Hatløya og Borgarøya på 20-og 30-talet

1920-åra var etterkrigstid etter første verdskrigen, og på mange område ei brytningstid. I og med att kommunen hadde fått elektrisitetsverk, båtane hadde fått motorar, bilane byrja å gjere sitt inntog, vegbygginga skaut fart, ja ein kunne til og med oppleve å sjå eit og anna fly i Torvikleia, så vart denne grenda meir og meir isolert. Nei det var i Ulsteinvik framtida låg. Sjøvegen var ikkje lenger primær, og ein vandra framleis i mørker utan straum.

Bankane hadde gått konkurs og folk hadde mist sparepengane sine. Tidlegare hadde det vore Amerika som lokka. Nå var det fleire som prøvde lukka i kolgruvene på Spitsbergen. Heile Europa svalt. Likevel gjorde hovudstaden sine revyscener alt for å muntre opp folk med nye slagerar som «Happy days are here again», «Legg dine sorger i en gammel sekk» eller «Bedre og bedre dag for dag». Men det vart tvert imot berre verre og verre langt inn på trettitalet.

Det som blant anna gjorde kvardagen tung, på begge øyane, var at ein var utan elektrisitet. Til all oppvarming og baking vart det brukt ved, torv eller kol. Eg må her nemne at det var lite vegetasjon på øyane den tida. Til koking hadde ein den velsigna parafinprimusen som ekstra tilskot. Til belysning var det parafinlampar i alle heimar.

Gardsarbeid og fiskje var tradisjon på øyane frå gamal tid, slik det elles var i kommunen.

Kva gjorde ein i fritida då? Fritid var vel eit ukjent ord for dei vaksne, men barn og ungdom hadde sine faste tider, slik som laurdag ettermiddag, når dei var ferdige med det arbeid dei vart pålagde. Drengar og tenestejenter var aldri fri. Eg kan ikkje hugse at der var nokon på øyane som spelte noko instrument, bortsett frå litt gnåling på fele. Elles var der nok eit par sveivegrammofonar. Bortsett frå bibelen, var der få bøker å sjå. Skulebiblioteket hadde «Den siste mohikaner» og «Onkel Toms hytte». «Illustrert familieblad» var populært, og så ulike julenummer.

Men motane sleit seg fram uansett. Eg hugsar godt når tante Bia med skjelvande hender klipte av mors digre flette, som til då hadde vare oppsett til «hårtut». Nei, no skulle det vere «kutting». Den nyinnkjøpte reiskapen, «krølltanga», låg allereie på ei blekkplate og varma seg på «primusen». Den skulle sidan forme dei finaste bølger i håret. Men tanga måtte først prøvast på papir så ein ikkje sveid håret. Til å farga kinna med vart det brukt omslagspapiret til «Freia kokesjokolade». Dette papiret var brunt, men når ein bløytte det med vatn, vart det den finaste purpurfarge som så vart gnidd på kinna, og vips vart ein attraktiv. Dei unge herrane stasa seg med slipsnål og halmhatt. Tannhygienen var svært dårleg, og tannverken hersa både med unge og gamle. Gebisset vart redninga. Og særleg dei unge trekte ut både friske og dårlege tenner og sette inn nye verkfrie «perlerader». Dette vart ein stor mote på 20-talet! Ute i den store verda vart no funksjonalismen lansert som den store moten, eller «funkisen» som den vart kalla på folkemunne. Slagordet var «lys og luft», og var delvis ein kamp mot folkesjukdomen tuberkolose, eller «tæring» som ein kalla den.

Kom det nokon på besøk i heimen som ein visste hadde, eller hadde hatt, denne sjukdomen, og dei vart serverte noko å drikke eller ete, så kokte ein alltid dei koppar eller kar som den besøkjande hadde brukt. Ein dansa etter grammofonmusikk i bryllaup, elles var det nok berre leiking på vollen.

Sigarettar og pipetobakk var ettertrakta vare, men dyrt, difor var den billegare skråtobakken mest brukt. Spyttebakkar var vanlege både i heimar og møtestadar.

Juling

Den gamle råda: «Ser du ein gutafant, så skal du gi han juling, for anten så har han gjort noko gale, eller så er han i ferd med å gjera det». Dette var ein realitet på øyane i 20-åra. Vi gutungar fekk mykje juling. Den mest praktiserte akta heitte ei «mykje». Det vil seie du skulle mjukast! Det var heilt enkelt harde slag med flate handa på blanke messingen. Slik åtferd kallast overgrep i dag.

