Hallstein Saunes sr.

Historia om Ulstein på 1920- og 1930-talet er ei historie om tøffe økonomiske vilkår for mange av innbyggjarane. Det er ei historie om slit og sveitte, arbeidsløyse, naudsarbeid, tvangsauksjonar og ein kamp om å få endane til å møtast. Siste utveg var fattigkassa. Men den fornedringa utsette folk i det lengste. Det kristelege samhaldet var ein viktig faktor for å hjelpe heimar i naud.

Om vi studerer bilete av Ulsteinvik i starten på 1930-talet, vil vi sjå at det er berre ein hovudveg gjennom bygda. For å kome ned på Osnes måtte du om Reiten, og for å kome til Saunes måtte du legge vegen om Skollebakken. Berre bustadfeltet Bugarden åleine har i dag fleire bustadhus enn Ulsteinvik sentrum hadde den gongen Hallstein Saunes voks opp. I dei sjøområda som på 1970-talet hadde vorte utfylte til store areal med fast land, var det sjø på 1930-talet.

Ulstein på 1930-talet er også ei historie om tøffe økonomiske vilkår for mange av innbyggjarane. Det er framleis ei historie om å få endane til å møtast. Men det også ei forteljing om tider som gradvis snur, om bedrifter som utviklar seg og får meir å gjere, om fiske og fangst som gir innkome til mange, og om kommunikasjonar som blir betre. Samtidig som bussar og bilar alt meir blir vanlege framkomstmiddel, står hestar i stallane rundt om. Anar vi ikkje eit drag av optimisme mot slutten av tiåret? I alle fall før krigsfrykt og rasjonering tek over hausten 1939. Då er verdskrigen og mangelen på straum dei store samtaleemna mellom folket i bygda.

Folketalet i Ulstein ved teljinga i 1930 var 2477, 1235 menn og 1242 kvinner. 188 av desse er jordbrukarar, medan 277 er sysselsette i fiske og fangst, mange av dei i kombinasjon med småbruk. Her er 410 husmødrer og 144 under rubrikken husarbeid heime. I Ulstein levde mange, som vi har sett, i ein kombinasjon av jordbruk/småbruk og fiske. Dette gjorde at feilslått fiske ikkje fekk så dramatiske følgjer som for dei som levde berre av fisket. Men for menneske som frå før hadde stram livreim, gjorde det vondt å stramme endå meir.

Butikken til Halvdan Saunes stod seg bra, og Hallstein fekk såleis ein rimeleg trygg oppvekst. Han fekk naturlegvis etter kvart sjå at ikkje alle i bygda hadde det like godt. Men det er vel rett å seie at kulturlivet blomstra, trass i dei vanskelege tidene.

Grunnlaget for dette vart lagt tidleg: Dei siste 20 åra av 1800-talet var ei ekspansjonstid i lagslivet i Ulstein. Mange foreiningar kom til, og aktiviteten vart for stor for dei lokala som stod til disposisjon. Rundt hundreårsskiftet hadde både Ungdomsforeininga, Ulv (Ulf), mållaget og losjen byggjeplanar. Dei samla seg om eitt prosjekt, og Ungdomsforeininga skulle byggje, eige og råde over huset som fekk namnet Fredheim, og stod ferdig i 1909. Ungdomshuset Fredheim vart samlingsstad for dei kulturopne. Huset vart lenge eit samfunnshus for bygda. Her hadde Idrottslaget Hødd treningar, her øvde kor og orkester, her var rettsmøte, konsertar, utstillingar, politiske foredrag og diskusjonar, og framfor alt, her hadde alle slags lag og organisasjonar møte.

Vi må rekne med at Hallstein og familien ofte var innom Fredheim. Eit ytterlegare tilskot til bygdelivet i Ulsteinvik var den nye Sunnmøre Ungdomsskule (Seinare Sunnmøre Folkehøgskule, SUFh), starta 15. oktober 1908. Dessutan hadde Ulstein eit variert utval arbeidsplassar både innan møbel, skipsverft med meir. Så fekk kommunen elektrisitetsverk i 1917.

