Bakgrunn

Kva har så dette med indre­misjonen i Ulstein å gjere? Ikkje så reint lite, sant å seie. Det er i utgangspunktet viktig å vere klar over at åndelege vekkjingar ikkje oppstår i eit vakum, men i ein samfunnsmessig samanheng.

Når det er sagt, skal det også seiast at det åndelege tildrivet i dei store landsomfattande vekkjingsrørslene er ein minst like viktig del av bakgrunnen for Ulfstens forening for indremission, og dette tildrivet skal også få den omta­len det har krav på.

Det var tre «tannhjul» som greip inn i kvarandre og dreiv lekmannsrørsla fram: Den kristne kunnskapen som presteforkynning og undervisninga i skulen la ned i folk, den haugianske rørsla og den herrnhutiske vekkjinga. Herrnhutismen kom til Norge i 1730-åra og fekk eit visst fotfeste i overklas­semiljø. Haugianismen vart derimot ei brei folkerørsle i bondesamfunnet.

Sams for dei to rørslene var det at den einskilde skulle førast frå eit syndig liv eller ei livlaus ortodoks tru, gjennom ei sterkt opplevd omvending og fram til ei levande og personleg tru. Men forkyn­ninga var ulik. Hans Nielsen Hauge meinte at forkynninga til herrnhutara­ne var altfor lettvint. Sjølv la han stor vekt på bot og heilaggjering. På den andre sida var det herrnhutarane som innførde misjonstanken her i landet.

Ved skipinga av Det Norske Mi­sjonsselskap i 1842 kan ein seie at des­se to vekkjingsrørslene smelta saman og dei vart etterkvart avløyste av ei ny lekmannsrørsle med utgangspunkt i svensken Carl Olof Rosenius si forkyn­ning.

På Sunnmøre fekk haugianismen svært mykje å seie utover i første halv­delen av 1800-talet. Vi veit at Hauge sjølv var på gjennomreise her tre gon­ger frå l799 til 1802. Kvar og kor lenge han stansa veit vi mindre om. Han var i alle høve eit par gonger i Ørsta og Vol­da, og det finns munneg tradisjon for at han stansa på Stranda. Men det var først nokre år seinare at haugianismen fekk skikkeleg fotfeste.

Etter råd frå Hauge kjøpte halling­dølen Vebjørn Svendsen det store Ør­stavikgodset i 1805. Han flytta dit og vart stamfar til ei av dei mektigaste handelsættene på Sunnmøre. Heimen hans vart den første samlingsstaden for haugianarane på våre kantar. Frå Ør­sta og Volda spreidde rørsla seg utover Sunnmørsbygdene.

I fylgje Ingvard Bjåstad skal det ha vore ein flokk haugianarar eller sokalla «vakte» i Ulstein frå 1830-åra. Oppha­vet til denne gruppa var Ingeborg Sæt­re – ei ung jente frå Vartdal som hadde tent i Volda. I 1834 vart ho gift med klokkar Martinus Overå. I klokkargar­den på Hovset samla ho horn og unge til andaktsmøte. Seinare heldt ho også møte i skulestova på Halsen. Arbeidet hennar førde til den første religiøse vekkjinga vi kjenner til i Ulstein, og flei­re vart lagde til den haugianske venne­flokken.

Mellom dei som vart «vakte» i møte med Ingeborg Overå var den unge Jo­hannes Peterson Skeide (1822-88). Han var på mange måtar ein typisk haugianar – ein alvorsmann, men ini­tiativrik og dyktig i det praktiske livet. Han gjekk ut frå jordbruksskulen i Grytten i 1846 med dei beste karakte­rar. Johannes vart gift med Helga Flo frå Stryn og kjøpte Vollegarden på Osnes. Kort tid etter måtte han selje igjen på grunn av odelsretten. Det var i dei tider at dei første sunnmøringane hadde fått seg jord i Amerika og han var ikkje sein om å gripe ideen. I 1853 reiste han til Bergen for å skaffe seg båtplass, men på vegen vart kona svært sjuk og etterkvart såg dei vel dette som eit teikn. Dei snudde heim att og det enda med at dei fekk kjøpe tilbake Vol­legarden då den nye eigaren ikkje mak­ta dei økonomiske børene.

Johannes P. Skeide dreiv garden sin fram til eit mønsterbruk. Han var den første i bygda som tok i bruk grøfting og moderne jordbruksmetodar – og i førstninga vart han vel helst sett på som litt original. Men det viste seg at han gjorde det godt og folk byrja å ta etter. Han vann seg respekt og fekk mange kommunale verv.

Det åndelege tok Johannes minst like alvorleg som det praktiske. Han var den naturlege leiaren for kristenflok­ken i Ulstein heilt til han døydde i 1888 og ein lekmannshovding av rang. Fa­milien var flittige kyrkjegjengarar, og når det ikkje var preike heldt dei andakt heime. Dei las då teksta på dagen, had­de høgtlesing, fortalde og song.