Båt og naust

Til småbruket høyrde det alltid naust og færing, slik folk har garasje og bil i dag. Ein hadde oftast to færingar, ein stor til fiskje og frakting av varer og buskap, ein mindre og meir lettrodd til kyrkjebåt og småærend. Severin Hatløy hadde ein liten færing som var bygd av så tynne bord at den vart kalla «Sunnmørsposten». Den var uvanleg lettrodd. Rutebåten gjekk gjennom Hatløysundet, og så stoppa den midt i sundet for på- og avstiging. Då var det alltid bruk for færing. Elles brukte vi færing når vi sommarkveldane var rundt Torvikfludene på poting. Då vart det alltid kokt pale til middag dagen etter. Færing vart også brukt kvar skuledag frå og til Borgarøya og Hatløya. Vi ungar frå Borgarøya fekk ofte vente lenge i Tafjordnaustet før vi endeleg vart henta.

Det var nok ikkje berre storleiken som var skilnaden på Borgarøya og Hatløya. På Hatløya budde det fiskarar og småbrukarar slik det alltid hadde gjort. På Borgarøya budde det ein mann som kom dit som lærar i 1906 og kunne lite om praktisk fiskje og jordbruk. Men alt nytt skulle prøvast. Mannen var Hans B. Osnes med familie. På «Benthaugen» budde eit eldre par: Severin og Anna Hatløy og sonedottera Helga.

Eg har tidlegare fortalt om personen Hans B. Osnes i «Levd liv». Dette vert ein slags epilog, fordi vi no kjem inn i den perioden han flyttar frå Borgarøya, og etterkomararne overtek. Vi er no i midten av 20-talet. Odelsguten Bjarte, med sin familie, har flytta til Borgarøya for å overta garden. Hans B. Osnes si storheitstid på Borgarøya var over. Han hadde i det store etterkrigskrakket mist alt. Han livnærde seg no som sekretær i Bondepartiet. Han flytta til Ulsteinvik med kona og yngste dottera i 1926, men sleppte ikkje heilt taket på Borgarøya enno.

Framsynt og sosial som han var, prøvde han å skape livskår for barna sine og familiane deira på Borgarøya før han drog. Eldste sonen, Bjarte, skulle overta hovudbruket. Dottera, Borgny, og mannen hennar, Karl Sandvik, fekk frådelt eit stykke av hovudbruket på sørsida av øya. Sonen Alv og kona Bia fekk frådelt eit stykke av hovudbruket på nordsida av øya.

Det vart gjort forsøk med gruvedrift med utvinning av kalk, men kalkforekomsten var for liten. Pelsdyrfarm med blårev og sølvrev lukkast betre og vart ei attåtnæring for Borgny og Karl Sandvik. Bjarte var no handelsreisande med eigen båt, ein liten ombygd fiskebåt med namnet «Tommeliten». Hans B. Osnes og kona Elise var mine besteforeldre, og Bjarte og Nancy var mine foreldre. Før mine besteforeldre flytta for godt, budde det fire familiar i det store vånehuset. Vi var ein såkalla «storfamilie».

Osnesfamilien hadde no resignert. Å drive garden var der korkje interesse, økonomi eller vilje til. Men inntil vidare hadde ein i alle fall tak over hovudet, så lenge det varde, for bygningane vart ikkje vølte, og ein stampa i forfall. Bestefar og bestemor budde der sommarstida og kvar jul fram til 1930. Mine foreldre overtok garden i 1931.

Anna på Benthaugen skal ein gong ha gitt Osnesfamilien følgjande karakteristikk: «Vi sto opp klokka fem og åt morgomål og so rodde Severin sta» og drog garn og gjorde opp fiskjen, og dei «ned i garden» låg og sov. Sidan slo han Severin attelegå, og då var klokka åtte, og dei «ned i garden» låg og sov, og eg såg ikkje liv før klokka slo ti». Ja, dette er jo klar tale om gardsdrifta «ned i garden» på Borgarøya i midten av 1920-talet. Det var nok for det meste drengar og tenestejenter som stod for drifta.