Hødd var viktig

Viktig for kulturen og mentaliteten i Ulstein skulle også Idrottslaget Hødd bli. Hødd vart skipa fredag 1.august 1919, og då Hallstein voks til, viste det seg at han var ein lovande fotballspelar. Inge Seljeseth skriv i ein artikkel om Hallstein Saunes at han var framifrå på fotballbanen, og i 1940, då Hallstein var 16 år, var det så godt som bestemt at han skulle brukast på A-laget til Hødd. Men slik skulle det ikkje gå.

Far til Hallstein dreiv altså landhandel, men å bli handelsmann var ikkje gutedraumen til Hallstein. Han var tidleg klar over at det måtte bli sjøen, anten fiske, fangst eller utanriksfart. Vel 15 år gammal la han fotballkarrieren til side og søkte seg arbeid som messegut om bord i selfangstskuta Polarbjørn av Brandal. Ingen heime fekk vite noko, for Hallstein frykta at foreldra ville nekte guten å reise. Men Hallstein hadde næringsvit og hadde selt Vikebladet, stifta i 1929, og tent så mykje pengar at han kunne kjøpe seg sjøklede og sjømannssekk for pengane.

Vi har no kome til vinteren 1939/40, og vinteren før hadde to ishavsskuter gått ned i Nord-Atlanteren. Dessutan er krigsfaren overhengande. Det var stadig dramatiske hendingar utover hausten 1939. Vinterkrigen i Finland braut ut 30. november då Sovjetunionen gjekk til angrep på Finland, tre månader etter at verdskrigen var eit faktum. Vinterkrigen førte til eit veldig engasjement i Ulstein-området for å hjelpe finnane. Det var innsamlingsaksjonar utover hausten og på nyåret. Laurdag 10. februar 1940 arrangerte Losje Tru stor Finlands-kveld på Fredheim i Ulsteinvik, der heile inntekta skulle gå til Finlandshjelpa. På programmet stod mellom anna tale ved lærar Gustav Flø, song ved Ulstein mannskor, tale ved lærar Hans Dragesund og fleire andre innslag. Hans Skeide avslutta kvelden.

Vikebladet fortel vinteren 1939 at det er krigsfrykt i Europa. I oktober hadde Hitler okkupert tsjekkoslovakisk Sudetland, og i mars 1939 okkuperte han Praha. Austerrike vart okkupert i 1938. Den 1. september gjekk tyskarane til åtak mot Polen, og England og Frankrike erklærte Tyskland krig. Med det var andre verdskrigen i gang.
Men Hallstein Saunes hadde bestemt seg. Krigen hadde enno ikkje nådd Noreg den 17. februar 1940 då han stod klar med sjømannssekken. Det var ikkje kva som helst slags båt han gjekk om bord i. Det som hadde gjort Polarbjørn vide kjend, var dei mange ekspedisjonsturane til arktiske farvatn i 1930-åra, berginga av mannskapet på Saltdalingen i lag med Polaris under det forrykande uveret då ishavsskutene var på veg til Newfoundland i 1939. Polarbjørn hadde ord på seg for å kome fram same kva slags vêr og isforhold som rådde. Men nokre år etter krigen, i 1949, måtte Polarbjørn likevel gi tapt etter ein brann i maskinrommet på Newfoundlandsfeltet. Men då var Hallstein Saunes for lengst i utanriksfart.

Måtte takle sjøsjuke

I slutten av februar 1940 var den knapt 16 år gamle ulsteinguten på veg til Newfoundland. Det vart ei spennande ferd; krigsfaren var overhengande, og den namngjetne skipperen Kristoffer Marø la kursen nord for Island for å unngå miner. Polarbjørn opplevde nedising ved Kapp Farvel, det sørlegaste punktet på Grønland, og mykje dårleg vêr. Sjøsjuka er noko av det Hallstein hugsa best frå turen som førstereisgut, fortalde han i eit intervju med Vikebladet Vestposten i 1992. Han hadde mønstra på som messegut og hadde si fulle hyre med å halde kontroll over kombinasjonen matlukt og sjøsjuke. Men han fekk avveksling då han stod til rors kveldane og fekk lære seg å halde skuta på kurs.

