Ulstein veks vidare

Kulturen og lagslivet har vore viktig. Musikklaget Ulf vart til dømes starta i 1893 med Enok Hasund som ei av eldsjelene. Han var dirigent i til saman 17 år og starta seinare blandakor og korps (HDU) i Hasund og Dimnøy. Han var leiar i Dimnøy kristelege ungdomsforeining frå starten i 1915 og i 22 år framover. Enok Hasund dirigerte også Ulstein mannskor i mange år.

Eit bidrag til industrialiseringa av Ulstein var vareindustrien. Kring hundreårsskiftet kom det opp fleire trevarefabrikkar. Ein av desse høyrde til Johan Svendsen. Han bygde ved Ulsteinelva for å nytte drivkraft derifrå. Dei andre fabrikkane som vart sette opp på denne tida, låg ved Vikeelva (Olavius Ringstad) og Gjerdeelva (Peter R. Osnes).

Så har vi skipsindustrien som skulle bli sjølve motoren i Ulstein-samfunnet. Ein av pionerane var Sigvald Håkonsholm (1859-1949). Han var ein ekte gründer og raskt ute med å ta i bruk det nye som kom. Slippen sin på Håkonsholmen laga han til i 1905. No kunne han ta båtane på land på ein nokså enkel måte. Slippen var såleis den første i sitt slag i Ulstein.

Det var også slipp på Sundgot, og i Vikefjøra hadde brørne Thomas og Peter Hatlø bygt ei smie som var større enn dei du fann på gardane og elles hos dei som dreiv med smedarbeid i bygdene her. Brørne flytta verksemda si, det som skulle bli Hatlø Verkstad, til inste Osnes i 1912. Her var det lagleg å slippsetje båtar.

Den 14. desember 1917 var ein merkedag i historia til Ulstein kommune. No var håpet at det nye Ulstein Elektrisitetsverk skulle skape liv og rørsle kring seg. På gardar, fabrikkar og verkstader var det etterspurnad etter kraft. Avisa Aarvak såg for seg ei velsigna tid for Ulstein-samfunnet. Etter kvart vart nettet utbygt slik at krinsane i kommunen også fekk nytte godt av straumen.

På denne tida fekk Ulstein eit anna viktig tilskot til industrien i kommunen. Martin Ulstein grunnla Ulstein Mekaniske Verksted i 1917. Verksemda skulle bli ei hjørnesteinsbedrift i regionen, og etter kvart kjend som konsernet og familiebedrifta Ulstein Group.

Då andre verdskrigen var over, skaut industrialiseringa i Ulstein fart, og fisket fekk nokre år med gode fangstar og bra prisar. Lokalsamfunnet går inn i ei endring på meir enn ein måte. Kring 1950 er det 1500 innbyggjarar i Ulsteinvik sentrum. Her har vi dampskips-stoppestad, telefonsentral, postopneri, apotek, dokter, tannlege og fleire spesialforretningar som urmakar, rørleggar og elles store og mindre forretningar og verkstader av forskjellig slag. I april 1953 vedtok kommunestyret ein ny reguleringsplan for Ulsteinvik, som opna for utfylling langs sjøen for å utvide haldeplassen. Dette med å fylle ut for å vinne land, vart eit trekk i utviklinga av Ulsteinvik, og ein suksessfaktor.

Vi må repetere litt frå perioden kring 1960 til 1972. Då gjekk Ulstein kommune inn i ein vekst som nesten mangla sidestykke i landet. Asker var den einaste kommunen som hadde større vekst i tiåret fram til 1972. I heile landet var det i slutten av 1972 berre fem kommunar som hadde arbeidd ut og godkjent generalplanar. Men utviklinga i Ulstein hadde passert prognosane som var rekna ut fram til 1972. Generalplanen måtte derfor revurderast. Veksten var spesielt overveldande i bustadsektoren. På dette området hadde kommunen passert prognosane for 1990.

