Kristninga av Ulstein og utviklinga i mellomalderen

Kongane var viktige for kristninga av Noreg. Det same hadde kontakten med England. Harald Hårfagre sende sonen sin, Håkon, til England, der han vart fostra opp hos den engelske kongen Adalstein. Etter at Håkon den gode vart konge i Noreg, fremja han kyrkja si sak og fekk prestar frå England til landet. Håkon brukte aldri sverdet i kampen for å innføre den nye religionen i Noreg, heilt i angelsaksisk ånd. Men freistnaden på å kristne landet stoppa i Trøndelag. Her måtte kongen bøye seg for bøndene som kravde å få dyrke dei gamle gudane framleis.

Dei tre viktigaste kristningskongane var Håkon den gode Adalsteinsfostre, Olav Tryggvason og Olav Haraldsson (Heilag-Olav).

Begge dei to siste gjekk hardt fram for å få kristna landet. Dersom folk nekta å la seg døype, kunne dei vente seg både tortur og død. Mange høvdingar tenkte at det var betre å vere kongens venn enn fienden hans og så miste både jordegods og maktposisjon. Mykje tyder på Olav Haraldsson offisielt fekk vedteke på Mostertinget i 1024 at kristendommen skulle bli den einaste tillatne religionen i landet.

Mellom fiskarfolket på Sunnmøre og i Ulstein måtte helgenkongen Olav dele deira kjærleik med den heilage Sunniva, som også vart vernehelgenen til sjømennene. Legenda om den heilage Sunniva fortel at ho var ei irsk kongsdotter og eit føredøme for andre i alle gode dygder. Ho hadde gjort ein lovnad om å leve som gudfryktig møy då ho tok over styret av landet etter far sin. Ein heidensk hærkonge fria til henne og fekk avslag, og til hemn byrja han krig mot landet hennar, herja det og truga med å legge det øyde. Etter råd frå venene sine valde ho då å gi avkall på landet og drog bort med eit talrikt følgje av menn, kvinner og born på tre skip utan årar, segl, ror eller våpen. Vinden dreiv dei nord gjennom havet, opp mot kysten av Noreg. Her landa Sunniva med følgjet sitt ved den vesle øya Selja ytst på Stadlandet, men dei andre skipa kom inn til land ved øya Kinn i Sunnfjord. Denne tida var desse øyane brukte til beite for husdyra. Sunniva søkte livd med folket sitt i dei store holene i fjellet eit stykke ovanfor stranda. Her budde dei lenge, dyrka Gud og livnærte seg ved fiske.

Ei tid seinare kom to bønder frå Sunnfjord siglande nordover og ville til Trondheim i eit ærend til Håkon jarl. Då dei siglde forbi Selja, la dei merke til eit underleg lys som lyfte seg frå øya og heilt til himmelen. Dei la til lands for å finne ut kva dette var. Her fann dei eit strålande menneskehovud som anga av den søtaste lukt. Dette undra dei seg mykje over og tok med seg hovudet for å vise det til jarlen. Men på Sunnmøre kunne folk fortelje at jarlen var drepen. Olav Trygvason hadde no teke makta i landet. Dei heldt likevel fram med ferda si til dei kom til Lade. Her vart dei vel mottekne av kong Olav og lét han få sjå det underlege menneskehovudet dei hadde funne. Straks kongen og bisp Sigurd såg det, sa dei at dette måtte vere hovudet av eit heilagt menneske, og tok godt vare på det.

Etter tinget på Dragseid, der det truleg og var med folk frå våre kantar, spurde kong Olav Trygvason dei som budde nærast ved øya Selja, om dei hadde lagt merke til noko spesielt der ute. Folk fortalde då at dei av og til hadde sett eit slags lys stå over øya. Kongen, bispen og mykje anna folk rodde dit ut, og her fann dei store bergstykke nedanfor holene på vestsida av fjellet. Men mellom steinane låg det menneskebein med den herlegaste ange. I ei av hòlene, der eit stort bergstykke nettopp hadde falle ned utanfor opninga, låg liket av Sunniva sjølv, heilt utan skade, som om ho nyleg hadde slokna. Kongen let straks byggje ei kyrkje der, og i den tok dei vare på dei heilage lekamane.

