Ulstein sanitetsforening

Då verdskrigen starta hausten 1939, tok Kronprinsesse Martha initiativ til – etter oppmoding frå regjeringa – å samla alle norske kvinneorganisasjoner under ei leiing. Eininga fekk namnet: Kvinnenes arbeidshjelp. Oppgåva blei å koordinere og planleggja det arbeid som kvinnene kunne taka på seg i samfunnet om Noreg skulle kome med i krigen. Såleis var sa-nitetskvinnene i Ulstein, saman med medsystre over heile landet, opptekne med planer før evakuering av born og eldre, overtaking av mannsarbeid på ymse omåde, med utarbeiding og fornying av fyrstehjelpsutstyr, og med innsamling av penger, klær og utstyr til Finnlandshjelpen, då vårt land brått blei angrepen 9.april 1940.

No måtte sanitetsarbeidet leggjast om, Noreg var i krig, det gjaldt våre eigne. Parolen som blei sendt ut frå leiaren for Norske Kvinners Sanitetsforening var klår: «Alt arbeid måtte drivast som før, men mest mogleg i det stille». Det siste var sjølvsagt viktig. Saniteten rådde over store ressursar både sentralt og lokalt og hadde eit godt utbygd sambandsnett over heile landet. Det er lett å forstå kva reiskap denne organisasjonen kunne verte i hendene åt fienden.

Årsmeldinga frå Ulstein sanitetsforening for 1940 gjev eit godt døme på situasjonen for dei monge sanitetsforeningane her i fylket desse hektiske månadene. I meldinga heiter det mellom anna: «Gutane våre vart innkalla, og like etter tok me til å samla inn ull og garn, nokre spann, andre spøta – det var ei hjartesak for alle å vera med.» I dei fyrste krigsdagane vart fleire lasarettsenger reia opp og satt inn på Fredheim, og sjukebårer vart stasjonerte i alle krinsar i kommunen.

På denne tida brukte kvinnene i saniteten å møtast kvar vår til ein såkalla spinnedag, og i aprildagane tok dei straks til med strikking av strømper, sjal, lester, votter og Finnlandshetter. Dette samla dei saman med handkle, soveposer og sjokolade gitt av unge, kvinner i Ulsteinvik og sende det til soldatane våre på Åndalsnes. Diverre kom ikkje sendingane til nytte der det var tenkt.

Det er interessant å lese årsmeldingane til dei ymse arbeidslaga frå denne tida. I Ulsteinvik og Skeide krins vart spinnedagen halde den 9. april på sjølve invasjonsdagen. Om dette skriv formannen for Ulstein og Skeide krins: «Det var rørande korleis alle kappast um å få væra med å gjera sitt». Vidare fortel ho frå kurset i fyrstehjelp på Fredheim som blei halde nokre dagar seinare: «Kan hugse fyrste dagen av det kurset, flya var som svermar yver oss, det var ikkje greit å samla tankane, men huset her var fullt av folk. Alle ville gjere sitt beste for å bu seg på det som ville kome. Heldigvis var det snart slutt, me vart spart for mykje som andre måtte igjennom». Fleire byar og tettstader i Møre og Romsdal blei kraftig bomba desse fyrste dagane av krigen i Noreg. Berre i Kristiansund og Molde vart 2370 husvære øydelagde, og folk trong alt frå husrom, møblar, husgeråd, klede og mat.

No vart planane frå hausten 1939 gode å ha. Sanitetskvinnene gjekk inn i hjelpearbeidet saman med komunale styresmakter med krisenemnder og distriktslekjar i spissen. Saniteten samla inn pengar igjen og sende forsyningar til dei nødlidande. Dei hadde løyvt noko av sendingane til Åndalsnes og dei gjekk no saman med det nyinnsamla til Kristiansund. Etter kvart som dagane gjekk og krigshandlingane ebba ut fekk folk roa seg ned noko, og kvardagen tok til i eit okkuperte Noreg. Hausten 1940 gjekk bladet åt sanitetskvinnene inn, og kontakta med formann og styret der blei oppretthalde med rundskriv.