Det som først og fremst gir Ulstein slik vekstkraft, er utviklinga ved dei tre store verfta, Ulstein, Hatlø og Kleven. Då sildefisket svikta rundt 1957, klarte verfta å omstille seg og fann seg også til rette i internasjonale marknader. Mange som hadde henta hyra si frå fiskebåten, hamna no på verkstadene i Ulstein. Dei tok med seg ikkje berre ein tøff arbeidsmoral, men like mykje kunnskap og erfaring frå livet på sjøen, vinden, bølgjene og havet; korleis ein god sjøbåt skulle fungere. Denne praktiske kunnskapen kom verfta til nytte når dei skulle byggje båtar, avgjerande for utviklinga av industrien i Ulstein. Så kan vi ikkje sjå vekk frå at dei store verfta var velsigna med dyktige leiarar – som evna å sjå framover og ta dei omstillingane som måtte til i ein omskifteleg bransje. I tillegg hadde dei viktige bedriftene i kommunen – og det offentlege – aktive og seriøst arbeidande tillitsvalde og fagforbund som tok sin del av ansvaret for utvikling og vekst..

Ser vi historisk på det, har Ulstein og Hareid, til liks med mange av kystkommunane på Sunnmøre, vore orienterte mot eksport; landegrenser har ikkje vore noko hinder, ikkje minst gjaldt det handelen med fisk. No når den lokale industrien byrjar å vende blikket utover, er det spesielt ei hending som kan vere ein nøkkel: Det er då dagleg leiar Leif Hatlø ved Hatlø Verksted i Ulsteinvik får kontakt med eit færøysk reiarlag som er ute etter ein ny fiskebåt midt på 1950-talet. Hatlø var mannen som i løpet av ein femtenårsperiode stod i spissen for opprustinga av den færøyske fiskeflåten. Det byrja med ei einsleg svale, Vesturhavid Blida, ein 110 fots fiskebåt til ein færøysk reiar i 1956. I alt kom det 21 fiskefartøy frå Hatlø Mek. Verksted til øyane i vest. Dermed hadde verfta i Ulstein fått auga opp for ein internasjonal marknad, i tillegg til ein breiare norsk.

Det har ofte vist seg både økonomisk og politisk at om eit senter kjem over ein viss storleik, hjelper tyngdekrafta det vidare. Slik vart det med Ulstein og Ulsteinvik. I 1972 fekk kommunane på bordet ein fylkesplan som var påverka av tanken om vekstsenter. Omgrepet vart lansert i Europa i 1955, kom så til Noreg og vart eit heitt tema i debatten på 1960- og 70-talet. Eit vekstsenter skulle gjerne ha hjørnesteinsbedrifter, skular av ulike slag, og eit utbygd serviceapparat. Tanken var at ein slik tettstad ville få ringverknader slik at folk ikkje flytte frå utkantane – fordi dei kunne få alt dei trong i vekstsenteret – som ikkje låg for langt unna. Når ein tettstad som Ulsteinvik fekk gymnas i 1971, var det nettopp vekstsenter-tanken som låg under det politiske vedtaket, medvite eller umedvite. Etter kvart fekk Ulsteinvik mange offentlege kontor som skaut utviklinga framover.

I denne oppgangstida vart arbeidsmarknaden i regionen svært stram. Det førte til at dei store verfta i Ulstein bygde bustader til arbeidarar som kom hit. Utover på 1970-talet ser vi korleis folk frå andre landsdelar, særleg Nord-Noreg, flytter til Ulstein for å jobbe i verftsindustrien. Dette gir endå meir folkevekst i kommunen og endå meir mangfald. Ein viktig grunn til veksten og framgangen i Ulstein er den massive innflyttinga; platearbeidarar, ingeniørar og sveisarar, men også offentleg tilsette, lærarar og sjukepleiarar. Mange av dei som etter kvart kjem hit, har god utdanning og kastar seg inn i samfunnsliv, politikk, kultur og idrett, ein kolossal styrke for Ulstein-samfunnet, med nye tankar, pågangsmot og eit breiare miljø. Og dei blir godt mottekne – og lyfte lokalsamfunnet til nye høgder.

