Kulturhistorisk stemne på Øvre Rise, søndag 11. juni 2023

Lokalhistorikar Johan Ottesen innleia samlinga med å fortelje om den første sparebanken i Hareid og Ulstein. Han fortalde om skipinga av banken og fram til då dei måtte gi seg. Banken kom i drift 1. juni 1867. Då var det allereie skipa sparebankar fleire stader i distriktet. Det første forstandarskapet i det som første heitte Ulfsteen og Hareid Sparebank bestod av 20 medlemmer, åtte frå Ulstein og tolv frå Hareid. Den gongen var både Vartdalsstranda og delar av Sula ein del av Hareid.

Ottesen kunne fortelje at på den tida banken blei etablert, heldt lensmannen til på Brandal, presten i Dimnasundet, posten låg i Botnen, handelen gjekk føre seg på Borgarøya og kyrkja låg ute på Ulstein. Det var ikkje noko sentrum som peika seg ut. Det blei såleis at grunnleggarane ville finne eit geografisk midtpunkt for plassering av banken, og Øvre Rise grensa like til Ulstein. Bygget var av mur, og det var nok også ei medverkande årsak med tanke på tryggleiken.

Industrien tok til å skyte fart under første verdskrig og banken oppretta kontordagar to dagar i veka i Ulsteinvik og to dagar på Hareid. Fiske og selfangst gjekk godt, og mange nye båtar blei bygd. Banken fylgde opp med lån. Men tidene snudde. Banken kunne ikkje innfri låna dei hadde i dei andre bankane og i 1923 vart banken sett under offentleg administrasjon. I 1927 vart Nye Ulstein Sparebank og Hareid Sparebank skipa.

Geir Liavåg Strand kjem opprinneleg frå Hjørungavåg og er i dag busett i Sandane, Gloppen kommune. Han la ut om den den store slekta knytt til Øvre Rise. I fjor kom han ut med slektsboka som handla om Magnus og Lisbet Rise og etterkomarane deira (eigen artikkel lenger bak i boka). I 1826 tok dei over bruket og fekk sett opp den nye stova som var bygd i naturstein og som stod klar i 1828.

Magnus og kona Lisbet stammar frå den store Brudevoll-slekta i Ørsta, som har forgreiningar utover heile Søre Sunnmøre. Magnus miste si første kone i barsel, og gifta seg med dottera til søskenbarnet sitt. Magnus og Lisbet fekk sju born.

Magnus var aktiv i samfunnslivet og sat i formannskapet. Han var også ein periode varaordførar. Det var fleire årsaker til at dei reiste til Amerika i 1851. Ein nabo som hadde flytta til Amerika nokre år tidlegare hadde sendt eit brev der han skrytte fælt av moglegheitene der borte. Fisket på Sunnmøre hadde vore særs dårleg det siste året, og no valde dei å satse på ei ny framtid i Amerika, medan eldstesonen Nils vart sitjande att med garden. Nils styrte banken dei første åra, frå 1867 til 1899.

Magnus og Lisbet etterlet seg ei stor slekt i Amerika, eller Rice som dei etterkvart kalla seg. Alice M. Korn, oldebarnet til Lisbet og Magnus, har skrive ei slektsbok i 1972 om Rise-slekta.

Avismannen Harald Rise er eldste sonen til Hans Otto Rise. Harald budde i Risebanken medan dei bygde nytt hus på garden.

Hans Otto eig huset i dag og var den siste familien som budde i huset. Sonen Harald kunne fortelje at han som tiåring flytta frå Hareid sentrum og fram på Rise. Han skildra å kome til Øvre Rise som eit kultursjokk. Det var ingen idyll å bu i eit gamalt hus med kun ei vasskran, ustabil straum og utedo. Trass i dette kunne han fortelje om ein flott oppvekst med stort ansvar, men også tid til leik og moro. Ikkje minst blei fotballen ein viktig del av livet til Harald. I tre år budde Harald og familien i Risebanken.

Farfaren til Harald døydde i 1939, og farmora blei sitjande åleine med fem døtre og ein liten gut på eitt år. Den vesle guten er Hans Otto, far til Harald. Det blei etter kvart uråd for farmora å drive garden og dei vart til slutt nøydde til å selje han i 1946. Frå 1948 til 1970 forpakta familien Håndlykken garden. På slutten av 1960-talet kjøpte Hans Otto Rise garden tilbake på odel. Hans Otto Rise bygde saman med kona Anne-Sølvi nytt hus like ovanfor det gamle, og flytta inn i 1972. Og sidan har det ikkje budd folk i Risebanken.

I 2028 kan gamlebanken på Øvre Rise markere 200-årsjubileum.