Marit Høyvik Ulstein – Til kamp for dei svakaste

Marit var fødd i Byssgarden på Flø, den 14. desember 1930. Dei var fire sysken og Marit var nest eldst.

Foreldra var Sigurd Høyvik og Signe Høyvik, fødd Flø. Faren hennar sleit i mange år med tunge depresjonar som delvis invalidiserte han. Dette påverka heile familien, og dette var i ei tid då det var knytt mykje mystikk og mytar kring psykiske lidingar. Det var tabu og kunnskapsløyse same kva veg ein snudde seg.

Marit var eit kjenslevart barn, og ho tykte det var ekstra vondt og vanskeleg. Ho var glad i faren, ho var redd for han, og ho ynskte berre at han skulle vere oppe og vere i fin form. Det var han diverre ikkje i lange periodar, og Marit fekk slengt etter seg: «Nå – er han far din oppe i dag». Då sprang ho heim for å vere åleine med tårene.

Sjølv fortalde ho ei historie, då ho var oppe i marka og var på veg ned mot husa att. Då såg ho at faren var oppe og på veg mot fjøsen, då kjende Marit på ei intens glede, fordi ho tenkte at no hadde faren blitt frisk, men det hadde han ikkje.

Først i godt vaksen alder fekk faren den hjelp han ikkje hadde fått før, fordi vitskapen var ikkje komne lenger, han fekk seg over tjue gode år til slutt i livet.

Mora hennar, Signe, var det vi kan kalle eit humoristisk arbeidsjern. Ho hadde eit lyst sinn, og ho var limet som heldt dei saman, når faren låg til sengs med djupe depresjonar – dei mangla ikkje mat på bordet. Difor vart også tilhøvet mellom Marit og mora ekstra tett, så tett at Marit også engasjerte seg i eldreomsorg då mora flytta inn på aldersheimen i Ulsteinvik på slutten av livet. Marit ville passe på at mora hadde det bra i livskvelden.

Barndomen og den sjuke faren sette varige spor i Marit sitt liv, og for dei andre i familien og. I det rikhaldige arkivet hennar fann eg nokre ord om barndomen sin, som ho hadde sett på papiret i vaksen alder, der skriv ho blant anna:

”MINNA KJEM, SÅR BLØR: Veit så inderleg vel at eg aldri har kunna takka mine foreldre for ein trygg og sorglaus barndom- Tragediane kom alt for tett til det. Sjukdom sorg og smerte, er det eg har måtta snakke om. «Dei vonde åra» har alltid vore overskrifta. Det har vore om det å legge seg om kvelden og vite at neste dag ville vere like vond og vanskeleg som den vi la bak oss. IKKJE MANGEL PÅ VILJE ELLER KJÆRLEIK. Vi levde i ei trygg visse om at det var det foreldra våre ynskte å gi oss. Dei fekk berre ikkje høve til det. Ei høgare makt hadde bestemt noko anna”.

Det er liten tvil om at det ho opplevde i barndommen forma henne, og ho utvikla nok ein sterk empati med dei som på ein eller anna måte hadde det vanskeleg. Ho fortalde om ein slektning frå Moltustranda som hadde Downs syndrom. Han fekk ikkje vere med foreldra når dei var på vitjing på Flø, han skulle gøymast vekk og ikkje visast fram for folk, og han fekk ikkje byrje på skule, slik som ho. Dette streid heilt i mot Marits tankar om korleis det skulle vere, og ho vart opprørt og sint. Mormora Oluffa budde lenge på loftet, til ho flytta på aldersheimen i Ulsteinvik. Ho var ei sterk kvinne, og ei veldig streng kvinne med ein filosofi om at borna skulle arbeide hardt, og mykje meir enn det som var bra for born. Hennar autoritære stil var ikkje god medisin verken for eit kjenslevart barn, eller for den depressive svigersonen.

Då Marit gjekk inn i ungdomstida var tilhøva slik at tilgang til meir skulegang enn grunnskulen, handla om folks økonomi. Vi har høyrt det ofte: «Dei hadde ikkje råd til å koste han eller ho på skule» Klasseskiljet når det gjaldt høve til høgare utdanning var stort, spesielt på bygdene.