Legenda om den heilage Sunniva er katolsk folkedikting som kanskje har ein historisk kjerne. Men medvitet og trua på slike heilage kvinner eller menn, fylte med ei mystisk og underverkande kraft, førebudde den nye læra, og legendene om dei vart eit verksamt middel for kyrkja til å vekke sansen for nye åndsverdiar. Såleis vart Sunniva ein viktig helgen også for utbreiinga av kristendommen til bygder som Ulstein. Selja vart sete for biskopane på Vestlandet, og dei bar tittelen biskopar av Selja. Først i 1170 vart bispestolen flytta til Bergen. Frå det gamle bispesetet styrte dei det indre kyrkjelivet som voks fram i dei første mannsaldrane etter Heilag-Olavs fall. Under deira tilsyn reiste det seg kyrkjer i staden for hov, prestar vart utdanna og knytte til dei, og helgenbilete og messesong, klokkeklang, dåp og nattverd, evangelium og nattverd kom i staden for hov og blot. Slik også i Ulstein (Ingvard Bjåstad 1970).

Det viktigaste føremålet med den gamle gudsdyrkinga hadde vore å fremje og styrke dei kreftene som var gode for bonden, heldt livet oppe og gav samfunnet framgang. Men gjennom over 200 års jamn og nærare kjennskap til kristen tru og nye religiøse førestellingar i vikingtida – hadde den gamle gudetrua mist mykje av makta si. Også bygdefolket kunne merke trongen etter ei kraftkjelde i striden mot dei maktene som truga livet. Ei slik kjelde var trua på Sunniva og kong Olav. Samstundes kunne forteljingane om livet til helgenkongen, striden og døden hans fyllast med så mykje kristent innhald at martyrkongen kunne bli ein verkeleg landekristnar etter at han var fallen.

For kong Olavs fall sette i gang ei gjæring mellom folk. No var det mange som meinte at kongen måtte vere heilag, sjølv mellom dei som hadde stått kongen imot. Segnene omkring Olav berre voks, og folk frå heile Noreg og frå utlandet med – drog på pilegrimsferder til grava hans. Forteljingane om Kristi liding og død smelta saman med minna om helgenkongen. Gjennom Heilag-Olav vart kristendomen ei åndsmakt i Noreg. I fantasien til folket fekk Heilag-Olav veldige dimensjonar.

I folketanken såg ikkje Heilag-Olav heilt ut som den katolske presteforkynninga ville vise han for dei. For det er eit faktum at polyteismen på ein måte overlevde innanfor monoteismen (trua på ein gud). Det har ofte vore skilnad mellom teologiske teoriar og historiske realitetar. Folk hadde vanskar med å fordøye den monoteistiske tanken heilt. Den katolske kristendomen sende dei gamle gudane på dør, men sleppte dei inn gjennom eit sidevindauge, berre i eit anna format. Kristendommen utvikla si eiga verd av helgenar, med ein kultur som skilde seg lite frå kultane til polyteistiske gudar. Rett som det var, kunne helgenane dukke opp som gamle gudar i ny drakt.

Hovudgudinna i det keltiske Irland før kristendommen, heitte til dømes Brigid. Då Irland vart kristna, fekk Brigid namnet Sankt Brigit. Ho er den mest tilbedne helgenen i det katolske Irland den dag i dag.

Når folk, også i Ulstein, kom saman til bryllaup eller fest, drakk dei Olavs skål, som dei før hadde drukke Tors eller Odins. Både bonden og fiskaren venta seg den beste hjelpa hos Heilag-Olav.