På 1970-talet står Ulstein fram for mange og store utbyggingsoppgåver. Samtidig er veksten avhengig av god og planmessig styring. På det nye rådhuset sit der to nøkkelpersonar for det som hende i Ulstein desse åra, kommuneingeniør Bjarne Reite og kontorsjef Asbjørn Waage. Førstnemnde er innflyttar frå Herøy, Waage er ulsteining i sjel og sinn. I ettertid veit vi at det framsynte planarbeidet til denne duoen la eit viktig grunnlag for den tettstadutviklinga Ulsteinvik har hatt til denne dag. Ein viktig del av arbeidet deira var å syte for at kommunen fekk hand om store tomteareal.

Johannes Klungsøyr frå Hareid vart tilsett på Ulstein rådhus i februar 1968. Han var først fullmektig for kontorsjef Asbjørn Waage. Den gongen var Peter Saunes ordførar, etterfølgd av Oskar V. Sundgot. Seinare vart Klungsøyr formannskapssekretær. Om Asbjørn Waage fortel Klungsøyr dette i eit intervju med denne forfattaren i 2019: – Waage var ein framsynt kommunemann. Han uttalte at vi kunne setje ein passar i Bøesvingen og med andre passarbeinet ute på Reiten. I den sirkelen som då vart teikna, ville her bli institusjonar og nye forretningar , og eit fortetta sentrum. Waage såg fram om nasetippen. Kanskje var han litt brå og utolmodig med idéane sine. Ein del grunneigarar opplevde han som utolmodig. Kanskje gjekk han litt for fort fram med omsyn til grunnkjøp og utbyggingsambisjonar, men for kommunen var han gull verdt. Mykje av det vi ser i Ulstein i dag, såg Asbjørn Waage for seg. Her var folk som sa at det var galskap å fylle ut i fjøra; «du får ikkje selt ei tomt». Men han stod på sitt.

Johs. Klungsøyr fortel at han følte seg tilfreds med å jobbe under Asbjørn Waage og at han fekk tillit og store oppgåver. Han var mellom anna involvert i det omfattande bustadprogrammet som vart staka ut i Ulstein rundt 1970. – Det viktigaste under Asbjørn Waage var utfyllinga i sentrum, sanere kloakken frå makkefjøra, kjøpe inn grunn til nye tomter; til bustader, forretningar og industri. Han var også flink til å gi arbeid til folk som sleit, konkluderer Johs. Klungsøyr – som arbeidde i Ulstein kommune frå 1968 til 2005.

Ein annan kontinuitetsberar på Ulstein rådhus, var Arthur Grønmyr, som byrja som sosialsjef i 1976 og tok over etter Asbjørg Hasund Grønmyr. Når det gjeld utviklinga av Ulsteinvik peiker han mellom anna på å byggje vegar og skaffe byggjefelt: – For sentrum var det viktig at vi fekk til desse langgatene som Bakkegata, Gjerdegata og Prost Ankers Gate. Så fekk vi vegutløysing oppover til byggjefelta, og som gav grunnlag for å kome seg opp Skulebakken og opp i Bugarden. Utviklinga skaut fart, og det var sjølvsagt kopla til veksten i verfta, fortel han i intervju med denne forfattaren i 2019. Også Grønmyr legg vekt på Sanden og gir Asbjørn Waage mykje av æra: – Han var framsynt, og vi hadde tidleg samarbeidsmøte om dette; korleis vi skulle utnytte dei nye areala og ikkje selje ut alt i ein gong; svært viktig for tettstaden Ulsteinvik.