Det er ingen tvil om at Marit var svært gåverik, og difor strekte familien på Flø seg langt slik at Marit fekk gå realskulen. Eldstebroren Arne gjentok mange gongar kor viktig det var at Marit fekk litt skulegang, han såg dei gode evnene til systera, og han understreka mange gongar at Marit burde ha teke høgare utdanning, slik vart det ikkje.

Etter kvart møtte ho Ole Lars Ulstein (1930-2015) dei trulova seg i 1948, og gifta seg i 1951.

Ole Lars arbeidde i maskinverkstaden ved Ulstein Mek. Verksted. Han var ein handlekraftig arbeidsmaur, som fekk ting til å skje, når det måtte skje. Han hadde ankra livet sitt i ei sterk kristentru, og etter kvart fekk vi fleire døme på at han levde som han trudde, han hadde eit stort hjarte for dei svakaste. I 1953 kom Gerd til verda, og berre femten månader seinare kom Solveig. Marit var no i den rolla som dei fleste kvinner var i på 1950-1960 talet: heimeverande småbarnsmor.

Året var 1957, det hadde gått berre tolv år sidan den vonde krigen slutta. Rundt om i bygdene var folk framleis bitre på tyskarane, mange hadde sår som ikkje hadde grodd. Men etterkrigsborna i Tyskland var utan skuld, og mange levde i fattigdom. Røde Kors og Redd Barna i samarbeid med norske og svenske kristelege organisasjonar tok initiativ til at born frå Tyskland kunne få kome til Noreg og Sverige på ferieopphald. Heile ti tusen born kom til Noreg i den perioden denne ordninga var gjeldande. I hovudsak var det born frå Berlin. Marit og Ole Lars sa ja til å ta mot ei tysk jente, og snart sat femåringen Reni Bree på toget på veg mot Noreg. Ho var livredd, og ho var underernært, det ho hugsa om maten heime i Berlin var ei tynn mjølkesuppe eller ein middag med berre kokte poteter. I Ålesund stod Marit og tok i mot henne, og med ein gong dei møttest såg Marit at jenta trengde noko skikkeleg fottøy. Etter å ha kjøpt Reni eit par nye støvlar, gjekk turen til Ulsteinvik.

Dette var noko Marit og Ole Lars var samde om å gjere, og han var ein like sterk pådrivar for å gjere det som ho. Dei to småjentene Gerd og Solveig skjøna naturleg nok ikkje at ei ny «syster» var resultatet av foreldra sitt sosiale engasjement, og dei fekk heller aldri noko forhold til det.

Etter kvart som Marit og Ole Lars fekk barn nummer tre, i 1958, vart det for mykje for Marit å ta seg av Reni, og mora Signe tok ansvar for feriane til den tyske jenta.

I 1965 kom Mari til verda, ho var ein attpåklatt, sju år yngre enn Torill som var fødd i 1958. Ei mor oppdagar fort om ho har fått eit barn som ikkje er heilt friskt. Og det vart etter kvart klart at Mari hadde epilepsi. som ofte gjev ei funksjonsforstyrring.

Nokre kan få hjelp av medisinar, men for Mari var ikkje det tilfelle. Som tiåring var ho eit heilt år på Statens senter for epilepsi i Sandvika i Bærum.

Mange som opplever å få eit barn med funksjonsforstyrring eller funksjonshemming, blir kanskje apatiske, godtek lagnaden, og lir i stillheit.

Men Marit vart ikkje apatisk, ho gjorde seg klar til kamp, og ho gjekk ikkje berre til kamp for dottera. Ho vart nok innhenta av kjenslene frå barndom og ungdom, og ho hadde hatt slik omsut for søskenbarnet Kåre på Flø. Han hadde Downs syndrom og sat inaktiv på Hellandheimen, utan språk, og slo på to trepinnar.

I eit av innlegga som eg fann i arkivet skriv ho at allereie i 17-års alder byrja ho å engasjere seg for folk som var psykisk utviklingshemma.

Vonde tunger hevda til og med at ho skuva dottera si framføre seg, for å profilere seg sjølv.

Ein gjennomgang av arkivet hennar stadfestar at Marit såg eit mykje større bilde. Ho såg det tidsskiftet som måtte kome i omsorg for psykisk utviklingshemma, og som vart stadfesta då HVPU-reforma kom på plass i 1991. Allereie først på 1970-talet finn vi Marit sine små innlegg på Nest Siste Side i Sunnmørsposten. Ho skriv under pseudonymet Oleline.

