Fiskarbonden på Ulstein

Dei flytta ut husa frå gardstunet på Ulstein i 1846-47. Den utskifta garden vart då på 14 mål innmark og 58 mål natureng, der dei for det meste dyrka korn og poteter samt høy til 1 hest, 3 kyr og 8 sauer.
Dei fekk 5 born, der Rasmus drog til USA for godt, Antoni bygsla garden i 1872, men overdrog garden i 1878 til Hans Petter Thoresen Hovden som då hadde gifta seg med yngste i flokken, Henrikke. Antoni drog etter Rasmus til USA, men likte seg ikkje på prærien i Minnesota og kom heim for å drive fiske med åttring, og var ein dugande fiskar. Begge foreldra, Hans og Ingeborg, døde av kolosforgifting vinteren 1880. Dei hadde sett ei gryte med torvglør inne på kammerset der dei låg.

Hans Petter (bildet) var son til Tore Olson (1804-1865) og tok namnet Hovden. Han kom frå Eide i Bondalen til Hovden på Hareid i 1841 med buskap for å finne fór for vinteren. Tore hadde mist tre fingrar på venstre hand etter kamp med ein bjørn i ei bratt skråning inne i fjordane. Det seiest at bjørnen trilla på sjøen mens Tore vart hengande att i ei buske.

Bruk nr 3 var ledig i Hovden etter at brukaren Jørgen Gulikson Hovden døde ung og fire born vart sette på bygda medan enkja flytta til Ålesund.

Hans fortel at Tore var enkjemann då han kom til Hovden, og hadde fire born: Ole, Arne, Britt og Torinius. Ole Thoresen, far til Judith Kristensen, vart skøyteskipper og var den første som tok til med «Eggafiske». Det dreiv han med til han var 86 år, og døydde i 1919, 90 år gamal. Arne tok over bruket. Brit for til Sør-Afrika, medan Thorinius døydde i ung alder etter å ha stukke seg i låret med tollekniv og blødde seg ihel.

Thore (som Hans skriv) gifte seg oppatt med Lisbet Myklebust frå Ørsta. Ho svara han: Viss ho fekk vere kona ville ho fylgje han uti Hovden, og det vart so, «ho var dårleg i føtterne». Dei fekk fire barn saman, Ragnhild (1845), Hilde (1850), Hans Petter (1851) og Olin (1857). Ragnhild og halvbroren Arne delte bruket i mellom seg.

Hans Petter og Henrikke var siste brudepar som vart vigde i Ulstein-kyrkja før ho vart flytta til Vik i 1878. Tårnet var då rive etter lynnedslag. Hans Petter og Henrikke fekk åtte born, der to døde unge, tre og tolv år gamle.

Min morfar Hans Thoresen Ulstein var fødd i 1884 og som eldste son tok han over garden i 1907 etter at faren døde i 1906.

Hans og broren Anton kjøpte garden i 1907 av C.A. Barstad for kr 3200 og delte garden i 1911 med felles fjøs. Hans beheldt våningshuset og Anton bygde nytt. I 1923 vart hopehavet oppløyst, og dei gav kvarandre skøyte på kvar sitt bruk.

Hans gifte seg i 1912 med Lina Sundgot frå bruk nr 1 på Sundgot. Ho var yngst av 9 sysken og dotter til Johannes Larson Haddal (1838-1929) og Gurine Dimmestøl (1843-1909).

På biletet under ser vi Henrikke med barnebarnet Henny ca i 1921. Henrikke døde i 1944, 92 år gamal og hadde då vore enkje i 38 år.

I Adventa fortel Hans at i barndommen var det heilt andre tilhøve enn det er no. Maten var mykje av eigen produksjon og var sunn og kraftig. Vi hadde som regel nok, iallfall svalt vi aldri. Han gjekk folkeskule frå 1891 og var første gong på fiskeri ved Island i 1904, 20 år gamal. På denne tida var 80% av dei 380 yrkesaktive menn i Ulstein knytt til fiskeria. Av desse var det berre 12 som hadde fiskeri som eineyrke, dei fleste under 30 år. Fiskeri var altså eit bivirke som dei dreiv vinterstida. Medan det stod på var det hardt køyr; ut i 5-6 tida om morgonen og kanskje ikkje i seng før ved midnatt. Dei tok hand om fisken sjølv, og når dei i tillegg måtte ro, var det eit slit. Dette var Hans og med på då onkelen, Antoni, hadde ein åttring og saman med alle gutane i familien utgjorde dei eit båtlag.

