Illegal radiolytting i Ulstein

Leif Hatlø

Dagen den 13.12.1941 gjekk sin gang som vanleg ved bedrifta. Underskrivne sat på kontoret og arbeidde med mitt. Disponent Leif Hatlø sto ved teiknebrettet sitt i romet ved sida av. Då det leid ut på føremiddagen banka det brutalt på døra bak meg. Inn kom ein kar i tysk offisersuniform (Gestapo), og med seg hadde han ein sivilkledd mann som tolk. Offiseren spurde bryskt om disponent Leif Hatlø var tilstades. Eg slapp å svare, for Leif kom ut i den opne døra og sa frå at det var han. ”Du er arrestert!” kom det kvast frå tyskaren; ”Kom og bli med, du skal ut og reise.” Leif svara roleg at han kunne då ikkje fare slik han gjekk og sto; at han måtte heim og få med seg det mest nødvendige. Det vart innvilga, og dei tre forlet kontoret.

Nede ved verkstadkaia låg den tidlegare skyss- og handelsreisandebåten ”Merkur” pluss, mellom andre, ishavsskuta ”Polartind ” frå Remøya i Herøy. Etter ei tid kom ein av arbeidarane og rapporterte kva som gjekk føre seg.  Leif var plassert om bord i ”Merkur” og at ishavsskipper Johs. Sævik m/ skute og ombordverande mannskap, nemleg sonen Jon og maskinisten Karsten Grønnevik (trur eg han heitte) også var arresterte.

I denne situasjonen kom eg på at eg hadde så ymse eg skulle ha konferert med Leif om, så eg bestemte meg for å prøve å få kontakt med han. På veg nedover til kaia traff eg dei to som hadde henta han. Etter å ha forklart dei kva saka gjaldt, fekk eg beskjed om at han var å finne i lugaren framme i båten. Eg fann han der, med ein ung tysk soldat som vakt.

Leif var fødd den 13. i månaden. Han vart arrestert 13.12.1941, og kom heim 11 månader seinare, nemleg den 13.11.1942.

Etter det han etterpå fortalde, var det just ikkje nokon søndagsskuletur han hadde vore på.

Ulsteinvik 15.03.1990 N.G.

Då Leif Hatlø vart arrestert av Gestapo den 13.12. 1941, sto radioen hans bak pulten på kontoret (Den kunne berre finnast ved ”ransaking”.) Eg for min del hadde 10 – 20 illegale aviser vekkgøymde på kontoret.  På grunn av fare for at Gestapo skulle kome att og saumfare kontoret måtte sakene bort. Om kvelden kontakta eg skipper Sigvald Spjutø, som lova å ta vare på apparatet til eg fekk høve til å ta det med heim og gøyme det der. Så etter at det var mørkt, bar eg det over markane til løa hans. Der viste han meg ein lur gøymplass for sin eigen radio: Rundt ein loddrettståande støttestav opp til takåsen, hadde han stabla opp ei mengd hes-staur slik at dei på skap som eit rundtelt med midtstang. Ein trong inngang var dekt med berre eitt lag staur, slik at det var lett å kome inn og ut. Det var i passande tid, så vi tok nyheitene frå London. Seinare henta eg apparatet til høystålet heime på Legene.

Då Leif kom heim den 13.11.1942, kom apparatet på plass på kontoret att, men ikkje før han følte seg ”trygg” mot ”nytt besøk”.

Svoger Jan Remø hadde ein radio som ikkje vart innlevert. Han og Ingebjørg dreiv handel i ei ”brakke” som sto att i bakken der det nye huset vart bygd i 1946. Austre enden av brakka vart brukt til lager. Her gjekk ei trapp opp til det lave loftet som fungerte som tilleggslager. Mellom andre kasser og pappkartongar hadde han radioen med øyretelefonar i ei av dei, godt dekt av såpepulverpakkar. Så var det lettvint berre å gå midt opp i trappa og ta inn London.

Seint under krigen overtok eg radioen hans til midlertidig oppbevaring. Ei familie på Remøya sto i fare for å verte tekne av Gestapo og måtte gå i dekning. Halvparten av familien vart plassert hos Jan (to døtre) og resten hos oss på Legene. (Gerhard Remø og kona.) Broder Erling, som var med på ”galeien”( ilandføring og vidaretransport av våpen), hadde ansvaret for dei.