Dei korte artiklane vekslar mellom det kjenslevare og fine, om opplevingar som ho og Vesla (Mari) hadde i lag. Redaktør for Nest Siste Side, Simon Flem Devold, vart rørt av desse artiklane, og sende brev til Marit. I eit kort handskrive brev skriv han: «Kjære Marit Ulstein! Jeg gråter når jeg leser om Vesla. Takk for at du skriver! Beste hilsen Simon».

Av og til var det vonde opplevingar ho formidla, om ein gong ho og Vesla hadde vore på restaurant, og dei som sat på nabobordet og heldt ap med det vesle barnet. Då var ho rasande, og refsa menneske som ho meinte ikkje skjøna det vesle barnet hennar, og underteikna med Sint Oleline. I andre innlegg stod ho fram som sjølvgod, med ei meg vite best- haldning. Det kledde henne ikkje, men var nok eit utslag av at hennar store engasjement av og til sperra for vidsynet.

Ho hadde eit stort register å spele på, og ho spelte det ut for opa scene, og ho fekk høyre frå dei som ikkje likte det. Men ho la seg ikkje over på sida for det, nei ho gjorde pennen berre enda kvassare og slo tilbake.

Og Ole Lars var der som støttespelar, det gav henne nytt mot.

HVPU (Helsevernet for psykisk utviklingshemma)-reforma er ansvarsreforma i helsevernet for psykisk utviklingshemma. Ansvaret for psykisk utviklingshemma vart overført frå fylkeskommunane til kommunane. Institusjonar vart nedlagt, og dei som hadde budd der, vart etter kvart flytta over i vanlege bustadar i sine eigne kommunar.

I arbeidet med utforminga av reforma vart det lagt ein sterk føring på at ingen skulle flyttast ut av institusjonar med tvang. Omgrepet normalisering var sentralt i forarbeidet, det vart snakka om det å ha eit sjølvstendig liv med moglegheiter for arbeid, læring og ei meiningsfull fritid.

Reforma tok til å gjelde frå 1.januar 1991.

Til høgre ser vi ei yngre utgåve av Marit med pennen i handa. Det var det skrivne ord var hennar viktigaste verktøy for å oppnå ting.

Marit var veldig tidleg ute med tankane om flytte folk ut av institusjonane og tilbake til sitt eige lokalsamfunn. Det var inga lett oppgåve, men i arkivet hennar finn vi dokument der ho skriftleg gjer greie for korleis dette bør organiserast. Tankane hadde ho lenge før HVPU- reforma vart aktuell, og her kan vi slå fast at Marit var framsynt. Men på langt nær alle var samde med henne, og ho kasta seg ut i kvasse ordskifte i avisene. Pennen var hennar viktigaste arbeidsreiskap, og Ole Lars var den trygge hamna ho kunne segle inn på, når ho hadde skote opp vel mykje fyrverkeri i lesarbrevspaltene. Marit hadde noko til felles med alle sterkt engasjerte menneske, dei dreg ofte på seg meir juling enn dei toler. I 1983 skriv ho blant anna dette i eit lesarinnlegg:

«Når nokon, og det er mange, går til forsvar for sentralinstitusjonane, og meiner at foreldra kjem med grunnlaus kritikk av tilhøva der. Når det vert peika på at der no har vorte ei så vesentleg standardheving at vi burde vere velnøgde, då brukar eg å seie: Reis til ein institusjon, gå inn på kva som helst avdeling, ver der ein dag. Så kan du spørje deg sjølv: Kan eg tenkja meg å leva slik.?»

Helsevernet for psykisk utviklingshemma var no inne i ei brytningstid. Gamle tankar vart avløyst av heilt nye tankar, som fekk fotfeste både i helsestellet og i dei politiske korridorane. Marit såg denne utviklinga klart som dagen. Dei som kjende dette på kropp og sjel, stadfestar i dag at HVPU- reforma var ein suksess.

Ei av dei er Eli Skaatun, ho var berre 19 år då ho og den dåverande mannen hennar fekk eit psykisk utviklingshemma barn – det var i 1976. Det viste seg at Liv Karin som ho heiter, var pleietrengande.