Hans fortel at i 1900 var der ikkje ein einaste motorbåt i Ulstein. Alt gjekk på segl. Ein Kolbein Velle frå Ålesund var den første som kom til Ulsteinvik med motorbåt. Det var ein 50 fots båt med segl og 10-12 Hk motor. Den gjorde omtrent same fart som to mann i ein færing. I 1902 kom 92 fots «Ulf» som ny til Ulsteinvik. Lars Garshol var skipper og reiar saman med fem andre.

I 1903 kom onkel Kornelius Sundgot og ville ha Hans med på «Ulf» til Island. Mora sette ned foten, men året etter vart han med på sildefiske med garn. Der fortel han at dei såg to tyske båtar som fiska med snurpenot. Båtane deira gjekk dobbelt so fort som oss og då dei kom bort i eit sildevode, for tyskarane fort framom og tok silda. Lars Garshol snakka seinare med desse tyske skipperane og var straks bestemt på å koste nót. Han var av den typen at såg han noko nytt som han fekk tru på, so skulle det prøvast. Straks dei kom heimatt gjekk dei i gang, kjøpte nót mv.

Også i 1905 vart Hans med til Island med «Ulf». Det var ekstra mykje vi skulle ha med oss. Utanom snurpenota og garn (for sikkerheits skuld), material til ein «pir» og sjøhus på land, kol opp til rekka, salt og proviant. På toppen av det heile, to store notbåtar som vart lagt på sida og surra godt. Fekk dei ein sjø så skulle dei fort renne tomme. Dei møtte «Snorre» i Moljegapet då dei gjekk frå Ålesund, og der om bord vart lastinga av «Ulf» kommentert med at dei skulle «sta å drepe seg». Dei gjekk fredag kveld og var framme i Siglufjörður tysdag morgon. Denne byen og fjorden var svært sentral i byrjinga av 1900, men no er silda borte og folketalet er under det halve frå den gong.

Dei fekk opp piren og huset i ei fart og var straks klar til å gå igang med fisket. Dei var då fem båtar frå Noreg. Ulf, Skolma, Surna og Signal frå Ålesund og ein Elin frå Haugesund. Fiskeriet var godt, og dei fekk utbetalt kr 687 etter turen og det var svært i den tida.

På Island fekk dei drive på som dei ville. «Me stal all sild, men det var ingen som sa noko. Om det kom islendingar nær so fylte me i båtane deira til dei retta opp hendene og ikkje ville ha noko meir».

Ein gong fekk dei seg ein kipp. Det var tett skodde og så fekk dei sjå oppsynsskipet «Islandsfalken» kome mot dei. Dei låg med eit rektig pent kast då den kom stikkande ut av skodda. Her var gode råd dyre og i farta fekk dei sleparane i propellen og måtte skjere laust, og dei fekk spetta i gang motoren (brukte spett på akslingen slik at stempela i motoren kom i rett stilling for start). No viste det seg at det ikkje var oppsynsbåten, og dei fekk berga silda. Hadde dei blitt tekne hadde det berre enda med ei rimeleg mulkt, dei hadde neppe teke not og fangst.

Heimover hadde Garshol kjøpt med seg tre islandshestar. Dei vart plasserte på eit velfylt akterrom med kol og oppå der nokre seige grastorver slik at dei ikkje skulle gli i slingringa. Dei fekk storm opp ved landet forbi Langeneset og gjekk inn til Seydisfjord. Dette var kring midten av september i 1905, og dei hadde ikkje høyrt frå gamlelandet på fleire veker. Det var korkje telefon eller telegraf til Island i dei dagar. Frå ein båt frå Haugesund fekk dei høyre om krisa med Sverige og at det var sendt ut mobiliseringsordre i Noreg. Haugesundarane hadde lurt seg av garde om kvelden, elles hadde dei vorte stoppa. Når vinden hadde spakna og Garshol «likte» barometeret, gjekk dei mot Runde og «Svinøya», som kom i gang for fyrste gong i dei dagar. Overfarta gjekk godt og hestane leid ingen overlast.

Hans fortel og om ivrig kyrkjegjenge i Siglufjördur der prestefrua spelte orgel og song attåt. Ho hadde ei riktig god stemme og det var hyggeleg å sitje der. Ein av Ulf-karane bemerka på veg om bord att at denne prestefrua kunne fått seg noko likare enn den «snolken til prest». Dei hadde vore lenge på sjøen må vite.