Johan Botnen og Ruben Rasmussen var maskinistar i Kraftstasjonen i Ulsteindalen. Som venn av Ruben var eg innom der når vi kom ned dalen frå fjelltur. I eit rom under golvet, nær eit eller anna ”høgspent”, fiska han opp apparatet deira med gummihanskar på hendene.

Ein dag vi kom der, hugsar eg, var Matheus Ulstein, Martin Ulstein og visst nok Elers Lynge tilstades under ”høyringa”.

Oppe ved Mosvatnet fanst det også eit apparat. Det var Arthur Rasmussen som hadde bore det opp dit. Etter som han sa så skulle det vere svigersonen til Tommas Nykrem, Thor-Jørgen Falkevik, som hadde laga det med små ”hjelpemidlar”: På ein 25 – 30 cm fjølende var det festa eit par radiorør + nokre andre nødvendige delar. Som utstyr var der nokre meter leidning til antenne og to par høyretelefonar, alt plassert i ei passande kasse av rusta jernplate. Eg var med på å finne ein passande gøymestad utandørs. I retning opp mot Mosvarden fann vi ei hole, under ein stein, som var stor nok til at vi fekk kassa inn. Holet var delvis dekt av eine og lyng, men ein del av kassa var synleg, men det rusta jernet sto så godt til terrenget at det skulle meir enn godt gjerast å få auge på den. Dessutan var det inga gangrås der. For å finne den att, laga vi eit peilesystem: På den tid sto det att restane av nokre provisorisk oppsette hytter, bygd under anleggsarbeida på demninga i 1932. Ei av dei, ”Finnshytta” sto enno. Bak den var det oppsett ein planke, og frå toppen av denne til hjørnet av hytta var det festa ei klesnor. Det klaffa slik til, at når du sikta langs veggen og over planken, fekk du ei rett linje til hola. For å bestemme kor langt opp i bakken du måtte, skar vi eit hakk i hyttehjørnet og eit tilpassa hakk i planken. Dermed kunne ein mann stå på kne ved hyttehjørnet og sikte over hakket i planken og leie den som skulle hente kassa fram til rette staden. Når det låg snø var det umogleg å finne fram på annan måte.

Ein gong eg hugsar godt, var eg med på eit 4-mannslag. Det var brørne Ruben og Arthur Rasmussen, doktor Hennau og eg. Det var snø og vi gjekk på ski og skulle overnatte i ”Problemet”, E-verkshytta på demninga til Mosvatnet. (Namnet hadde hytta fått etter ei bestemt hending under bygginga.) Vel framkomne, fått god fyr i omnen og apparatet i hus, drog Hennau uventa opp or sekken ei halvflaske sprit og ei øskje røyketobakk so han opna og la på ein asjett midt på bordet. Tobakk var sjeldan vare under heile krigen, så den vakte størst glede. Den halve flaska kunne ikkje ”drepe folk” når den vart delt på 4 mann, men rakk likevel til å sette spiss på det elles gode humøret og stemninga. Då tida var inne til å ta inn London, vart apparatet rigga til med øyretelefonane liggande på bordet som høgtalarar.

Det vesle apparatet greidde å ta inn London, men var ofte plaga med ”fading og interferens” og dette slo til no. Vi hadde oppdaga før, at ved å strekke ut armane i rett retning og til rett tid, så kunne vi motvirke fadinga eit sekund eller to. Der var ikkje blendingsgardiner i hytta, så lampen vart nedskrua og sett til sides. Tyskarane kunne oppfatte eit lys i ville fjellet som noko ”farlegare” enn berre ein blendingsforsømmelse! Der vi sat i nesten mørke og prøvde å få tak i den usamanhengande talen, tok ikkje berre ein, men alle fire til å fekte vilt i lufta. Det kunne minne om spiretistisk åndemaning, og gjorde det, og – så brått sette alle i ein ”rungande latter”!

Nokre år etter krigen prøvde eg å lokalisere gøymestaden, men i farta fann eg den ikkje. Eg trur at kassa med innhald kanskje står der enno.

Vi var tross alt heldige her i Ulstein, ingen quislingar, så nær som ein, – men han gjorde så vidt eg veit ingen større skade. Rett nok vart han mistenkt for å vere skuld i at ein eldre mann, Johan P. Skeide, vart arrestert av Gestapo. Dei fann apparatet hans i skogen bak huset hans. Han vart førd til Trondheim, men kom att etter tre veker. Ellest vart ingen her i bygda huka for slikt. Etter som tida gjekk, vart folk meir og meir ”skjødeslause” med å skjule at dei hadde radio, meg sjølv medrekna. Det var sjølvsagt gale, men det gjekk bra.