Vi hadde mange drengar og tenestejenter den tida. Ein av dei eg hugsar var «Lisjemyr» Arnvid Hasund, som seinare vart journalist og redaktør i «Sunnmøre arbeideravis». Han var allereie som unggut svært politisk interessert.

I slutten av 1920-talet vart første etasje av «Valbuda» og den nordvestre stova i vånehuset leigde ut til eit båtmannskap frå Eiksund. Skipper og eigar av båten «Reidulf» var Adolf Aursnes. Det var vintertorskefiskje dei dreiv, og fisken var verka, salta og lagra i «Valbuda» og sidan frakta bort til turking. Torskehauda vart henta av «Teigenekarane» på Hareid for maling. Torskehauda var ein plagsam flugesamlar.

Det var spennande for bror min og meg å gjere meir eller mindre lovlege besøk inn til fiskarane i det vi kalla «Fiskarstova». Vi fekk lære både triks og rimregler som ikkje alltid var så «romsreine» av desse karane.

Eg hugsar at kokka hadde ein tøyskjerm framfor køya si. Elles sto køyene i rekker langs med veggane, med eit stort langbord midt på golvet.

Eit anna båtmannskap frå Eiksund leigde seg inn i ei brakke i «Nordstrand». Båten heitte «Seylon». Men desse karane hadde barna lite kontakt med, då vi ikkje var velkomne i deira nærleik. Vi var jo «gutafantar».

Det vart aldri nokon gardbrukar av min far. «Tommeliten» var for liten når reisene vart lenger, og far kjøpte den gamle «Heissa­ferja» som eigna seg betre, då den var mykje større enn «Tommeliten». Det var lite snø på begge øyane, så skisport vart det lite av, men visse vintrar kunne vere så kalde at det etter forholda store «vatnet» på Borgarøya fraus til med tjukk nok is til å bruke skeisene på. Då kom barna frå Hatløya også, og det var stor stas. Elles var det vanskeleg å finne gode vasskjelder på Borgarøya. Ingen hadde innlagt vatn, dette måtte ein bere frå brunnen – også til fjøsen. Alle hadde sjølvsagt utedo, og vi ungane gjorde oftast frå oss der vi sto ute, når nøda krevde det. All bading og klevask vart gjort i stampar, så hygienen var vel ikkje på topp. Alle heimar brukte potte eller toalettbøtte som nattkjerald.

Det vaks korkje gran eller furu på øyane, så kvar jul rodde vi opp til Strandabøen til far sitt syskjenbarn, Karl Strandabø, og fekk juletre av furu. På Strandabøen hadde dei ein stor eplehage. Dei hadde difor like stor eplebinge som vi hadde potetbinge på Borgarøya, så det vart ofte Strandabøeple også til jul.

På Borgarøya var der berre eitt frukttre på 1920-talet. Det var eit gamalt epletre som sto på Severin på «Benthaugen» si mark. Severin var alltid heime og treet var ein heilagdom for han. Det rådde elles antimagnetisme mellom gamle Severin og oss gutfantane, så korleis desse små makketne epla smakte, fekk vi aldri erfare. Sjølv om tidene var turbulente, var julefeiringane i storfamilien på Borgarøya på 1920-talet minnerike. Vi born blei alltid påminte om brannfaren, då ein brukte levande lys, og særleg i jula, då det var tent lys i så mange rom på same tid. Til og med i juletreet var det levande lys. Det var ofte strid mellom oss born om kven som skulle bere fjøslykta om kveldane, for det var ikkje noko populært verv. Vi hadde ein hest, 3 kyr, 12 sauer, ein gris og nokre høns i 1929.

Severin og Anna Hatløy på «Benthaugen» hadde 1 kyr, 2 sauer og nokre få høns. Elles dreiv Severin med tarebrenning og trankoking. Han hadde sjøbud straks vest om «Valbuda» og trankokeriet, eit lite brunt hus vest om naustet. Her vart torskelevera dampkokt til tran. Var Severin i godt lune, kunne vi born få smake den varme trana av ei stor ause.

Sjølvsagt merka folket på Hatløya også dei dårlege tidene. Hatløyværingane hadde nok mist sparepengane, men ikkje gardane sine. Her gjekk alt i sitt gamle gjenge. Folket her var arbeidssame og gudfryktige. Dei eldste vart kårfolk og dei unge overtok garden slik det alltid hadde vare. Barneflokkane vaks, og ein hadde fått skulehus i 1907. Det var då Hans B. Osnes kom til Borgarøya for å vere lærar på den nye skulen på Hatløya.