Dei var og på ridetur til varme kjelder i Dalvik ved Akurøyri. Hesten til Hans var førarhest og likte ikkje at andre kom opp på sida. Då tok den av garde i rasande fart. Etter ein halvtime var dei framme ved kjeldene (hestane visste vegen). Dei prøvde varleg med handa i vatnet, men det var for varmt. Dei i Dalvik sa at 10 minutt var høveleg koketid for egg.

Hans fortel at Lars Garshol var ein meir enn hyggeleg kar å vere saman med, og han hadde alltid hell med seg i fisket. Det var ofte vanskeleg å bestemme seg kvar vi skulle gå, men som oftast gjekk vi rette vegen. Det var trygt når Lars sa det han trudde var best. Han retta seg visst etter ei høgare makt.

I 1908 var det 25 motorbåtar i Ulstein som dreiv torske- og sildefiske. Saman med to andre kjøpte Hans «Frigg», ein 42 foting bygd i Bjørkedalen. Sidan dei to andre var om bord på «Snorre», så var han åleine med å sette i stand båten, få inn maskina og eine med det andre. Motoren, ein Gideon, kjøpte dei av Johan Skeide (Petter-Johan) for kr 3000. Dette tok si tid utover hausten, og midt oppi dette vart han kalla inn til Forliksrådet. Det gjaldt saker og ting han hadde lånt og som ikkje var levert attende. Det enda med forlik når saka vart lagt fram i full breidde med pålegg om å levere saken attende snarast råd. Bjørndal som forliksleiar ville ikkje at gutane hans frå skulen kome i klammeri.

Under første verdskrig var Hans saman med fleire andre med på sildesalting som skulle til Tyskland. Dei kjøpte tønner og salt, men så kom freden, og tyske pengar vart utan verdi. Tønnene og saltet hamna inn på Hareidmyrane, og der kan ein framleis sjå restane av dei saltimpregnerte tønnene. Hans vart sitjande att med ei gjeld på kr 4000.

I 1921 var Hans med på kjøp av ny Frigg saman med brørne Laurits og Tobias. Han trekte seg ut ikkje lenge etter. Kanskje hadde tapa på sildesaltinga vore for store, eller kanskje var ikkje fiskeri noko for ein gardbrukar med veksande barneflokk. Me veit at frå 1900 og fram til 1930 omkom 45 personar ved drukning i Ulstein prestegjeld.

På biletet ser vi at Frigg ikkje berre var nytta til fiskeri. Her godt lasta som stemnebåt.

Hans byrja med revefarm i 1927. Frå starten var han med i eit partseigarlag, men kjøpte etter kvart ut dei andre. Han dreiv mest med avl av livdyr som han selde til Austlandet. På det meste var der 20-30 tisper og og 7-8 hannar. Desse avla 50-70 kvalpar om året. Sunnmøre var godt representert mellom revfarmarar. I 1925 var 161 av 315 revefarmane på Sunnmøre. Det seier seg sjølv at då måtte det vere pengar å tene.

Hans vart omtala i Vikebladet i 1929 etter å ha vunne ei 1. premie og ei 3. premie ved ei reveutstilling i Ålesund. Han reiste mykje med bil på Austlandet og også til Karlstad. Erfaringa han opparbeidde gjorde at han snart var etterspurd som fagmann på området. Folk kom frå Austlandet og budde på garden i fleire veker. Han var og med å sette opp heile revegardar for folk – «pakkeløysingar» frå Ulstein. Utover i 1930 åra vart det meir pelssal og han leverte for det meste til PeKO AS i Oslo. Noko ala han opp sjølv, men kjøpte også pels frå andre farmarar.

Mi mor Henny fekk ei tispe i brudlaupspresang i 1943. Denne gav 6 ungar som igjen gav grunnlag for kjøp av soveromsmøblement som eg då nok var fødd i.

Revedrift gjekk føre seg i mindre målestokk utover på 50-talet, og eg hugsa ein episode då morfar (Hans TH) skulle syne eldste guten på garden, Eldor, korleis han skulle ta livet av rev. Til dette inngjekk ei lang tang til å halde rundt nakken på stakkars reven og ei klubbe til å slå med. No vart ikkje grepet fast nok, og reven fauk i okla på guten. For ikkje å skade skinnet fekk han ikkje ha på seg skor. Han slo og reven beit, det vart blod og det var uklart kven som blødde. Det viste seg å vere naseblod frå reven etter diverse klubbeslag både her og der. Det heile enda med eit velretta slag frå reveeigaren, og dermed var skinnet tapt for reven. Det var bra (synd) at dyrebeskyttelsen ikkje var til stades då for 70 år sidan, men liv og død høyrde til dagens orden på gardane den tida.