– Kultur, samhald og innovasjonstenking har vore viktig for utviklinga av Ulstein. Då tenkjer eg ikkje minst på at politisk og administrativ side i kommunen har samarbeidd på ein konstruktiv måte for å gjere lokalsamfunnet godt og framtidsretta for både næringsliv og innbyggjarar, påpeiker Asbjørg Garshol i samband med arbeidet med denne boka. Ho vart tilsett i Ulstein kommune i 1976 og arbeidde første tida for legendariske Bjarne Reite. Etter nokre år med permisjon/vidareutdanning vart ho i 1987 tilsett i staben til rådmannen som personalsjef og seinare som leiar for den nyoppretta kommunikasjonsavdelinga. Då vart profilering og informasjonsarbeid ei sentral oppgåve. Asbjørg forklarer:

– Det vår første rådmann og første teknisk sjef forstod, var at dei ikkje kunne stå føre ei framtidsretta utvikling av Ulstein utan dyktige tilsette rundt seg. Ulstein var tidleg ute med å tilby jobb til personar med høg kompetanse, og som snart vart respekterte for prestasjonane sine. Dette gjaldt først på teknisk område, men seinare i alle etatar, og også kvinnene kom med og vart med i leiinga. Det har vore viktig å finne effektive måtar å arbeide på og ikkje minst få skape sterke faglege miljø. Eg har vore med på mange pilotprosjekt der motiverte politikarar og tilsette har delteke og samarbeidd.

Asbjørg Garshol meiner dette med at administrativ og politisk side har samarbeidd profesjonelt og ryddig, har vore sentralt: – Trass usemje innimellom har målet vore felles: å gjere Ulstein til ein god stad å bu og leve i, understrekar ho og legg til:

– Ei tid var arealplanen åleine det sentrale plandokumentet i tillegg til budsjettet. Men i mi tid har vi også fått kommuneplanen som skal ta høgde for behova i lokalsamfunn på alle nivå, også innhaldet i skular og institusjonar. Kommuneplanen i Ulstein er utarbeidd av personar frå alle einingar. I tillegg til teknisk sektor er det no sjølvsagt at både oppvekstsektoren, kultursektoren og helsesektoren er likeverdige partar i arbeidet med å forme dette dokumentet, og heile tida med tanke på at Ulstein skal vere ein attraktiv stad. At kommuneplanen også gjorde helseperspektivet til eit poeng, kva som er god helse for innbyggjarane, og kva det betyr, har blitt lagt merke til utanfor kommunen, fortel Garshol.

Kommuneplanen blir rullert med jamne mellomrom og godkjend av kommunestyret. For å vise resultat og planar og gjere dei lett tilgjengelege både for tilsette, politikarar og publikum, valde kommunen etter kvart å gi dokumenta ein spennande og kreativ layout: – Årsrapporten har blitt eit flott dokument som vi er stolte av, og både kommuneplanane og årsrapporten vart tidleg gjort tilgjengeleg på både nettsidene og i skriftleg form, avsluttar Asbjørg Garshol.

Midt på 1970-talet vart det oppretta fleire kvinnegrupper på Hareidlandet med medlemer frå både Ulstein og Hareid. Ei av kampsakene var fleire barnehageplassar: – Mangelen på barnehagar gjer at mange unge kvinner som ønskjer det, ikkje kan ta seg arbeid utanfor heimen, sa Marit Kvammen i eit intervju med Vestposten i april 1976. Ho fortalde at kvinnegruppene arbeidde med å skolere medlemene ved studiar og ordskifte, og tok sikte på å gå ut i samfunnslivet og bli valde inn i nemnder og utval og vere med på å avgjere saker lokalpolitisk. Det var ei viktig oppgåve å få med fleire kvinner på dette området. Etter kvart vart det fleire barnehagar, og kvinnene kunne kome seg i arbeid, endå eit steg framover for Ulstein.

Kommunen hadde også som mål å gi dei eldre eit allsidig tilbod som kunne hjelpe dei til eit meiningsfylt liv i det miljøet dei var vande med: heimehjelp, heimesjukepleie og husmorvikarteneste. Elles hadde saniteten sett i verk ulike trivselstiltak, slikt som fotpleie og besøksteneste. Sosialsjef Arthur Grønmyr kommenterte tiltaka i Vikebladet i juli 1978: – Det er særleg to ting som talar for at dei eldre bør bu heime lengst råd, trivsel og økonomi. Svært mange av dei eldre ønskjer å bu heime lengst mogleg. Dessutan er ei slik ordning som oftast billigare for samfunnet enn opphald på institusjon. Ei god eldreomsorg var viktig for utviklinga i Ulstein.