Gjennom heile Olavsdyrkinga går det eit drag av heiden tru, blanda med katolske og folkelege tankar, konkluderer Ingvard Bjåstad. For bondefolket vart ikkje helgenkongen så mykje den heilage og reine martyren, som han vart ein hjelpar for dei på sjø og land. Det var han som tok på seg deira sak mot alle vonde makter, og når farane truga, og då kunne ingen ting stå seg mot han. Læra om hans reinleik og sjølvfornekting var det prestane som forma ut. Men kyrkja og folket møttest i ei tru på at det gjekk ut ei underverkande kraft frå stader kongen hadde helga, som til dømes kjelda i Skjervura i Valldal, der kongen skulle ha vaska seg. Men mykje nærare for folket i Ulstein låg Olavs-kjelda på garden Veibust ved Vegsundet inst på Sula. Der søkte folk hjelp i fleire hundre år. Hans Strøm (1726-1797) fortalde at gamle folk enno på hans tid kunne hugse at ingen måtte drikke av kjelda eller hente vatn der utan å setje ned eit lite kors av tre ved kjelda. Ofte kunne folk sjå meir enn 100 små kors ståande rundt kjelda. Mange drakk av vatnet seinare òg, sjølv om skikken med kors vart borte. Ingvard Bjåstad konkluderer med at kjeldetrua og trua på Heilag-Olav spelte ei viktig rolle i kristningsprosessen på Hareidlandet. Både frå Ulstein og Hareid søkte folk helsebot i vatnet frå denne kjelda. Frå gammalt av var Vegsundet ein mykje brukt farveg, som også heilagkongen sjølv skulle ha brukt.

Alt frå heidensk tid var det skikk å bere gudebilete rundt markene og åkrane om våren for å sikre seg gudehjelp til ein rik haust. Innføringa av kristendommen i bygdene våre skapte ikkje noko eigentleg skifte i denne skikken; men gudebiletet var bytt ut med eit helgenbilete, og kyrkja gav denne handlinga si velsigning og lét minnet om helgenen gjere si gjerning med å kristne folket. Vi kan sjå for oss at bøndene i Ulstein nytta eit helgenbilete av Heilag-Olav under omberinga i dei såkalla gangdagane om våren, mellom 5. og 6. søndag etter påske. Slik kunne dei vende alt vondt bort frå åker og eng, og det som skulle vekse der, og så be om Guds velsigning over grøda på marka. Folk arbeidde då berre til middag. Så var dei med presten som bar eit helgenbilete eller eit kors og spreidde vigd vatn rundt seg. Grøderikdomstrua var altså i seg sjølv langt eldre enn trua på Heilag-Olav, men her hadde heiden skikk fått kristne former og katolsk godkjenning.

Heilag-Olav hadde ei side til som bønder og fiskarar ikkje sette mindre høgt. Han var lovgivar og samfunnsbyggjar i mellomalderen. Ein kristenrett går attende til hans kristningsverk, og kristen-retten skapte eit nytt utgangspunkt også for den verdslege lovgivinga i tida som følgde. Sidan dåpen var nødvendig for frelse, og mange døydde som spedbarn, fekk ein påbodet om nauddåp alt i dei eldste kristenrettane. Etter religionsskiftet fekk foreldra ikkje lenger ta livet av nyfødde born. Det vart likevel gjort unntak for born som var fødde med store misdanningar. I slike tilfelle kunne foreldra føre barnet til kyrkja, la det bli døypt, og så legge det ned i kyrkja og la det døy der. Kyrkja forkynte òg at kristne menneske måtte gravleggast i vigd jord. Alt ved midten av 1000-talet vart den kristne gravskikken den dominerande i Noreg. Dessutan vart prestane pålagde å halde greie på helgedagane og fastedagane og rettleie folket. Både prest og bonde kunne få straff for brot på helg og faste.

Men kristendommen og det meir patriarkalske gudsbiletet kom til å endre kvinnesyn og kjønnsroller i samfunnet. Kvinner kunne ikkje tene framfor Guds alter, og derfor miste dei etter kvart mykje av den tidlegare samfunnsposisjonen sin.

Kontakten vestover hadde ført til at folk frå Sunnmøre hadde slege seg ned i Vest-Europa. Men ingen kunne slå seg ned vest om havet utan å la seg døype, eller i det minste primsigne, om dei skulle ha høve til omgang med kristne menneske der. Primsigning var som ei førebuing til dåpen; dei vart signa med det heilage korsmerket, og djevelen vart driven ut.