Skulen var todelt, og i 1929 gjekk vi annakvar dag slik:

Den eine dagen:
Oddmund Flø, 9 år frå Hatløy
Clifford Hatløy, 9 år frå Hatløy
Borghild Knotten, 9 år frå Hatløy
Sverre Tafjord, 9 år frå Hatløy
Karl Knotten, 9 år frå Hatløy
Ingvild Brusdal, 11 år frå Hatløy
Asbjørn Osnes, 9 år frå Borgarøya
Hallvard Osnes, 9 år frå Borgarøya
Inge Sandvik, 9 år frå Borgarøya
Håkon Sandvik, 7 år frå Borgarøya
Jarle Osnes, 7 år frå Borgarøya

Den andre dagen:
Kristine Flø, 14 år frå Hatløya
Arthur Bakke, 13 år frå Hatløya
Harald Tafjord, 12 år frå Hatløya

Gustav Flø var lærar dette året. Etter han kom Ole Vik. Barna frå Borgarøya vart altså skyssa med færing til og frå skulen.

Foreldra mine fortalde at dei hadde gått på skule i stova på Karlgarden, og at dei hadde hatt ein lærar frå Syvden som heitte Lien. Dette var før skulehuset vart bygt.

Skulehuset var sjølvsagt også grendahus. Det var samlingsstaden for fest og alvor. Loftet var også innreidd og brukt til sundagsskulerom og mindre samkomer. Klasseromet vart brukt til julefestar, basarar, vekkingsmøte m.m.

På Hatløya budde det i 1929 56 personar. På Borgarøya budde der 18 personar.
Der var ein slags køyreveg på Hatløya, ein veg farande med hest og kjerre frå «Bakkane» i vest til «Vikja» i aust. Med makeleg gange gjekk vi denne strekninga på 10 minutt.

Vi byrjar her vår gange på «Bakkane» og vitjar gard for gard på tjuetalet.

Her på «Bakkane» budde kårmannen gamle-Petter i eine enden av den vesle gamle raudmåla stovebygninga. Han var då enkjemann. I andre enden budde sonen, Peter, eller «Smiten» som han gjerne vart kalla, i lag med kona, Sara. Ho var fødd Skeide. Fosterdattera, Ingvild Brusdal, budde der også. Sara var tanta til Ingvild. Dette var ein svært liten gard, så Peter dreiv fiskje i tillegg til gardsbruket. «Smiten» var heller liten av vekst, men stor som skrønemakar. Sara verka stor på grunn av sin frodige barm. Dei var begge gode menneske.

Den andre familien på «Bakkane» var Vebjørn, bror til «Smiten» og kona, Alberta, fødd Spjutø. Vebjørn var yrkesfiskar saman med dei no vaksne sønene sine, Peter, Karl og Asbjørn. Den yngste sonen, Arthur, var ikkje konfirmert då. Elles hadde dei døtrene Valborg og Marianne. Vånehuset til Vebjørn og Alberta var den kårstova som Frantsinius Hatløy etterlet seg. Eg minnest det var kvitmåla med grøne detaljar. Båtane til Vebjørn var først «Nord» og seinare «Havlys». Bakkekarane var kjende for å vere uredde og svært dugande yrkesfiskarar.

Vi går vidare austover til bnr. 7 «Rasmusgarden». Her bur no på 1920-talet Karl Tafjord og Gunnhild fødd Moen frå Sjåk. Dei har horna Astrid, Torleif, Arnold, Harald, Sverre, Gunnar og Alvhild. Karl Tafjord var anleggsarbeidar og smed. Han var ein stillfarande, koseleg kar med ein lun smil i munnvikane. Når vi ungane frå Borgarøya var ferdige med skuledagen, gjekk vi ofte inn i smia som fanst på garden og såg på når Tafjord arbeidde ved ambolten. Tafjord var innflyttar, difor brukte ein berre etternamnet ved tiltale. Denne garden var ein av dei største og eldste gardane på Hatløya. Vi sa Tafjord­garden på tjuetalet. Vånehuset på garden var ei kvitmåla stove med stil frå siste halvdel av 1800-talet.