Ved årsskiftet 1987/88 tok kommunane over ansvaret for drifta av sjukeheimane frå fylkeskommunen. For Ulstein betydde dette 83 nye kommunale arbeidstakarar. Kommunen markerte overtakinga med at kommuneleiinga møtte dei tilsette på sjukeheimen. Helsesjef Torbjørn Måseide, som frå no fekk det faglege ansvaret for sjukeheimen, kom med ei programerklæring: – Ulstein blir alt omsnakka i positive ordlag i fylket og Sosialdepartementet – for helse- og sosialsektoren vår. Eg ser ingen grunn til at ikkje Ulstein sjukeheim også skal kunne kome i 1. divisjon mellom sjukeheimane i fylket. Ulstein sjukeheim skal vere ein god stad å vere og eit eksempel for andre, slo Måseide fast ifølgje lokalavisa.

Det finst årstal og datoar som skjer seg inn i historia som eit barberblad og deler henne i eit før og eit etter. Tysdag 4. mai 1999 er ein slik dato i lokalhistoria. Bygda vart aldri den same. Då gjorde Vickers opp for aksjane i Ulsteinkonsernet, og aksjonærane fekk utbetalt til saman om lag 3,9 milliardar kroner. Ifølgje Dagens Næringsliv fekk kommunen 35 nye millionærar og var like etter tusenårsskiftet opp i over 200 slike. Etter skatt sat kvar av dei seks greinene i Ulstein-familien att med godt og vel 400 millionar kroner.

Mykje av kapitalen både frå Kleven-salet til Kværner og frå Ulstein-salet til Vickers har blitt nytta lokalt. Det har gitt Ulsteinvik nye dimensjonar. Det gjeld satsinga på tettstaden med bygg og butikksenter, men også den vidare industriutviklinga. Storsatsinga til Ulstein Verft på Osnes i Ulsteinvik er noko av det viktigaste som skjedde i kjølvatnet av salet av Ulsteinkonsernet. Då tidene snudde i 2005/6, var Ulstein Group klar til å ta boomen, hadde skaffa seg gode fasilitetar, fleire bein å stå på, mellom anna gjennom satsing på skipsdesign, og dei tente pengar. Viktig for lokalsamfunnet, viktig for dei tilsette, viktig for regionen.

Så kan vi sjølvsagt ikkje hoppe over Trekantsaka i denne oppsummeringa. Ho har vore ei av dei aller viktigaste sakene i Ulstein kommune dei siste 50 åra. Vi kan slå fast at denne saka har kome til å stå som eit symbol på korleis privat-offentleg samarbeid kan gi ein kommune nye hopp i utviklinga. Om vi går inn i tidsmaskinen og stiller klokka 15-20 år attende, vil vi knapt kjenne tettstaden igjen i høve til det vi ser i dag. Trekanten har resultert i ein flott folkehøgskule i Varleite, nytt hotell og kulturhus ved Saunesosen og eit fint bygg for kommunale aktivitetar der gamle Sunnmøre Folkehøgskule låg på Reiten i Ulsteinvik. Seinare har vi fått Ulstein Arena, Den nye, store

Ulsteinhallen ved UVS, nye Høddvoll, Sjøgata, Sjøsida og fleire andre store byggjeprosjekt. Alt dette gjer at Ulstein står fram som ein moderne og solid kommune på skrivepunktet i 2021.

Verner Larsen.

Så nokre ord om den viktige rolla administrasjonen i Ulstein kommune har spelt for utviklinga. Politikarane valde til dømes å tilsette veteranen Verner Larsen til ny rådmann (seinare kalla direktør) etter Einar Vik Arset. Larsen hadde vore økonomileiar og assisterande rådmann i mange år. I 2016 og -17 var han konstituert rådmann medan Arset hadde permisjon.