Den største utfordringa tenåringen møtte, var å ta livet av ein kvitunge: – Eg gløymer ikkje dei store, uskuldige auga og den gulkvite pelsen mot den kvite isen, og det gjennomtrengande brølet til selmora då kvitungen låg død, fortalde han til lokalavisa i 1992. Men jobben måtte gjerast, og 15-åringen hadde no blitt ein fangsmann til å rekne med om bord.

Krigen braut ut

Så braut krigen ut også i det nøytrale Noreg. Det tyske åtaket kom overraskande. Den 9. april 1940 var nokre karar på Hofset i Ulstein i ferd med å legge nytt nevertak på eit hus; dei såg ut Ulsteinfjorden mot Vattøya og til havs. Dei oppdaga ein flåte sigande inn fjorden; fiskarar som følgde vårsilda. Knut Eikrem var om bord i MB Hod av Ulsteinvik. Klokka sju om morgonen skulle dei til å kaste. I det bestmannen skulle gi ordren «lat nota gå!», kom skipperen ut frå bestikken: – Ikkje kast, Noreg er i krig. Fleire båtar som var i ferd med å håve inn frå store steng, slutta av og sleppte resten. Karane på Hofset-taket vart mållause då dei såg flåten setje stimen opp og forlate feltet.

Norske sjøfolk var spreidde over mange hav den 9. april 1940. I alt var det 29 mann frå Ulstein, medrekna selfangarane. Skutene i Vestisen gjekk etter kvart til Svalbard. Det var ein diskusjon om kva dei skulle gjere vidare. Men det enda med at alle reiste heim til Noreg. Men Polarbjørn med Hallstein Saunes om bord var på fangsfeltet ved Newfoundland. Krigen skulle spele ei avgjerande rolle for det vidare livsløpet til Hallstein, som for mange i hans generasjon.

Meldinga om krigsutbrotet nådde mannskapet på Polarbjørn då dei skulle til å setje kursen heim etter ferdig fangst. I staden for Brandal og Ulsteinvik vart det lossing i St. John på Newfoundland, der dei fleste av mannskapet mønstra av. Polarbjørn vart rekvirert av dei allierte og sett inn i trafikken med å frakte utstyr og ammunisjon frå Newfoundland til amerikanske flybasar på Aust-Grønland. Frå desse basane kunne fly gå direkte til Storbritannia.
Hallstein ville helst heim og kjempe mot tyskarane. I staden vart det hyre om bord i MS Marga av Drammen frå mai 1940. Her var Hallstein til han gjekk i land i London i 1942, 18 år gammal.

To år før, i 1940, oppretta dei norske styresmaktene i London organisasjonen Nortraship (The Norwegian Shipping and Trade Mission). Dette for å disponere den norske handelsflåten under andre verdskrigen. Den 9. april 1940 var det 806 norske skip utanfor Nordsjø-sperra, som kom under kontroll av Nortraship. Nortraship disponerte også ein del andre skip, mellom anna i Sverige, og dei kom til Storbritannia. Men over 1000 skip til disposisjon var Nortraship det største reiarlaget i verda, og leverte viktige bidrag til krigsinnsatsen. Organisasjonen disponerte også over sjøfolka, og innsatsen kosta rundt 3000 sjøfolk livet. Kring 500 av skipa i Nortraship-flåten gjekk tapt under krigen.

Opprettinga av denne organisasjonen besegla også lagnaden til Hallstein Saunes. For då han gjekk i land i London i 1942, hadde han planane klare. Han ville bli kampflygar. Han gjekk gjennom ein grundig legesjekk i London og slapp igjennom nålauget. Han hadde to i seg til å bli flygar. Men Nortraship sette foten ned. Reiarlaget hadde gått inn avtalar med britane om bruk av den norske handelsflåten, den tredje største i verda. Mellom anna var det vedteke at sjøfolk skulle knytast til handelsflåten anten dei var om bord i norske skip eller mellombels på land på grunn av ferie eller sjukdom. Slik vart det klart for Hallstein at vegen ikkje var open for å gjere det han hadde mest lyst til.