Martha Larsen Jahn.

På eit kretsmøte i juni 1941 greide ca. 150 medlemmar frå Trøndelag og Møre Krets å samlast i Trondheim. Her var og den øvste leiaren for Norske Kvinners Sanitetsforening, fru Martha Larsen Jahn tilstades, og i ein tale til sine medsystre trakk ho opp rammene for det arbeid dei alle stod i med desse manande orda:

«På nestekjærlighetens grunn må vi bygga opp det som er revet ned og arbeide mot en lysere fremtid. Vi skal arbeide for et sundt legeme, men vi må ikke glemme at det også trenges en sund og sterk sjel i dette legeme så vi kan komme uskadd ut av de prøvelser vi må gjennem. Vi har i denne tid dypere enn noen gang følt kjærligheten til land og folk – så la oss i Norske Kvinners Sanitetsforening være med å bygge en fremtid til gagn for vårt folk.»

Fru Jahns varme og levende appell gjorde et sterkt inntrykk på forsamlingen som deretter sang «Gud signe vårt dyre fedreland», står det i referatet frå dette møte.

Slik som tilhøve var, kunne ikkje kretsmøtet haldes på vanleg vis. Det lå ikkje føre noko årsberetning og ingen valg vart helde, men reknskapene blei gjennomgått. Dei hadde referat frå dei krigsskadde distrikta m. a. frå Steinkjer og Kristiansund. Av ymse omsyn vart desse referata ikkje offentligjorde. Alt dette les ein i eit skriv frå dette møte, og det er lett å forstå kva for ein vanskeleg situasjon sjølve organisasjonen stod i. Men dei heldt seg unna offentleg oppmerksomheit og makta på det vis å opptretthalde ledelsen av hjelpearbeidet og det vanlege sanitetsarbeidet. I alle rundskriv som blei sendt ut frå hovedstyret i Oslo, finn ein ein muntrande og varm tone, der sanitetskvinnene venleg blei gjort merksame på dei viktugaste oppgåvene; Særleg var det helsa til born, sjuke og gamle som ein måtte ha i tankane. Og det vart peika på at helsearbeidet var meir nødvendig enn nokon gong.

Skorten på mat synte seg ganske tidleg her i Ulstein óg, så ernæringa blei særs aktuell, og Saniteten haldt kurs i kosthald og delte ut brosjyrer om «mat i krisetider». Allereide på årsmøtet i 1941 måtte medlemane ha med mat sjølve, medan kaffe og kakao blei servert.

Sanitetskvinnene fylgde vakent med og ytte mat eller pengar. Som eit døme, kan ein nemne. Hasund som i 1941 ga kr. 250,- til sjuke i sin krins. Det blei ikkje alltid så mykje på kvar, men dei som fekk var alltid glade for det lille som var og meinte at det viktugaste var at dei blei hugsa på. I årsmeldinga for 1941 frå denne krinsen kan ein lesa:

«Det har vore mykje sjukdom i bygda vår dette året, og sjukekorga og sjukemateriellet har vore mykje i bruk.»

Ein må rekne med at tilhøva var likeeins i alle krinsane på denne tida.

Saniteten hadde óg stor omsut for kvileheimen, og dei freista skaffe litt ekstra til jul. «Eit egg til kvar og noko melk», står det i ei av referatbøkene. Ikkje alltid makta dei å få tak i mat, og då ga dei pengar i staden. Dei delte ut næringsmedel så som tran, kunsthonning, prim og sylte. Dette fekk dei rekvirert frå hovedkontoret i Oslo, speborntøy skaffa dei og. Utdeling av svenskesuppe og svenskepakkar mot slutten av krigen hadde og sanitetskvinnene ansvaret for.

Dei fyrste åra under krigen lønte saniteten 1 sjukepleiar. Men trongen for pleie av sjuke i heimane auka kraftig, og i 1944 tilsette dei 1 sjukesyster til. I referat frå styreboka står det:

«Det er så ondt å ikkje kunne hjelpa når folk er heilt opprådde».