Frå Tafjordgarden og austover gjer vegen ein skarp sving rundt Tafjordløa, før vi passerar skulehuset som sto ferdigbygt 1908. Vi går vidare austover og kjem til Tomasgarden. Her bur Tomas Bakke og kona, Berte, med dottera Anna. Dei hadde ei dotter til som heitte Margit, men ho døydde i ung alder. Berte var fødd på garden og var dotter til «han Hovde».

Tomas kom frå Dragsund og tok etternamnet Bakke etter garden. Tomas var ein svært staseleg kar. Han hadde tilnærma svart hår, svart, velstelt bart og ein barsk utsjånad. Han var velsedd og hadde pengar i banken. Han var venstremann og god ven med banksjefen som også var frå Dragsund.

Dottera flytta seinare til Ulsteinvik. Ho var ugift og var ei kjend reingjeringshjelp. Alle kjende Anna Bakke som var ei hjelpsam og grei dame. Tomas hadde naustrett nedanfor stovehuset. Ein steingard skil Tomasgarden frå Johangarden, dit vi kjem no. Her bur mine morforeldre: Johan Hatløy og kona Berte, fødd Holstad. Johan var første gang gift med Petrine, fødd Overaae, som døde på barselseng 1892. Johan sine barn i første ekteskap var: Marie, Rasofiel, Andreas, Ingvald, Knut, Emma og Peter. Andre ekteskap: Norleif, Nancy, Jacobine og Petrus.

På 1920-talet hadde odelsguten Rasofiel overteke garden. Dei andre borna var også vaksne og hadde flytta ut frå heimen. Johan og Berte var no kårfolk.

Rasofiel var gift med Mari-anne, fødd Hansen, frå Herøy. Dei hadde to born: Clifford og Harald. Rasofiel hadde vore ein bolk i Amerika og hadde kome heimatt og bygd eit svært stort stovehus for to familiar. Tidlegare stod der eit lite og svært gammalt stovehus nord for det nye. Johan og Rasofiel budde i kvar sin del av det nye stovehuset. Johan måtte skaffe seg gard før han gifte seg med Petrine, for farsgarden hadde eldste søstera og mannen hennar overteke. Johan fekk difor kjøpe seg ein av dei største gardane på Hatløya av Elias Knudson Hatløy, som tok seg eit stykke «nord i haugå» og bodde der.

Svigersonen til Johan, Ole J. Flø, kjøpte stykket seinare. Attåt gardsdrifta dreiv Johan også fiskje, men berre med åttring. Elles dreiv han som målar, med oppdrag i Ulsteinvik, delvis i lag med Johan Haddal. Såleis var han med då Haddal dekorerte kyrkja i Ulsteinvik. Johan var uvanleg fingernem. Han var skomakar, målar, snikkar og urmakar. Han var også rådgjevar både for folk og fe. Han hadde difor nafta, rigabalsam, årelatingsapparat og koppar for kopping. Han hadde dessutan blodiglar på glas. Johan var religiøs, men gladlynt og sosial, og han stod seg godt økonomisk. Kona til Johan, Berte Larsdotter Holstad frå Hareid, må ha vore ei modig kvinne som gjekk inn i eit ekteskap med ein stor barneflokk, og fekk dertil fire born sjølv. Ho greidde oppgåva godt.

Eldste sonen, Rasofiel, som no hadde overteke drifta på garden, dreiv husbygging som attåtnæring, men også han fekk kjenning av økonomikrisa og sleit med gjelda på det nye huset. Til garden høyrde, til liks med dei andre gardane, naust og færingar.

Vi går eit lite stykke austover og tek så av til venstre og er no på Bnr. 1 Karlgarden. Her bur Karl Hatløy og kona Eline, fødd Holseker. Karl var frå Garshol, men tok namnet Hatløy då han bygsla bruket i 1888 av Knut Kleiven, som sidan gav Karl skøyte 10 år seinare.

Karl og Eline hadde borna Lovise, som døydde ung, Laura, Enok og Stina. Karl og Eline var kårfolk på 1920-talet. Eg hugsar så vidt Karl, og syntest han var ein alvorsam mann. Det var derimot ikkje sonen Enok, som no hadde overteke bruket.