– Eg var veldig ung, og eg visste ikkje kvar eg skulle snu meg for å få informasjon og rettleiing. Jenta var eigentleg eit lite menneske utan lovfesta rettar, fortel Eli.

Det var heimehjelpa som skulle avlaste meg litt, når eg skulle til tannlege eller frisør, det var ikkje noka god løysing, men dei gjorde så godt dei kunne. Mi store frykt var at Liv Karin skulle bli sendt til Hellandheimen, om omsorgsbehovet skulle verte større enn vi og Soltun kunne gje henne, fortel Eli i dag. Då ville jenta ha vore langt frå heimen og mora.

Vestre Sunnmøre lokallag av Norges Forbund for Utviklingshemma vart skipa i 1972, og Eli kom etter kvart med i styret, der sat også Marit, som Eli kallar ein mentor, som ho fekk gode råd med. – Ho løfta opp oss yngre, og sjølv hadde Marit ei tydeleg og uredd stemme, fortel Eli.
Då lokallaget markerte sitt 40-års jubileum i 2012 oppsummerte Eli Skaatun:

«Ho fortalde om korleis lokallaget vart starta opp av nokre flotte foreldre som gjekk saman for å få ei betre framtid for borna sine, enn det born som treng ekstra kjærleik og omsorg born før hadde fått. Det første som vart jobba for var eit lokalt internat, så dei slapp å reise til Hellandheimen på Vestnes, som var praksis den gongen. Og i 1975-76 vart Soltun internat opna i Ulsteinvik. Foreldra arbeidde opp mot kommunen for å få den avlastninga dei trong og for at borna deira skulle få same tilbodet som andre born i kommunen, og ho understreka kor viktig det var å ha eit lokallag å stø seg på.» (sitat frå Vikebladet Vestposten 19.januar 2012)

Eli er ei av dei som har vore svært tett på den utviklinga som skjedde.

– HVPU-reforma i 1991var eit stort framsteg for oss, endeleg fekk jenta mi rettar og vart verna av lov, og vart ein rettmessig innbyggjar i kommunen. No er jenta i gode hender, og Eli er takksam for dei som gjekk i bresjen. Marit var heilt sentral og viktig, men Eli vil også sende ein verbal blome til lækjar Torbjørn Måseide, og tidlegare sosialsjef i Ulstein Arthur Grønmyr.

– Dei var framsynte, dei såg utviklinga og gjorde det dei kunne for å få dette til, i dag er eg trygg på at Liv Karin får eit så godt liv som ho kan få, det kjennest godt ut for ei mor, avsluttar Eli.

Når ein framhevar innsatsen til enkeltpersonar må ein alltid hugse at rundt sånne eldsjeler er det eit stort støtteapparat. Dei blir av og til gløymde, men Marit hadde mange rundt seg som støtta henne, vi finn brev frå folk frå fleire stadar i landet som heia på henne og ga henne oppmuntring. I lokalsamfunnet vart ho lagt merke til, og i boka Hundre år-hundre personar i Ulstein fekk Marit sin plass. Forfattaren av boka Asle Geir Widnes Johansen, skriv blant anna dette om Marit: «Marit arbeidde utrøytteleg, og opna auga både for skuleleiarar og politikarar. Ho starta foreldreforeiningar og var pådrivar på fylkesplan og nasjonalt. Ho reiste rundt og fortalde om arbeidet, og opplevde at mange lytta, sjølv om der også var mange barrierar som måtte brytast. I den lokale foreldreforeininga skapte ho stor aktivitet, og som pensjonist i Ulstein kan ho sjå tilbake på innsatsen og utviklinga og gle seg over at tilhøva for psykisk utviklingshemma er blitt mykje betre.

Marit engasjerte seg også i lokalpolitikken og var leiar i Ulstein Venstre. Ho sat i kommunestyret, skulestyret -og sosialstyret der ho ofte tala dei svake si sak»

Jau, ho sette spor etter seg!

Eg tok til på denne artikkelen med ein illusjon om at eg kunne omtale Marit, heilt objektiv sett på avstand. Det fekk eg ikkje til, eg er ingen robot. Men eg var veldig uvitande om alt ho hadde gjort i kampen for dei svakaste. Eg tek difor sjansen på å vere litt personleg.

