårlaus og ikkje til å rette ut. Han hadde fått behandling for skaden ved eit sjukehus i Canada. Hud frå hofta vart transplantert på den oppbrende arma. Han var berre ein gutunge. Han fekk traumer. Eg forestiller meg eit traume som ei djup flenge i sjela som låser dette mennesket fast i den umulege situasjonen kroppen og sinnet var i, i ein livstrugande situasjon. Det tek ein tilbake til hendinga og det mennesket du var i augneblinken – liten og livredd. Gjennom traumet blir du liten om att og om att. Det må ha vore svært vanskeleg for den som skulle vere mann. Menn hadde ikkje retten til å vere små og veike gitt mannsrolla slik ho var. Og den krigstraumatiserte mannen vart tvinga inn i gjentatte kampar med sin eigen kropp – kroppen hugsar det som sinnet helst vil gløyme. Slik blir dette menneskets indre eit evig område for stadig nye krigar, henta fram av den krigen som var erfart.

– Det var veldig vondt å sjå kor han leid. Samstundes var det vanskeleg å handtere mine eigne kjensler i familiesituasjonar som fylgde med hans indre kaos. Og sjølv om eg i ettertid tenkjer på at vi var mange kvinner som bar bører saman med ektefellane våre, så vart mennenes togn også til vår. Vi var lojale. Det vart kanskje i utgangpsunktet forstått som eit individuelt problem. I etterpåklokskapens lys ser ein jo at det ikkje var slik…

At menn med slike erfaringar drakk seg til livsmot, er kanskje ikkje så rart. Å lufte traumer ut av ein kropp er hardt arbeid og krev omsorg og styring. Noko kunnskap hadde ein – men det rakk ikkje. Openheit kunne ha hjulpe, men mulegheita var blokkert av normene. Alkoholen derimot var tilgjengeleg. Desse mennene vart dømt til å bere ein tung kross; dei bar lidingar åleine, det låg til mannsidealet om mot og styrke.

Kven vart att? Jau, kvinnene. Som så gjerne ville prate om det umulege. Som bar sin manns blødande hjarte i eigne hender så langt dei makta det. Som vart slitne av fyll og bråk, av uregjerlege menn som vandra nattestid, og låg dødrukne neste morgon. Eller dei som lot drikken vere, men trekte seg tilbake frå verda og inn i sine eigne mørke rom og djupe depresjonar. Mange var mennene som måtte ha denne indre dialogen med krigen dei hadde utkjempa, heile livet. Korleis kan vi forstå dei børene dei bar? Og korleis skal vi forstå den smerten kvinnene deira bar saman med dei?

– Henry ba meg om unnskyldning dagen før han døydde. For alt bråket og styret.

Han kjende seg altså skuldig. Heile livet. Men under togna deira vart dei sameinte i kjærleiken. Berre slik kjærleiken er; tolerant og tolmodig, overberande og tilgjevande.

Eg skulle så gjerne ynskje at far min og alle dei andre krigsseilarane enno levde. Så skulle eg ha sagt at alt var greit. Det var ok. Dei gjorde så godt dei kunne. Eg ser strevet deira. Eg elska far min for det han var. Skurk og helt. Eit menneske av kjøt og blod. Det skulle eg gjerne ha fått sagt. Men slik vart det ikkje. Ikkje for meg, og ikkje for mange andre av krigsseilarborna heller…

Paula ber mange forteljingar som speglar den tida ho var ein del av. For henne vart krigen ein sterk eksponent som prega henne både i eigen barndom og i ekteskapet. Likevel vitnar fortlejingane om mulegheitene for å finne indre styrke i eins eige menneskelege mangfald. Og gjennom det kunne gi motstand mot motstanden som livet nokre gongar underlegg oss. Så blir ordet menneske ei påminning om nettopp mangfald, og viktigheita av å sørge for at mangfaldet i den enkelte får blomstre. Det kan kome dagar i livet då vi treng akkurat den kunnskapen og dei mulegheitene i oss sjølve.

Paula bygde opp og utvikla biblioteket. Det var i utgangspunktet ein liten institusjon med nokre tusen bøker og ope nokre få timar i veka. Før ho gav seg, romma institusjonen 30 000 bøker, hadde fulltidsope og vart ein arbeidsplass for to heile stillingar, samt deltidsarbeidande og lærlingar. Det viktigaste ho gjorde var likevel å slost for haldningsendring i dette samfunnet. Å skape forståing for at bøker er ein autoritet i kunnskapsbygginga. Å sloss for det demokratiske prinsippet om at kunnskap skal vere tilgjengeleg for menneske i alle samfunnslag. Å vite at menneske er mangfaldig og derfor må også eit biblioteks bokstamme alltid spegle all slag tekst.

Livsgjerninga hennar rommar mot og vilje som sprang ut av hennar intuitive viten om den frigjerande og kjærlege krafta som kunnskap og litteratur kan opne i eit menneske…