Enok var gift med Anna Erstad frå Sykkylven. Dei hadde barna: Asbjørn, Kåre og Elsa. Berre Asbjørn var fødd på 1920-talet. Både Enok og Anna var svært omgjengelege og kjekke menneske. Enok var bondepartimann og var medlem av kommunestyret i mange år. Våningshuset på Karlgarden var ei kvitmåla stove frå midten av 1800-talet, stor nok til å hyse skuleborn før 1908. Karlgarden hadde naust rett nedanfor den kvitmåla stova på Tomasgarden.

Eit steinkast nordover mot havet ligg tunet til bnr. 12 «Norvik».

Her bur Matias Knotten frå Sande. Han er gift med Stina Hatløy, yngste dottera til Karl Hatløy. Dei har barna Borghild, Karl, Margit, Lovise og Erling, som var fødd først i 1936. Dette er eit lite bruk. Mathias Knotten var yrkesfiskar. Stovehuset på bruket var forholdsvis nytt på 1920-talet.

Dersom vi held fram vandringa vår austover frå Johangarden, kjem vi til austenden av Hatløya, til bnr. 8, «Austbø». Andreas (Sundgot) Hatløy og kona, Henrikke Hatløy. Dei hadde borna: Anne, Gottfred, Kornelia, Hans, Lovise, Astrid, Knut, Mandus, Arthur og Gudrun.

Til dagleg vart garden kalla «Nord i vikjine» og Andreas var kalla «Kjerringnes» eller «Kjerringnesandrias», fordi han var frå Kjerringneset på Dimna. Han var bror til Anna på «Benthaugen» på Borgarøya. Andreas var fiskar og småbrukar. Henrikke var dotter til «Han Hovde». Ein ser denne garden med den kvite stova godt frå Skeide. Dei hadde naust rett nedanfor stova.

Eit steinkast frå «Austbø», mot nord, ligg bnr. 11 «Nordheim». Her budde Laurits Dragesund, frå Herøy, og kona, Karen Hatløy, som var dotter til «Gamlepetter» på «Bakkane». Dei hadde barna: Alma, Peder (begge døde unge), Kristine, Lydia, Aslaug og Ragna. Karen hadde dessutan sonen Toralf. Laurits kjøpte ei gammal stove som han sette opp på garden. Som yrkesmann var Laurits matros i «Møre Fylkes Rutebåtar» i mange år. Laurits bygde også løe og naust.

Grannegarden til «Austbø» i sør, er bnr. 6, «Langhaugen». Her budde Ole J. Flø, frå Ytreflø, og eldste dottera til «Vågejohan», Marie Hatløy. Ole var no, på midten av 1920-talet, enkemann med tre barn: Johannes (døde ung), Petrine, Kristine og Oddmund. Garden var liten og brattlendt. Stovehuset var svært lite, men der var alltid reint og i god orden. Ole bygde naust og dreiv hummar og krabbefiskje. Han var ein stillfarande og blid mann med ein staseleg bart.

Då bror min skaut seg

I det vesle romet i den nord-austlege delen av vånehuset på Borgarøya var det strengt forbade å gå inn for oss barn, men døra var aldri låst. Det er ikkje mange barn som står imot ei slik freisting, ikkje heller bror min eller eg. Hallvard, bror min, hadde vore der fleire gangar før, og visste no akkurat kva han leita etter. Der var dynamitt, krut, gasslampar, salonggevær, patronar med tilhøyrande kuler, tjøre og diverse oljer, tauverk m.m. Hallvard klatra opp til ei hylle der han fann ein pakke med blått voksa papir. Inne i pakken var der fleire salonggeværpatronar med tilhøyrande kuler. Han var no 9 år, og eg 7 år. Han forklarte meg korleis vi skulle gjere for å lage ein kjempesmell. Han plukka med seg dei blenkande gjenstandane og sprang for å leite opp Inge og Håkon som budde på andre sida av øya. Eg kjende lukta av nybakt brød frå kjøkkenet, og fekk i farta tigga meg ei brødskive med sirup på, og hadde ikkje kome meg lenger enn fem seks steg utanfordøra då eg høyrde smellen. Bror min kom springande med blod i heile andletet og på kleda. Då hadde han treft Inge og Håkon. Hallvard hadde teke bort kula frå patronen og lagt hylsa på ein stein, og med ein mindre stein hadde han slege på hylsa. Han oppnådde dermed venta resultat, men ikkje biverknadene. Skotet hadde rive laust eit stort antal steinfliser og plassert dei i andletet, i magen og i brystet – derav blodflaumen. Heldigvis fekk han ikkje skada augene. Far var tilfeldigvis heime, så det vart tur til doktoren i Ulsteinvik med «Tommeliten». Heldigvis fekk ikkje Hallvard mein av denne «bravaden».