Vesla som Marit omtalar i fleire lesarinnlegg på 1970-talet heiter Mari, og er i dag ei flott dame som fyller 54 år i desember. Ho bur i si eiga leilegheit, og steller godt for seg sjølv. Eg møter henne oftast på butikken, og ho deler ut minimum fem klemmar til syskenbarnet sitt. Mari handlar berre på Mega, ho har med seg ein tettskriven lapp om alt ho skal ha, og ho går systematisk til verks. Ho er alltid velkledd og nokre gongar har ho eit lett strøk med mascara rundt augo. Ho har sine utfordringar, men ho har hjelp og støtte og er ein del av eit levande lokalsamfunn. Å stue vekk folk i institusjonar er ikkje menneskeverd. Det var nok frykta for at både Mari og andre skulle bli sitjande inaktive på ein institusjon, som dreiv Marit ut i kampen.

Når Marit trekte seg ut av rampelyset, hadde det nok litt med helsa hennar å gjere. Men ho såg nok at mykje av det som var draumen og visjonen hennar, hadde blitt ein realitet. Som eit siste apropos: Marit likte godt dikt, men diktet «Våre små søsken» av Inger Hagerup likte ho absolutt ikkje, og det fortalde ho meg. Det var ingen som hadde mindre handbagasje, som det står i diktet – meinte Marit. Derimot var det mange som hadde ein annleis handbagasje, hevda ho med stor tyngde. det fortel litt om kor radikal ho var.

Men ho brukte mykje poesi til oppmuntring og trøyst. Ho vart ofte spurd om å lese dikt på ulike tilstellingar, og det gjorde ho gjerne. Ho ga frå seg dikt til folk som ho meinte kunne bli oppmuntra av det. Dikta var på mage måtar ein flytevest som var god å ha på, når det storma som verst. Det høver godt å slutte av artikkelen om Marit med eit av hennar favorittdikt.

av Einar Skjæråsen

Du ska itte trø i graset.
Spede spira lyt få stå.
Mållaust liv har og e mening
du lyt sjå og tenkje på.
På Guds jord og i hass hage
er du sjøl et lite strå.

Du ska itte røre reiret,
reiret er e lita seng.
Over tynne bån brer erla
ut sin vâre varme veng.
Pipet i den minste strupe
skal bli kvitring over eng.

Du ska itte sette snuru
når du sir et hara-spor.
Du ska sjå deg for og akte
alt som flyg og spring og gror.
Du er sjøl en liten vek en,
du treng sjøl en storebror.

Marit somna inn den 16.mars 2016, vel 85 år gamal.

Om Marit Høyvik Ulstein skriv Asle Geir Widnes Johannesen dette om ho i boka “Hundre år – hundre personar i Ulstein”:

Som politikar og foreiningsmenneske engasjerte Marit Høyvik Ulstein seg spesielt for psykisk utviklingshemma menneske, både lokalt og på fylkes- og landsplan.

Utover på 1980- og 90-talet var Marit ein sterk pådrivar for å betre levekåra til dei psykisk utviklingshemma. Ho arbeidde for tilrettelagd undervisning, at dei skulle få eigen bustad og aksept som individ. Etter kvart fekk dei flytte ut av dei store institusjonane, kome attende til heimbygdene, fekk tilrettelagd undervisning – og arbeid.

Marit arbeidde utrøytteleg for hjartesaka si, og opna auga både for skuleleiarar og politikarar. Ho starta foreldreforeiningar og var pådrivar på fylkesplan og nasjonalt. Ho reiste rundt og fortalde om arbeidet, og opplevde at mange lytta, sjølv om der også var mange barrierar som måtte brytast. I den lokale foreldreforeininga skapte ho stor aktivitet, og som pensjonist i Ulstein kan ho sjå tilbake på innsatsen og utviklinga og gle seg over at tilhøva for psykisk utviklingshemma menneske har blitt mykje betre.
Marit engasjerte seg også i lokalpolitikken og var leiar i Ulstein Venstre. Ho sat i kommunestyret, skulestyret og helse- og sosialstyret, der ho ofte talte dei svake si sak.

Marit engasjerte seg også i lokalpolitikken og var leiar i Ulstein Venstre. Ho sat i kommunestyret, skulestyret og helse- og sosialstyret, der ho ofte talte dei svake si sak.