Ei anna attåtnæring var hønsehald som dei starta opp med i byrjinga av 1930-åra. På det meste rusla 200-300 kvite italienarar rundt om i innheginga nede ved vegen. Her var det nok Lina og borna som hadde hovudansvaret. Egga vart leverte til Eggesentralen og ei hønsesteik vart det nok i ny og ne. Avdanka høner enda som revemat, noko som høyres ut som ein god kombinasjon – for reven. Krigen, med noko redusert tilgang på kjøt, gjorde at dei fleste hønene kom på middagsbordet. Etter krigen var det berre høner nok til eige eggbehov. Alle hønemiddagane og ikkje minst ribbing og rensings av gamle høner var nok ein av grunnane til at det var lite høne på vårt middagsbord i oppveksten.

Etter krigen dreiv Hans med kjøp og sal av raudt fe frå Jæren. Sonen Johannes var med ein gong og fortel om togreisa langs Sørlandet til Oslo og vidare til Åndalsnes. På toget låg dei i «Kuvognene» saman med dyra. Det var mykje slingring, og ei av kyrne vart alvorleg «sjøsjuk» og grisa til Hans der han låg i høyet ved sida av. Han lukta ikkje godt resten av turen, og særleg plagsamt var det på båtturen frå Åndalsnes. Ei ku kunne koste frå 1200 til 1800 kroner, og med 10% provisjon kunne det verte nokre kroner av det også.

Johannes skreiv ein stad i memoarane sine at det var barnearbeid på Ulstein i gamle dagar. I det la han at der var oppgåver som borna hadde som plikt å ta seg av. Desse pliktene gjekk framfor leik og moro, og vel også vidareutdanning dersom ein ikkje var spesielt sta, pågåande og interessert. Dermed vart også leiken meir intens og oppfinnsam, sidan ein syntes at ein ikkje fekk leike nok.

Borna deltok som sagt i arbeidet både sommar og vinter. Frigg blei brukt både i torske- og seifisket, og fisken blei levert i heimevoren via ein flatbotna dorry som vart teken på land via ei tralle som gjekk på skinner ut i sjøen. Torsken blei salta og lagt på steinar ned mot fjøra for tørking. Kvar kveld vart fisken lødd opp i runde lad (sporenden inn mot sentrum) med ei trehette over mot regn og dogg. Fisken vart snudd på steinane i løpet av dagen. Når sola skein skulle, skinnet på fisken vende opp. Denne snuinga og lødinga var det ungane som tok seg av. Like eins tok dei seg av torskehauda, skar ut tunga som vart salta og utgjorde ei delikatesse til middags. Hauda vart lagt utover markane til tørk og vart selde til beinmjøl.

Seifisket gjekk føre seg etter torskefisket, og fisken vart hengd på hjell til tørk. Fisken vart for det meste seld til byen (Ålesund), og borna fekk då «fiskegåve» i form av små presangar når far kom heim – stor stas og spaning. Borna samla og tare og la utover markane til tørk og brende taren for å selje oska som råstoff til jodproduksjon. Henny fekk «gust» av taren, og fekk då urtemedisin å drikke frå «Huseserina».

Torvspading på myrane ovanfor Skokken tok til om våren. Torva vart lagt på myra til tørk. Ut på ettersommaren blei torva «husa» ved at torva vart lagt i lad etter prinsippet «fyrstikkhus». Siste etappe gjekk på vogn med doble hjul (biletet) over myra og fram til løypestrengen. Den kraftige strengen gjekk frå kanten av fjellet og til skjåen nede på myrane. Dei fleste gardane hadde sin eigen streng for å spare transport til eigen skjå. Før firinga tok til, vart strengen smurt med ei tjørehank som vart send ned strengen. Ved enden av strengen lødde ein opp eine som tok av for støyten når børene kom susande. Dette var den klart morosamaste delen av torvhaustinga, og borna var med. Henny, igjen, var til dei grader med at ho heldt på å verte med ei børe ned. Kjolen, som i dei tider var obligatorisk på jentene – og kjerringane, hekta i børa. Det var med andre ord ikkje ufarleg og greitt då at berre kjolen fekk seg ein luftseglas. Verre gjekk det med Johannes Grimstad i Svennsgarden, Svennsjohan, mann til Petra, då han fekk ei bør i nakken og vart slegen i hel. Dette skjedde 20.7.1923, og han var då 70 år.