Johannes kjøpte garden Vollane første gong i 1850 – seinare i 1854, og dreiv han fram til eit mønsterbruk. Han var på man­ge måtar ein siste haugianar – ein foregangsmann på det ån­delge såvel som det praktiske området. I ung alder kom han med i flokken av dei vakte og vart etterkvart litt av ein lekmanns­hovding. I det politiske livet tok han opp arven etter faren, Pe­ter Nilsson Skeide, og han vann tillit og fekk mange verv. Han var direktør og kasserar i Sparebanken, var mellom initiativ­takarane til Ullsten Sogns Spareforening (Forbruksforenin­ga), var «lagrettesmand» og «fiskeriopsynsbetjent» gjennom ei årrekke. Johannes var den første i Ulstein som abonnerte på politiske aviser. Han var ordførar i Ulstein i to periodar: 1868 -1871 og 1876-1881. I hans ordførartid vart det reist kyrkjer i alle tre sokna i heradet og han vart vald til kyrkjeverje for Ulsteinkyrkja – eit verv han hadde til han døydde. Han skipa «landboforening» og var mykje oppteken av husdyravl, jord­bruk og hagebruk. Han gjorde opptak til fråhaldsarbeidet og det meste av det som finst av kristeleg arbeid i Ulstein i dag.

Innanfor Ulstein Prestegjeld var det tidleg interesse for misjon. Då Hans Nicolay Wraamann kom til Ulstein som sokneprest, stilte han seg i brodden for å få organisert ei misjonsforeining. Dei som ville melde seg inn skulle skrive seg på liste hjå læra­ren i sin skulekrins og samstundes bin­de seg til å gi eit årleg bidrag til misjonsarbeidet. Misjonsrørsla vart ei fol­kerørsle. 463 personar frå heile prestegjeldet melde seg inn – 189 frå dei to skulekrinsane i Ulstein sokn. Mel­lom dei innmelde var det berre eit fåtal kvinner. Det var knapt meir enn ei lita kjerne i foreininga som var vedkjen­nande kristne – eller «vakte» som det heitte. Folk vart rivne med av pustet frå den vide verda.

Medlemssankinga gjekk føre seg dei siste månadane av året 1846 og et­ter at teikninga var avslutta, samlast ein til møte på garden Ulstein. Her vart foreininga skipa med Wraamann som sjølvskriven formann.

Ulfstens Missionsforening var den første misjonsforeininga på Sunnmøre. H. N. Wraamann var ein skatta talar og gjorde mykje for å spreie ideen. Han skreiv i «Postbudet» og tok kontakt med embetsbrørne sine og ba dei skipe for­einingar. Frå Ulstein kom også initiativet til det første «fællesmøtet» for mi­sjonsforeiningane på Sunnmøre. Desse «fællesmøta» vart etterkvart reine stor­møta og kunne samle opptil 5000 del­takarar.

Men møteaktiviteten i Ulfstens Mis­sionsforening var heller liten. Frå star­ten vart det vedteke at ein skulle sam­last til møte tre gonger i året: jul, jonsok og mikkelsmess, men i lange periodar ser det ut til at aktiviteten har lege heilt nede. Det var kvinneforeiningane som bar arbeidet i åra framover. Den første var Missionsquindeforeningen på Osnes, skipa i 1860. Dei vart fleire ett­erkvart. Rundt 1888 var det 5 og ved århundreskiftet 9 kvinneforeiningar i arbeid for Misjonsselskapet i Ulstein.

Det var regelen dei første hundre åra av misjonsforeininga si soge at presten sto som formann. – på eit unntak nær: Johannes P. Skeide. Då Wraa­mann vart sokneprest i Volda i 1855 og forlét Ulstein, var det Skeide som i reali­teten leia misjonsarbeidet. Men Mad­sen, den nye soknepresten, sto som formann i namnet. Først i 1873 vart Skeide formelt vald til formann og dette vervet hadde han til han døydde. Han tok også opp arbeid for Israelsmisjo­nen, Santalmisjonen og Sjømannsmis­jonen.

Det skjedde ei religiøs vak­ning på Hareidlandet i 70-åra. I Ulstein samlast det ein fast flokk av «vakte» rundt Johannes P. Skeide på Vollane.

Vollefolket hadde nær kontakt med Sjur Velsvik og haugianarane i Volda, og hadde av og til vitjing derifrå. Jo­hannes hadde også tidleg knytta venn­skap med folk som Knut Brekke, Sjur Koppen, Berte Kanutte Aarflot og Ivar Aasen. I ungdomen høyrde også Aasen til mellom dei «vakte».

I november 1875 vart det første haustmøtet for indremisjonen halde i Ålesund. Sjur Velsvik var med som ta­lar. Han reiste då som «bibelbud» for Lutherstiftelsen. Johannes Volle og nokre andre ulsteiningar var også med på møtet. Då dei kom heim, tok møte­verksemda seg voldsomt opp. Seinare i månaden kom Velsvik til Ulstein og alt første kvelden samla han mykje folk til eit møte på Saunes. Desse hendingane utløyste den første store vekkjingsbyl­gja over Ulstein – vinteren 1875-76. Vekkjinga var djupare og breiare den­ne gongen.