Omkring 1070 fanst det truleg nokså få kyrkjer i Noreg. Men behovet for ein stad å samlast – og ikkje minst ein stad der prestane kunne forvalte sakramenta, vart etter kvart påtrengande. I 1130 døydde kong Sigurd Jorsalfare; han hadde vore konge i 27 år og vart 40 år gammal. Då starta borgarkrigstida her i landet, som varte heilt til 1240. I 1152-53 oppretta pavekyrkja erkebispestolen i Nidaros. Erkebiskopen vart fort ein maktfaktor kongane måtte ta omsyn til, ein maktfaktor som stod under paven og hans råd (curia), og som ofte talte kongen midt imot.

Det var i denne perioden, truleg i andre halvdel av 1100-talet, at Ulstein kyrkje vart bygd av stein på Ulstein; om lag samstundes med Giskekyrkja og andre liknande kyrkjer på Møre. Kyrkjegarden låg på ein morenerygg ved Ulsteinelva med ein fantastisk panoramautsikt. I dette området må det ha funnest eit høvdingsete den gongen dei bygde kyrkja. Vanlege bønder bygde ikkje kyrkjer av stein, men av tre. Mønsteret for steinkyrkjer var henta heim frå Vest-Europa, der bygningsmåten hadde festa seg i den romanske kyrkjestilen som var prega av massive murveggar og rundbogar.

På Ulstein låg husa samla i ein liten landsby med røykstover og uthus kring det gamle Ulstein-tunet, eller Huslagarden som han har blitt kalla heilt til i dag. I heftet Ulstein kyrkje gjennom tidene (1978) meiner forfattaren Peder Fritz Waage at namnet Huslagarden er interessant fordi det kan ha samanheng med ordet husl som tyder nattverd.

Formuleringa å ta husl, altså gå til nattverd, er nemnt i fleire gamle skrifter. Dersom denne tolkinga er rett, kan det tyde på at det har vore kyrkjelege handlingar i Huslagarden før dei bygde kyrkja, kanskje i huset til storbonden på Ulstein. Vi kjenner også til at folket reiste kors på ymse stader der dei samla seg om Guds ord ute i det fri, før bygda fekk kyrkje.

Men arkeolog og kyrkjeforskar Øystein Ekroll trur at det kan ha vore ei trekyrkje på Ulstein før dei bygde steinkyrkja: – Dersom vi grev ut den gamle kyrkjegarden, trur eg vi vil finne restar av ei stavkyrkje; det er sannsynleg. I alle fall er det tale om ein kultkontinuitet med blot og ofring før Kristus tok over, seier han og held fram: – Ulsteingarden var eit maktmessig tyngdepunkt, eit religiøst sentrum som går langt tilbake i tid. Men å byggje steinkyrkjer var uvanleg. Vi har sju av dei på Sunnmøre, og alle i ytre strøk. I dei indre fjordane var det stavkyrkjer. Over dør og glasopningar i Ulsteinkyrkja var det hoggen marmor. Denne steinen hadde høg status. Marmor var gjævt; det aller finaste som fanst i Europa, og som byggverka i Roma var skapt av. Men kyrkja på Ulstein var ei lita, privat kyrkje, bygd for eit mindretal, ein elite. Det var såleis trongt om plassen, slik at folk flest måtte stå ute, fortel Ekroll.

Dei bygde kyrkja på Ulstein i rundbogestil; over dør og glasopningar altså hoggen marmor. Veggene var hòlmur av gråstein. Sjølve kyrkjerommet (skipet) var 21 alner (13,18 meter) langt og 16 alner (10,04 meter) breitt. Koret var 11 alner (6,90 meter) kvar veg. Taket var dekt med tjørebredde trebord, eit såkalla sudlagt tretak. Kyrkja stod i aust-vest-retninga, og hovudinngangen har truleg frå først av vore på vest-veggen. Seinare flytta dei hovudinngangen til nordsida, der dei også sette opp eit våpenhus på om lag seks alner kvar veg. Her var det ei trekiste for tiendekorn. Det økonomiske fundamentet for kyrkja i Noreg vart sikra ved innføringa av tienda. Ytre-Flø-karane kjøpte i si tid dette våpenhuset og sette det opp som kvernhus øvst i Fløelva (Waage 1978).