Nils hadde mange år som kontormann på Hatlø Verksted A/S. Seinare vart han bokhaldar ved Ulstein Kom. El.Verk. Bildet syner Nils i arbeid ved El.Verket.

Dei innleverte radioane var lagra i den nedlagde butikken til Ragnvald Ulfstein i romet som vende inn mot bakarbutikken tvers over gata. Ut på hausten 1944 gjekk det rykte om at radiolageret skulle sendast til Tyskland. Det gjekk og rykte om at eit par karar hadde vore inne på lageret og plukka seg ut nokre fine og dyre apparat. Eg hadde lite lyst på at det dyre apparatet mitt skulle hamne i Tyskland, så eg allierte meg medn3 andre. Det var Hjalmar Øvrebø, svigerson til Ragnvald Ulfstein, og som budde i huset; Arne O. Flø, som var malar og tapetserar. Så var det ein snikkar, men eg har gløymt kven det var. Vi opererte frå romet som før hadde vore lager til butikken, men var no oppgang til 2. etasje. Døra inn til butikken var igjensett, slik at veggen var heil. Den var tapetsert. Så, den 8. oktober 1944, seint på kvelden, starta vi. Snikkaren skar hol i veggen høgt oppe, og vi kraup inn utrusta med kvar si lommelykt. Klokka var om lag 12. Stabelen med apparat hadde ei høgd til om lag 1,20 meter frå taket. Det vart ei natt med uvanleg hardt arbeid! Eg var ute etter mitt, og berre mitt apparat. Ein kan tenke seg situasjonen når fire mann, med lykt i eine handa, kraup rundt og lempa kasser utan samarbeid. Eg arbeidde som sagt på harde livet og auka på etter kvart som tida gjekk utan resultat. Eg ville nødig måtte gå heim med uforretta sak. Men der, etter fleire gonger å ha grave meg ned til golvet, fekk eg auge på den! Det var berre det at hola var forma som ei trekt nedover, og andre kasser sto delvis inn på mi. Det var ”livsfarleg” å arbeide der nede, med stabelen av kasser ståande og sveive over hovudet på deg. Eg hadde forsynt kassa med to band rundt, av hes- streng, og ved å bruke lommeduken mangedobla rundt strengen, greidde eg å slite den opp Det var ikkje enkelt å kome seg opp på ”berget”, men det gjekk til slutt. Då var klokka 4 om morgonen. Altså 4 timar beinhardt arbeid for å stele det ein eigde sjølv. Få tjuvar ville ha så mykje arbeid for å stele det andre eigde.

Før ”ranstaden” vart forlaten, vart luka sett på plass, og heile veggen vart tapetsert på nytt. Altså ingen spor her. Påbodet om blending av alle lys gjorde at bygda låg i ”stummande mørkre”. Eg tok kassa på nakken, steig opp på den lave vegkanten mellom John Hasund og Asbjørn Ulstein sitt hus, og vidare opp over marka mellom vedhuset og løa hans Jon Osnes, og heim. Eg var så nysgjerrig etter å høyre om apparatet verka, at eg gjekk direkte til fjøset og prøvde apparatet. Det fungert 3-4 min., så begynte det å ”ryte”. Heldigvis gjekk ”rytinga” ut etter nokre gongar i bruk.

Før ”innbrotet” vart den vesle ut-tente folkemottakaren skikkeleg børsta og reingjort for torvstrø og høyfrø og pakka i emballasje, der det ikkje fanst bevis for at den hadde vore plassert etter ordinær innleveringsdato. Ikkje lenge etter byrja tøminga av lageret. Eit par lastebilar vart brukte til transport til Hareid, der ein lastebåt låg ved kai og tok imot. Ingen visste kvar den skulle, berre at den sjølvsagt gjekk sørover. Elles gjekk det rykte om at bilane stoppa framme på Eidet og at ”lemparane» som var med på lasten, bar ein del apparat inn i skogen ved vegkanten Etter krigen vart det sagt at lasten hamna i Stavanger, og at nokre hadde fått att sine apparat derifrå. Eg høyrde i allfall ingenting, og det same kunne det vere, bortsett frå at det kunne vere eit krigsminne. Men til det har eg, og etterkomarane, den andre, som vart ”erobra” attende ved innbrot.