Ei pinsam historie

Mor fortalde ein gang om far når han var på friarferd ein laurdagskveld i Johangarden, i sin pure ungdom. Det gjekk som vanleg stilt og løyndomsfullt for seg, etter at alt var stilt på garden. Han hadde rodd over sundet, og det var mørkt. Forskrekkelsen var stor då han med listande steg grytidleg om morgonen kom ut på tunet og skulle gå ned til båten. Færingen hans hadde hamna under stabburet til hans komande svigerfar, og så vel synleg at folk på veg til kyrkje skulle oppleve friarbåten. Eit hint er at ein av idémakarane kan ha vare hans komande svoger, Petrus Hatløy.

Friaren fekk hjelp av brørne sine til å hente friarbåten medan folket var i kyrkja.

Ein «grøssar»

Far min fortalde at han ein gong, han var i 20-årsalderen, hadde vore i Ulsteinvik med færing og handla. Han var åleine og kom roande heimatt i mørket. Han heldt årane frå sjøen og seig sakte inn i «Valen» og skulle legge til steintrappa. Det var heilt stilt som det berre kan vere i mørket.

Plutseleg vart han angrepen av ein rei av flygande kaklande vesen. Han fekk dei på seg. Dei fylte båten, dei hamna i sjøen og dei flaug heilt over hovudet hans og over valen med kakling og skriking. Alt saman i mørket. Klart han vart livredd.

Men det var hans to yngre slynglar til brør som var opphavsmennene for denne dramatiske hendinga, og det var ein rein hemnaksjon for tidlegare eskapader. Dei hadde fylt to sekkar med kvite levande høner, og sat på lur i vindedøra på «Valbuda», klare til aksjon med kvar sin sekk. Skodespelet lukkast, og hemnen var søt.

«Smiten»

Bakkepetter den yngre vart til dagleg kalla «Smiten». Kvifor, veit eg ikkje, men «Smiten» var kjend i distriktet for sine sjølvopplevde historier. Før i tida vart slike forteljarar kalla «storlygarar», fordi historiene deira vart så kraftig overdrivne at dei verka usanne. Eg høyrde sjølv «Smiten» fortelje denne historia.

«Eg var uti «botnaløysa» og drog storsei. Der var so mykje at eg fylte færingen. Men når eg skulle ro inn igjen, so bles og regna det opp ein «floing». Det bles og det regna so mykje at båten fyltes opp med regnvatn. Og med all fisken so vart båten so tung at vi hamna på botnen. Når eg hadde lege der ei stund, so sa eg til meg sjølv: «Nei Petter farr, du kan ikkje ligge her», so eg tok fanglina på skuldra, og so gjekk eg på botnen heilt inn til Seidholmen. Jammen berga eg både båten og fisken».

Årsak og verknad

Ein farleg sport som var strengt forboden for smågutar, var å ta tak i vindekroken på «Valbuda» og slenge seg utover valen frå vindedøra. Vatnet var djupt der, og vi kunne ikkje symje. I og med at dette var forbode, så var det freistande, og moro var det.

Eg var 7 år og ramla i sjøen. Med mykje dramatikk og «ståhei» vart eg redda i siste liten. Gjorde ein noko som var forbode den tida, og dertil var det som ein kalla ein «gutfante», så skulle ein bli straffa. Straffa skulle sjølvsagt stå i forhold til brotsverket. Og i og med at dette var eit stort brotsverk, og at fylgjene var livsfarlege, blei straffa topprioritert. Juling på blanke messingen; og der var fleire vitne.

Mor stod for eksekusjonen, og ho var raus med slaga. Min morbror, onkel Petrus, som hadde vore med om redninga, ytra då lakonisk: «Det var no ikkje noko meining med å redde guten når han likevel skulle slåast i hel».

Den ytringa tykte eg var kloke ord i nødens stund, og refsinga tok brått slutt.