Ved inngangen var det ei trapp opp på lemmen, og like innfor døra var det eit lite rom som vart kalla funten. Dette rommet hadde sprinklar slik at dei som hadde dåpsborn, kunne følgje med det som gjekk for seg inne i kyrkja. Dåpshandlinga gjekk for seg i funten; seinare vart dåpshandlinga flytta fram i koret.

Mellom kyrkjeskipet og koret var det murvegg med ei smal opning, kordøra. Murt inn i korveggen var det eit skap med ei tredør med jernhengsler og lås. I skapet låg det relikviar og andre verdi-saker. På sørveggen av koret var det ei smal dør og eit vindauge. Vindauge var der også i kyrkje-skipet. Under golvet i koret var det graver til prestar og andre framståande personar. Under golvet i skipet kunne andre også bli gravlagde mot betaling. Ved veggen på nordsida av kyrkja låg eit lite beinhus, der dei samla beinrestar frå tidlegare graver og seinare la dei i ei fellesgrav.

Det var ikkje tårn på kyrkja frå først av. Gapestokken stod utanfor kyrkjegarden mot sør. Siste gongen han vart fornya, var i 1818. Restane av gapestokken var synleg så seint som i 1932. Kyrkja var kalkslått og lyste opp i landskapet, der ho låg fritt og synleg på lang lei. Slik kunne ho vere eit merke for dei som ferdast på sjøen, og som skulle styre klar alle fluer og fall som det var så mange av. Kyrkjefluda er eit døme på det, skriv Waage som legg til: – Dei som kom sjøvegen til kyrkje, hadde landingsplassane sine ved Skeidsnausta og ved Kyrkjestyda i Ottavika. Vegen frå Ottavika og vidare over Osnesflotane og Sjåbakken til Jarbrygga vart kalla Kyrkjevegen. Ein gangveg frå indre Dimna til nausta i Ytre Dimna kalla folk også Kyrkjevegen. Kyrkja må ha vore ein viktig samlingsplass i alle dei hundreåra ho stod på Ulstein.

I verket Norsk historie (Det Norske Samlaget) fortel Geir Atle Ersland og Hilde Sandvik om korleis den militærstrategiske utviklinga etter kvart svekte Noreg som nasjon. Håkon Håkonsson var konge frå 1217 til 1263. Kring 1240 vart det slutt på borgarkrigen i landet, og mot slutten av regjeringstida hans var Noregsveldet på sitt største, med Island, Færøyane og mange britiske øyar i vest – som skatteland. Dette kunne skje ved hjelp av den overlegne leidangsflåten. Men bruken av kavaleri – kamp frå hesteryggen – og reising av nærast uinntakelege borger vart meir og meir ein militær spesialitet rundt om i Europa i mellomalderen. Dette problemet møtte kong Håkon med full tyngd i Skottlandstoget sitt i 1263. Den norske leidangen hadde full kontroll langs kysten, men så snart nordmennene tok seg inn på land, kasta det skotske kavaleriet seg over dei.

Denne militærstrategiske endringa svekte Noreg. Rask krigføring til hest var vanskeleg i det ulendte terrenget med fjordar og dalar langs norskekysten. Men viktigare var det at militærteneste og krig vart eit privilegium for stormennene. Det skulle også vise seg at det som hadde vore det mektige Noreg, etter kvart ikkje sat på store nok ressursar til å hamle opp med dei andre landa, heller ikkje i Norden. Utover på 1300-talet og i hundreåra som følgde, starta ei utvikling der Noreg gjekk frå sjølvstendig kongerike til avmektig lydrike. Året 1319 innleidde såleis ein periode der det norske kongeriket var i union med Sverige, Danmark eller begge. Perioden varte heilt fram til 1905. Men det norske riksrådet spelte ei viktig rolle for landet fram til reformasjonen.

Kyrkja utvikla seg i høgmellomalderen på ein måte som var typisk for kyrkjeorganisasjonen i det vestlege kristne Europa. Omkring år 1300 var den norske kyrkjeprovinsen ei politisk makt som kunne måle seg med verdsleg riksmakt. Først og fremst kom det av at Noreg var ein del av pave-kyrkja som hadde som sitt program å vere uavhengig av kongar og fyrstar og helst stå over all verdsleg makt.