Kåpefjøsen ligg på toppen av Blystadlia med flott utsyn over øyriket frå aust til nord. Her var kyrne sumarhalvåret, og det tydde turar til og frå, morgon og kveld for jentene. Vegen gjekk opp brekka, fram langs lia og så eit stykke innover kanten før fjøset låg der. Båsane var laga av store steinheller som kom frå Blystadlia, der det framleis er populært å hente seg heller. Fleire av båsane er synlege enno. Sjølv om taket har rasa ned og berre murane står att, er det tydeleg at her har det foregått mjølking av fleire dyr.

Hestane vart sleppte på fjellet om sumaren og hesten i Ivagarden, Odin,
var mellom desse. Det vart fortalt
at eldstejenta, Gullborg, var redd hestar, og ein gong Odin vitja henne ved Kåpefjøsen saman med alle kollegane sine, vart Gullborg sitjande i ei krå i Kåpefjøsen heile dagen til kveldsskiftet kom på.

Ivagarden vart overteken av Kaspar Veddegjerde, som var gift med Gullborg og budde på garden sidan 1940. Han fekk skøyte på garden i 1957 for kr 5000. Lina og Hans budde saman med Kaspar og Gullborg i våningshuset. Lina døydde i 1973 og Hans 11 år seinare i 1984.

I seinare tid vart det funne nokre dikt som Lina har skrive, mest truleg i ung alder. Mange av dikta kan verke tunge og prega av himmellengt og gjev vel meir uttrykk for det rådande åndelege uttrykket i ein streng periode der trøysta var å finne i ordet. Døtrene Henny og Aagot plukka ut eit av dei.

Bror til Lina, Lars Johannesson Sundgot (1876-1943) var gift i Måløy og var svært skriveglad. Eit av dikta var gjengitt i Vikebladet i 1994, og var skrive under ei av hans siste vitjingar på heimlege trakter. Han har også skrive ein kjent song, «Ishavsvisa» og diktet «Fiskernes skjebne» til minne om mannskapet på Ulsteinskuta «Celina-Maud» som gjekk ned mellom Island og Noreg i 1905. Alle omkom, og der var folk både frå Dimna og Haddal om bord

Stille aften om du kunne slukke
Hjertets lengsel med din dype fred
Å bortjage alle tunge sukke
Og senke glede inn i deres sted

Stille aften du som våren eier
Og som sjelens uro kjenner grant
Du som også kjenner hjertets seier
Når det målet for sin lengsel fant

Stille aften o mitt hjerte føler
Når min sjel får se din hellighet
At om alle minner meg bortstøter
Dog i deg jeg trygt kan søke fred

Stille aften lat din mildhet falle
Over alle mine tvil og savn
Når dine stille skygger ofte kaller
Frem i tankene et navn

Stille aften en gang skal jeg finne
Hva jeg her på jorden ikke fant
Når tilbake her er kun mitt minne
Da min sjel er frelst i himmelens havn

Lina Thoresen Ulstein (f. Sundgot)

Et tilbakeblikk

Mitt barndomshjem jeg så ofte minnes
Den yndigste plett som på jorden finnes
Der vokste jeg opp ifra sorger fri,
Lykkelig og glad iblant søsken ni.

Vårt hus etter nutids var nærmest en hytte,
Men ei selv med presten vilde jeg bytte.
Om stuen var lav og flokken stor,
Var vi fornøyet hos far og mor.

Vi seilte på isflak, vi seilte på båt,
Det var ikke nøye om foten blev våt.
Der vanket ofte en under haken
Og titt en omgang på bare baken.

Tett ved skolen der går en strøm,
Ofte jeg ser den som i en drøm.
Den renner i flod, den renner i fjære,
Hva tror du den strømmen kunne oss lære.

Livskraft og og kunnskap som vannet stiger,
Alltid høyere opp vi higer.
Til vår middagshøyde når,
Da strømmen et øyeblikk stille står.

Den etterpå renner den andre vei,
Så går det med deg, så går det med meg.
Kreftene minker, det ebber ut,
Det heller mot kveld og livet tar slutt.

Nei, slutt er det ei, det går en bro,
Over den strømmen, vil kalle den Tro.
Troen på Ham som påtok seg brøden,
Og overvant både dommen og døden.

Der er fleire vers, men det får vere til ein annan gong!