Litt seinare makta dei å tilsette 2 barselpleiare og.

Etter 4 års okkupasjon synte granskinga av skuleborna at vekta deira var gått ned med 20%. Same året starta dei opp med skuletannrøkt og med kontroll av speborn. Rapporten frå distriktslekjaren fortel at helsa til desse små var svært god. Av 36 born var berre 2 til 3 underernærte.

Det er tydeleg at sanitetskvinnene var svært opptekne av at sjuke- og barselpleia skulle fungere godt. Dei var svært glade i «systrene» sine og hadde stor omsut for helsa og trivnaden deira, mellom anna var god løn og skikkelege butilhøve viktuge. Systrene hadde eit hardt arbeidspress, og det var ikkje ofte at folk vart sende til sjukehus i denne tida. Mest alt av barnefødsler med barselpleie og pleie av sjuke og gamle foregjekk i heimane. Systrene måtte ofte bu i heimen hjå den pleietrengande, og dei kunne ha opptil 220 pleiedøger i året. Ved sida av dette var det morgon- og kveldstell, behandling av sår, tamponering ved neseblødning, m.m., og følging av pasientar til sjukehus. Dei måtte ta seg av desinfeksjon av heimane etter smittsomme sjukdomer, hjelpa til med barnekontrollene og ta del i det viktuge helse­og oplysningsarbeidet som saniteten stod føre. «Sanitetssytrene» som dei vart kalla, blei synlege i landskapet i krigsåra, og deira kjærlege og tolmodige innsats vart høgt verdsatt. Takksemda frå innbuarane både til systrene og saniteten var stor.

Frå referatbøkene ser ein at oppslutninga til dei vanlege foreiningsmøta i krigsåra gjekk ned, samstundes som antallet medlemar auka, mange unge melde seg inn. Dette tyder ikkje at interessen og viljen til innsats minka, men heller at sanitetskvinnene måtte rasjonalisere; dei måtte samle seg om det som var naudsynt. På basarar, innsamlingar, utdelingar, likeeins på styre- og komitemøte møtte dei trufaste fram, og heldt på det vis hjula i gong. Det blei mykje administrasjonsarbeide med fordeling og utleie av sjukemateriellet vedlikehald og fornying som krevde mykje. Likeeins skulle sjukesystrene og barselpleiarane settjast i arbeid. Det var daglege oppgåver å løysa.

Det var viktig å ha kontroll med økonomien, og ein må ha lov å seie at den var god i desse krigsåra. Folk stydde sanitetsarbeidet og ga mykje både av pengar og levnetsmedel. Innkomene kom frå kontingenten som den gong var kr. 0,50 pr. medlem, og frå utleie av sjukemateriell og heimesjukepleie. Attåt hadde kvar krins til oppgave å få inn resten av dei pengane som vart brukte i arbeidet. Dei hadde basarar med utlodning og tombola, auksjoner og matsal, (viss noko mat kunne oppdrivast) og på møter og tilstelningar vart det teke kollekt. Nokre av pengane som kom inn gjekk til administrasjon sentralt, nokre til Ulstein sin hovudkasse og resten av pengane behaldt krinsane sjølve. I åra 1940 til 1945 hadde hovudkassa ein samla inntekt på kr. 31 139,74. Samla utgifter var kr. 26 300. -, medan kr. 4 839. – vart sett i bank i fall uventa utlegg. Største utgiftsposten var heimesjukepleia, heile kr. 15 717,79 gjekk til dette viktige arbeidet. Dei som fekk sjukepleie, betalte ein liten sum til saniteten, og likeeins betalte dei litt for leie av sjukemateriell. Ikkje alle hadde råd til å betala, og då vart gjelda stroken. All stønad til sjuke og trengande vart gjeve anonymt; berre summane er nemnde i møtebøkene. – Vidare vart det frå hovudkassa brukt pengar til innkjøp av sjukemateriell med kr. 370,18, til tuberkulose og desinfeksjon kr. 631,20.