Olaus Alme fortel at Sjur Velsvik var ein merkeleg mann: Han heldt ikkje føredrag på møta sine, men «det fløt saman i bøn og formaning». Som regel brukte han berre ei tekst – den om dei fem kloke og dei fem dårlege jomfruene – men det han sa var kjærleg og alvor­leg og gjekk til hjartet på folk. Han kom attende til Hareidlandet mange gonger utover i 70-åra. Han vitja sjuke, gjekk frå gard til gard og heldt møte i alle krinsane. Også mange andre lekpredi­kantar vitja Ulstein i tida framover, mel­lom dei faste Svendsen og Lars Steins­vik.

Rykta om den åndelege vekkjinga i Ulstein spreidde seg raskt. Ein byrja med å halde møte i private heimar, sær­leg hjå Johannes P. Skeide, men måtte tidleg flytte møta til skulehuset på Hal­sen. Då også dette lokalet vart for lite, vart ein samde om å bygge eit større forsamlingshus.

Pengane ein trong vart samla inn ved hjelp av lister der folk kunne teikne seg for bidrag. Huset vart for det meste bygd på dugnad. Det sto ferdig og vart vigsla i oktober 1876. Framleis vart mange møte haldne rundt om i heima­ne, og i skulehusa også for den del, men Osnes Bedehus fekk svært mykje å seie som sentrum for det kristne lekmannsarbeidet i Ulstein.

Osnes bedehus var elles det første bedehuset som vart bygd på Hareid­landet og på Sunnmørsbygdene i det heile. I Ålesund hadde dei fått bedehus alt i 1863.

Men korkje vekkjinga eller bedehu­set førde i første omgang med seg noko organisering av det kristne arbeidet. Johannes P. Skeide var den suverene leiaren for den seinhaugianske venne­flokken. Det var han som inviterte emissærar og han brukte gjerne å overprøve læra deira før dei slapp til på bedehuset. Johannes talte ikkje sjølv. Han heldt «læsemøder», høne- og samtalemøte – og han var elles svært flink til åta seg av nye kristne og få dei med i arbeidet.

Nils Christian Anker vart utnem­nd til sokneprest i Ulstein i 1881. Då Anker kom til Ulstein hadde dei «vakte» til ei viss grad vore i opposisjon til den tidlegare pres­ten C. H. Wisløff. Han hadde prøvd å vinne kontroll over lekmannsrørsla m.a. ved å ta aktivt del i vekkjinga på 70-talet, men Wisløff var nok ikkje heilt på line med lekfolket teologisk og han lukkast ikkje. Johannes P. Skeide kun­ne vere stri og han visste kva han ville. Det fall også Wisløff tungt for brystet at ein lekmann var formann i misjonsfor­eininga.

Anker sto lekfolket nærare i ut­gangspunktet. Etter alt å døme hadde han vore i kontakt med indremisjons­arbeidet på Austlandet. Det var han som skulle kome til å ta initiativet til å organisere og demokratisere det kriste­lege arbeidet i Ulstein.

Den første indremisjonsforeininga på Sunnmøre vart skipa i Ålesund i 1868. To år seinare vart det skipa ei Ynglingeforeining med utgangspunkt i indremisjonen – ei av dei aller første i landet. Allereie frå midten av 70-åra var det visstnok snakk om å skipe ei Ynglingeforeining også i Ulstein. Men det vart ikkje – helst fordi alle gode kref­ter hadde hendene fulle med kyrkje­bygging. Det var i denne perioden at det vart reist kyrkjer i alle tre sokna i prestegjeldet.

Når det galdt å ta i bruk nye arbeids­former, var Anker dristig. Ulfstens Yn­glingeforening, som han gjorde oppta­ket til, var den 19. i landet og ei av dei aller første på landsbygda. Skipings­møtet vart halde i skulehuset på Halsen ein torsdagskveld i slutten av mars 1882. Det teikna seg 62 medlemmar – berre gutar, sjølvsagt. I 1895 vart foreininga opna også for jenter, og nam­net vart endra til Ulsteins Ungdomsfor­eining.

Foreininga hadde heilt frå starten eit kulturope program og la vekt på opplysningsarbeid og kameratskap. Det kristelege og det allmennyttige skulle gå hand i hand. Lovene stilte ik­kje krav til personleg kristentru.

Anker vart vald til formann og med seg i styret dei første åra hadde han vaksne og røynde kristne som lærar Martinus Bjørndal, klokkar Augustin Busæth, handelsmennene Peter K. Ha­sund og Rasmus J. Ulfsten, og bøndene Johannes P. Skeide og Johan Ottesen Osnæs. Sjølv hadde Anker ei evange­lisk luthersk kristendomsforståing, men det var også dei i styret som halla sterkt i retning av grundvigianismen og dei meir frilynde. Denne motsetna­den mellom dei «vakte» og rosenianis­men på eine sida og dei frilynde og grundtvigianismen på andre sida kan forklare svært mykje av det som skjed­de i lagslivet i Ulstein i heile hundreårsbolken.