Skipinga

Det store stridsspørsmålet i og om­kring indremisjons-foreiningane desse første åra var tilhøvet til det kyrkjelege embetet. Ulikt syn på dette spørsmålet skulle korne til å kløyve indremisjonen i slutten av 90-åra. Kristiania-foreininga var sterkt knytt til kyrkja. Johnson sjølv såg på indremisjonen og lekmannsrørs­la som ei ekstraordinær overgangsord­ning – ei «naudhjelp» for kyrkja – og for­einingane skulle stå under geistleg oppsyn. Dei mange prestane som had­de site under Gisle Johnson sitt kateter, spela ei sentral rolle i vekkjingane uto­ver i landet fram mot århundreskiftet.

Likevel er det på langt nær dekkjan­de å seie at dei nypietistisk straumdraga denne gongen dukka opp innanfor kyrkja. Det var lekfolket som var driv­krafta og frå grasrota, ikkje minst på Vestlandet, reiste det seg krav om at for­einingane skulle vere uavhengige av kyrkja. Skiens-foreininga sto fritt frå starten, og den store og viktige forei­ninga i Bergen, skipa i 1863, valde også ei uavhengig line.

Frå ca. 1870 skylde vekkjingane utover Vestlandet og det var i desse åra at kristentrua verkeleg fekk fotfeste mel­lom folk. Det sto fram sterke leiarar i det vestlandske lekmannsmiljøet. Hovdin­gane var radikale, ikkje berre kristeleg sett, men også politisk. Oscar Hande­land har peika på at dette kan ha med­verka til å skjerpe motsetnaden til Johnson og dei konservative på Aust­landet. Kampen mellom bønder og em­betsmenn vart overført på det religiøse planet og partiet Venstre hadde stor oppslutnad mellom lekfolket på Vest­landet.

Nils Christian Anker kom til Ul­stein frå Ramnes i Vestfold. Han høyrde til den prestegene­rasjonen Gisle Johnson hadde fått pre­ge. Anker hadde nok vore ein del i kon­takt med indremisjonen austpå og det var naturleg at han også tok kontakt med dei «vakte» i Ulstein. Men det må nok også seiast at Anker tok initiativ til ei organisering av lekmannsrørsla i Ulstein mykje for å få den under kon­troll.

Skipingsmøtet vart halde på bede­huset, søndag 5. august 1883. Sokne­presten heldt foredrag om «den indre missions oppgave og virkemidler». Deretter vart medlemmane innskrivne, lovene vedtekne og møtet valde det før­ste styret: gbr. Johannes P. Skeide, gbr. Johannes Osnæs, lærar Martinus Biørndal, landhandlar Rasmus Ulfsten og soknepresten som var sjølvskriven etter lovene. Varamenn vart kyrkjeson­gar Augustin Busæt og gbr. Andreas L. Osnæs. Styret konstituerte seg på eit seinare styremøte med Anker som for­mann, Skjeide som nestformann og landhandlar Ulfsten som kasserar.

Studerer ein dei lovene Anker for­mulerte og fekk vedtekne, finn ein ei sterk prestestyring. Presten er sjølvskri­ven i styret; dersom det blir usemje om ein tilreisande predikant skal få tale, skal soknepresten ha det avgjerande ordet; dersom soknepresten ikkje sluttar seg til foreininga, har styret plikt til å halde han orientert om dei møta dei ak­tar å halde, dei skriftene dei vil selje og aktiviteten gjennom året. Underforstått: Presten er sikra rett til å gripe inn. Dette gjorde Ulstein-foreininga heller ulik dei andre foreiningane på Vestlandet.

Sjølv om indremisjonen både i Åle­sund og Ulstein stilte seg «på den lut­herske kirkes bekjendelses grund» og «i et understøttende forhold til det kirkeli­ge embede», er presten halden heilt ut­anfor i Ålesund. I Ulstein kan ein klart tolke desse formuleringane slik at ski­pingsmøtet slutta seg til Johnson sitt «naudhjelpsprinsipp» og gjorde pres­ten til ein nøkkelfigur i pakt med dette. I Ålesund hadde dei dårlege røynsler med prestestyringa og våga rett og slett ikkje å sleppe presten til.

Mange eldre prestar hadde vanske­leg for å forsone seg med at Konventik­kelplakaten var oppheva alt i 1842. Plakaten forbaud som kjent lekfolk å tale Guds ord i forsamlingar. I Ålesund hadde dei «vakte» samlast på «fattighu­set» ei tid og det var stor tilstrøyming til møta. Sokneprest Buch mislikte dette. Han fekk med seg doktoren og i 1862 fekk dei i fellesskap helsestyresmaktene med på å forby samlingane. Dette førde sjølvsagt til at det reiste seg ein opinion for å få bygd eit «forsamlingshus». Hus­et stod ferdig i 1863, men det kom med i lovene at presten skulle vere sjølvskri­ven i styret. Det enda med at dei «vakte», som hadde bygd huset, og seinare in­dremisjonen, ikkje fekk bruke det før et­ter at Buch var død ti år seinare. Dermed fekk Ålesundsforeininga eit langt meir radikalt lekmannspreg enn foreininga i Ulstein som var skipa 15 år seinare.

Heilt frå starten sto Ulsteins forening for den indre misjon tilsluta Søndmøre Fællesforening (noverande Sunnmøre Indremisjon – skipa i Ålesund 1. des. 1882.) Den første tida sende ein også bidrag til Den Indre Sjømannsmisjon.

Når det galdt organiseringa av ar­beidet på landsplan skjedde dette: Lut­herstiftelsen, som vart skipa i Christia­nia i 1868 som eit distribusjonsapparat for biblar og kristen litteratur, fekk meir og meir preg av å vere ein organisasjon. I 1891 gjekk ein endeleg bort frå «naudhjelpsprinsippet» og Lutherstif­telsen vart omorganisert under namnet Det norske lutherske Indremisjonssel­skap. Målet var å gjere selskapet til ein «landsindremisjon» – ein paraply over alt indremisjonsarbeid. Det var særleg haldninga til foreiningane på Vestlan­det som gjorde at dette ikkje lukkast.

Det Vestlandske Indremisjonsfor­bund vart skipa i Bergen 19. oktober 1898 etter press frå dei mest radikale foreiningane. Foreiningane i Ålesund og Volda sto i fremste rekke, men også Vanylven, Herøy og Søndmøre Fælles­forening var representert.

Ingen frå foreininga i Ulstein var til­stades og det er lite som tyder på at sty­ret i det heile tok stilling i saka. Mest sannsynleg fylgde foreininga berre med på lasset då Søndmøre Fællesfor­eining vart kollektivt innmeld i 1899.