Skuletannrøkta kosta og mykje. Det vart kjøpt inn ullteppel, tran, ved, torv, egg, mjølk, sukra mjølk, eplemos, prim og marmelade. Alt vart delt ut gratis. Attåt plussa saniteten på frå eigen kasse kvar gong dei stod føre innsamlingar. Såleis vart det i 1944 sendt kr. 6.410,95 til Bergenshjelpen saman med innsamla matvarer og klede. Litt seinare samla dei inn til nytt revmatismesjukehus (i Trondheim) og sende kr. 1.000.- Same året om hausten hadde dei innsamling til dei evakuerte frå Finnmark av sengeklede, gangklede og mat. Til jul delte dei og ut matvarer til dei evakuerte og til andre trengande.

Ser ein på økonømien til krinsane frå denne tida, var den og god. Det er tydeleg at sanitetskvinnene hadde full styring. Hasund krins ga i krigsåra samla kr. 1 213. – frå eigen kasse berre til sjuke og andre som trong hjelp. Alle krinsane gjorde det same ut frå den økonomien dei hadde. Mykje sjukemateriell vart kjøpt inn. Ulstein og Skeide krins (som var ein krins den tida) hadde samla innkome på kr. 13 631,49, utloger på kr. 10 273.- og kr. 2 908.- i bank. Sanitetskvinnene samarbeidde godt; formennene i krinsane var med i hovudstyret, og dei hadde såleis full kontroll. Det vart inga overlapping i arbeidet, men heller slik at alle som var i ein vanskeleg situasjon vart hugsa på.

Krava til kvinnene og deira arbeid i heimane vaks sjølvsagt ettersom skorten på mat og klede vart større. Når ein tenkjer over det i dag, så kan ein undre seg over korleis dei unge og middelaldrande sanitetskvinnene hadde overskot og krefter til å ta på seg alt det friviljuge arbeidet som dei gjorde i krigsåra. Dei hadde små og halvstore born og ungdomar som skulle ha mat og klede som nesten ikkje var å oppdrive. Mange hadde ikkje innlagt vatn og heller ikkje elektrisk strøm i husa.

Til klede måtte alt syast av gamalt, snuast og vendast opp til fleire gonger. Strømpar lestar og gensarar måtte strikkast for hand. Å lage mat som var god og næringsrik til familien var heller ikkje så enkelt med dei råstoff som var tilgjengeleg. Ein må ha lov å seia at dyktigheit og fantasi må ha vore utan grenser.

Saman med befolkningen over heile landet måtte dei bera mykje ondt, så som frykt og uvisse om framtida, savn av søner og ektemenn som blei burte for kortare eller lengre tid, nokre rømde til England andre tok del i motstandsrørsla her heime, nokre vart arresterte og andre vart henretta. Ja kvinnene var aktiv med i motstanden. Angiverar og spionar måtte ein vakte seg for. Kontakten mellom familiemedlemane minka, det gjaldt å teie slik at ein visste minst mogleg i fall tyskerane freista å rulle opp motstandsarbeidet. Det var nok ikkje alltid like lett å skape trivnad og fred i heimen under slike tilhøve. Det har vore lite fokusert på den innsatsen norske kvinner gjorde under deira daglege arbeid i krigsåra. Det var nok Gudstrua, samhaldet dei imellom, vonene for framtida, vissa om at rettferda ville seire til slutt, som gjorde at dei greide dei tunge og triste dagane.

At sanitetskvinnene makta å gå inn i arbeidet for nesten sin både her i Ulstein, og over heile Iandet under slike tilhøve og i si stort monn er mest utruleg. Det framsynte arbeide som vart lagt ned hausten 1939 hadde truleg stor verknad. På kvar sin stad i landet visste dei at dei stod ikkje åleine, dei hadde en reinhårig organisasjon i ryggen som heile tida freista å stø oppunder. Aldri har sainitetskvinnenes valgspråk: I de små ting frihet, l de store ting enighet, og i alle ting kjærlighet, vore sannare.

Ulsteinvik, 25. mars 1995

Inger G. Ulstein, Jorun Emilie Waage og Marie Breivik