Styrmann

I staden for kampflyging vart det styrmannskule i London. På sju månader skulle Hallsten og dei andre elevane arbeide seg igjennom fullt norsk pensum og avlegge eksamen. Dette var midt under blitzen i London, men styrmannskulen låg i utkanten, så elevane kom seg heilskinna frå det, i dobbel forstand.

Det var tilfeldig at den første båten etter styrmannskulen vart den 14.000 dvt store Bergesen-tankaren President De Vogue, bygd i 1935, hogd opp i 1963. Skipet vart rusta opp for å kunne slå tilbake mot fienden, med både antiluftskyts og flydekk for å kunne frakte jagarfly mellom anna mellom USA og Storbritannia. Siste del av krigen hadde President De Vogue også djupvassbomber plasserte på akterdekket, og som kunne førast over til eskortefartøya. President De Vogue var eit av dei største og mest avanserte skipa i konvoitida. Skipet var også utstyrt for bunkring av krigsfartøy under konvoifarten, og slike operasjonar var Hallstein med på mange av, også under dårlege vêrforhold. Skipet var mellom dei best utstyrte med omsyn til skyts; moderne og effektive maskingevær og antiluftskyts-kanoner, i tillegg til sperre og skyts mot fly. Både norske og engelske marinesoldatar, såkalla gunnarar, var ein del av besetninga.

Det var opplevingsrike år for Hallstein under krigen, mykje av det sit spikra i sinnet, fortalde han til Vikebladet i september 1992, i samband med at han nettopp hadde fått Kongens Fortenestemedalje for 50 års teneste i reiarlaget Bergesen d.y AS.
Store delar av krigen siglde Hallstein altså konvoi over Atlanteren fleire gonger. Den farlege lasta var olje og flybensin. Ikkje sjeldan var heile dekket fylt opp med jagarfly: – Ved desse konvoiane vart nervane ofte sette på prøve. Spesielt etter sjøslag, der mange skip og besetetningar vart borte, eksplosjonar og flammehav frå ammunisjonsskip og tankskip, i tillegg til rop om hjelp. Då kunne nok mang ein reaksjon melde seg, reflekterte Hallstein Saunes i intervju med Asker og Bærums Budstikke då han fylte 70 år i 1994.

Etter at Italia hadde kapitulert i september 1943, vart krigsflåten deira teken over av dei allierte og sett under kommando av den engelske marinen. Då gjekk President De Vogue konvoi-sikring av dei italienske skipa. Dermed vart det teneste for Hallstein i Middelhavet og Gibraltar. Han har også mange tøffe krigsminne frå dei 10 månadene i Middelhavet. I 1944 var Hallstein med på invasjonen i Normandie i Frankrike.
Både President De Vogue og Hallstein klarte seg heile krigen. Eit av dei første oppdraga etter krigen var for British Admirality, og ferda gjekk til Noreg og Stavanger. Hallstein mønstra ikkje av og reiste ikkje heim, sjølv om det hadde gått fem år sidan han sa farvel til foreldra og mønstra på Polarbjørn.

Det var nok ikkje lett for foreldre og søsken heime i Ulsteinvik etter fem år nesten utan livsteikn. I samtale med Vikebladet Vestposten forklarte Hallstein det med at han tenkte praktisk og ville gjerne halde på plassen sin om bord.

Så då bar det ut igjen, no til Karibien og USA. Men i 1946 mønstra han av og reiste heim til familien, seks år etter at han som 15-åring reiste i isen, kunne Alvhild og Halvdan Saunes ønskje ein styrmann på 21 med mange år som krigssiglar bak seg, vel heime att.

Men etter nokre få feriemånader heime bar det ut att. Opplevingane under krigen hadde nok sett sine spor, sterkare enn det Hallstein ville vedkjenne seg. Han var nedkøyrd, men han klarte seg, og til sjøs måtte han. President De Vogue hadde no blitt til M/T Berge Sund, og Hallstein mønstra på som førstestyrmann. I 1947 tok han skipsførarskule i Bergen, og høgare skipsførareksamen i Bergen i 1953.