Rådmannsskiftet skjedde 1. februar 2019. Vi kan legge merke til – truleg som ein suksessfaktor – at det har vore eit stabilt leiarsjikt i den kommunale organisasjonen i Ulstein. Sosialsjef, helsesjef, teknisk sjef og rådmann har i periodar halde stand i mange år. Samtidig har det vore tilvekst på godt kvalifiserte medarbeidarar.

Dette har gitt både kontinuitet og ny innsikt – til det beste for innbyggjarar og utvikling.

Vi skal heller ikkje gløyme kulturen. Institusjonar som Ulf, HDU, Fredheim og Ulstein samfunnshus har vore uvurderlege for samhald og utvikling. Det same har kyrkja vore, og dei mange lag og foreiningar knytta til det kristelege livet i grender og sentrum. Viktig for kulturen og mentaliteten i Ulstein skulle også Idrottslaget Hødd bli. Det er ikkje usannsynleg at den sigersviljen og sjølvkjensla som sette seg i veggene på Høddvoll og hos spelarane på A-laget, kunne ha samanheng med den generelle sjølvkjensla og som for alvor voks fram i næringslivet i Ulstein utover på 1960-talet, og hos kommuneadministrasjon og politikarar dei følgjande tiåra. Ulstein vart eit vekstsenter med ambisjonar om å vere regionsenter, og både næringsliv og politikk tok høgde for dette. Hødd viste at det var mogleg å ete kirsebær med dei store, noko som har prega Ulsteinsamfunnet til denne dag.

Hødd har medverka sterkt til å gjere namnet Ulstein kjent på landsplan. Hødd vart skipa fredag 1.august 1919 av 25 menn som skreiv under på protokollen. Sverre Sundgot var den første formannen i historia til klubben. Hødd-lag har gitt oss ekstatiske opplevingar i glansåra midt på 1960-talet; og så får vi endå meir: festen på Ullevål i 2012.

Ulstein kommune og Ulsteinvik har hatt mykje medgang dei siste åra. Høg poengscore på nasjonale rangeringar og eit næringsliv i elitedivisjonen har gjort staden langt meir kjend enn storleiken skulle tilseie. Det var fest i mai 2012 då Liv Signe Navarsete overrekte prisen for den beste tettstadutviklinga i landet. Så kjem det ein stor idrettsprestasjon og toppar det heile. Verdien av semifinalen på Høddvoll med NRK-dekking og oskeladden i overskriftene i «alle» landets aviser, slik reklame kan ikkje betalast med pengar. I tida fram mot finalen hadde Hødd og Ulsteinvik landets skarpstilte medieauge mot seg.

Vi som lever her ute langs kysten, er vande med at det går opp og ned i det lokale næringslivet. Vi har sett meir enn ein gong at skipsnæringane tek seg igjen etter bølgjedalar, skaffar nye oppdrag og går vidare. Frå skrivepunktet i 2021 ser vi at dette ikkje er like sjølvsagt lenger. Men framleis er det håp i hengande snøre; omstilling, nyorientering, nyskaping, andre beitemarker. Forfattaren av denne boka finn det nødvendig å minne om at det har vore dystre spådommar, men alltid funnest utvegar.

Ulstein er nok først og fremst eit havland. Folket her har hausta frå havrommet år ut og år inn. Truleg har dei rett, dei som hevdar at framtida vår er avhengig av korleis vi forvaltar og utviklar kunnskapen om havrommet. Her finn vi mange løysingar på mange store oppgåver: mat, energi og klima. Regionen vår har lenge vore verdsleiande på område som offshore, maritim næring og sjømat. Vi må ta grep slik at vi held posisjonen.

Så må vi verne om mangfaldet; innflyttarane som kjem hit for å finne arbeid, tryggleik og fred – og gjer sin innsats for fellesskapet. Det er alltid dei rause, opne samfunna som lykkast best. Det må Ulstein vere også i framtida.