I åra som følgde var Hallstein om bord i 12 ulike Bergesen-skip i ulike frakter over heile verda. Etter krigen vart det eit heilt anna sjømannsliv enn det Hallstein opna med under krigen. Ikkje minst var det eit stort framsteg då tida ute vart sett ned frå to år rett etter krigen – til ni månader då Hallstein gjekk i land i 1970. Då hadde han sigla 30 år på alle verdshav, dei siste 15 som kaptein. Men i 1970 var det altså slutt på sjølivet. Reiarlaget ønskte han til kontoret og nærare avgjerdsprosessane. Han tok over som avdelingssjef for Maritim operasjon/tryggleiksavdelinga, 46 år gammal.

Under vegs hadde Hallstein gifta seg med ulsteinjenta Gurid f. Høydal i 1963, og fått dei to gutane Hallstein jr. og Runar. Dei hadde etablert seg i eigen heim i Ulsteinvik. Men då Hallstein gjekk i land, flytta familien til Hosle i Bærum og vart verande der. Men Hallstein hadde eigentleg ingen planar om å gå i land då reiarlaget kalla han heim i 1970. Han hadde vore kaptein sidan 1955 og likte sjølivet, sjølv om det også var eit hardkøyr. Utfordringane stod i kø så vel i laste- og lossehandsaming som i navigasjon i tronge farvatn. Men etter 30 år på sjøen hadde han også lyst til å prøve noko nytt, og slik vart det.

Aktiv idrettsmann

Frå no av tok eit nytt liv til for Hallstein. 46 år gammal vart han biten av idrettsbasillen. Han byrja å trene hardt i både løping og langrenn, og han vart god. Heime kunne han etter kvart kaste blikket på ei omfattande premiesamling. Han hadde tidlegare vore ein flittig støttespelar for fotballaget til reiarlaget. No var tida komen til å perfeksjonere seg i langrenn, og med ei rekke fine resultat som veteranløpar. Mellom anna vart han premiert både i Sjumila og Nimila, han mottok både statuett og seks premiar frå Birkebeineren, i alt vart det 15 birkebeinerløp, og han tok del i Vasaloppet. Det gjævaste året var nok i 1986; 62 år gammal deltok han i verdsmeisterskapen for veteranar i Lake Placid. Her vart det gull på 50 kilometer og bronse på 30 kilometer. Han merkte seg også ut i sommaridrett, og kunne mellom anna innkassere kretsmeisterskap i terrengløp. Han deltok også i det klassiske maratonløpet i Athen og i maratonløp i Paris, New York og London. I Oslo Maraton i 1986 vann han klassa si på sterke 3.17: – Idretten har gitt meg mykje, sa Hallstein i intervju med Vikebladet Vestposten i 1992, – ikkje minst fysisk og psykisk velvære, og god helse. Han håpte at han kunne delta i mange renn og løp i åra framover, både i inn- og utland. Idrett i kombinasjon med reising er ein fin måte å leve på, meinte han, og såg fram til eit aktivt pensjonistliv.

Avisa spør han kva han set høgst og kva han hugsar best: Krigsminna sit der for alltid, dei er mørke og opprivande. Men han har klart å leve med opplevingane frå krigsåra. Han trudde det kom av at han var så ung og sterk dei fem åra krigen varte. Men det var tungt å misse så mange kameratar, og det var heller ikkje lett å vere ung og sitje igjen med eit hav av kjensler han måtte lære seg å leve med.

Av dei gode ting i livet heldt Hallstein fram det sosiale livet, alle han vart kjend med både på sjøen og til lands. Men han tenkte ikkje å gjere ulsteining av seg med det første, sjølv om han hadde stor familie her, og det kunne freiste med ein tur på Skolma av og til. Gutane hans budde framleis i Oslo i 1992, og han ville gjerne vere i nærleiken av dei. Ogs å var det alle jogge- og skikameratane. Han håpte på mange turar både på ski og på føtene også dei komande åra. 10 år etter dette intervjuet døydde Hallstein Saunes i 2002, 77 år gamal.