I lærespørsmål var kyrkja autoritær. Dei religiøse krava til folk flest var knytte til dei symbolske handlingane. Dåp og skriftemål var sentrale handlingar som skilde mellom frelse og fortaping. Kyrkja utvikla i det heile sansen for det heilage gjennom strenge reglar om fastedagar, påbod om ekteskap, dåp, altergang, føresegner om lovleg bondearbeid på søndag og helgedag; ja, kyrkja sette endå til opp lovreglar for det ekteskaplege samlivet mellom gifte folk.

Den vanlege tidsmålaren i seinmellomalderen var primstaven. Han var til god hjelp for folket. Primstaven kombinerte trongen for merkedagar med dei religiøse førestellingane. Bondefolk våga knapt å tvile på kyrkjelærdommane i trussaker, og på sitt siste ofra mang ein bondemann eit stykke av garden som gåve til kyrkje eller prest. Såleis kom mange gardpartar inn under det lokale kyrkjegodset i Ulstein. Både i Ulstein og Hareid var det kyrkjegodset som høyrde til bygdekyrkja, berre for ein del frå vedkomande kyrkjesokn. Dei første opplysningane vi har om kyrkjegodset til kyrkja i Ulstein frå sein-mellomalderen, syner at ho eigde 21 gardar og gardpartar, men av desse eigedommane var det ikkje meir enn ni frå sjølve Ulstein sokn, og mange av desse var nokså små (Ingvard Bjåstad 1970).

Dei fire store hovudkalla på Sunnmøre var Borgund, Herøy, Ørskog og Volda. Dei to første låg i ytre Sunnmøre, dei siste i fjordlandet. Ulstein og Hareid kyrkjesokner låg under Herøy prestegjeld i mellomalderen, eit såkalla kannikgjeld. Soknepresten til Herøy var kannik i Trondheim domkapittel og budde der nord. Han hadde representantar lokalt som styrte prestegjeldet for han.

Erkebispen og bispane hadde vorte fyrstar med store inntekter med skattefridom og rett til å halde hird, altså krigsfølgje og livvakt. På visitasferd drog dei rundt med stort følgje. Det gjekk bod og brev på førehand til prestane om all den mat og drikke som måtte til for bispen og folket hans til kvart døgn, og det finst brev som viser kva bispen kravde. Talet på tønner med drikkevarer er gjerne i samsvar med netter bispen skulle overnatte på kvar stad. På ei ferd i 1320-åra kravde bispen ikkje mindre enn ti tønner øl kvar natt, og dessutan vin og mat i store mengder, og slikt laut prestane samle saman til bispen kom.

Omgrepet nedgang har ofte vorte nytta om forfallet i det norske riket i seinmellomalderen, særleg når det gjeld evna til å hevde seg i nordisk politikk under utviklinga av unionane på 1400- og 1500-talet. Dette har samanheng med hovudtrekk ved samfunnet i seinmellomalderen. Det gjeld særleg demografiske (utviklinga i folketal og alder), økonomiske og kulturelle forhold. Svartedauden representerte eit alvorleg vendepunkt i norsk historie, og saman med pestfarangane i tiåra etterpå skapte det ei krisetid. Utbrotet av svartedauden i 1349 har gitt historikarane grunnlag for å setje skiljet mellom høg- og seinmellomalderen i 1350.

I Europa herja pesten hovudsakleg frå åra 1347 til 1352. Hausten 1349 får vi dei første samtidige signala om at pesten har teke til å herje Noreg. Når pesten fekk så store verknader ved midten av 1300-talet, kom det først og fremst av den nære kontakten mellom lopper, rotter og menneske. I ei totalvurdering av det kjende kjeldematerialet, er det klart at pesten gjorde store innhogg i befolkninga. Dødstala må ha vore ekstremt høge. Men så høge som to tredelar av folketalet, som enkelte har meint, var dei likevel neppe (Ersland og Sandvik). Dessutan braut pestepidemiar ut med korte mellomrom dei næraste tiåra. Folketalet i Noreg var om lag 500.000 før 1349 og om lag 200.000 i 1520-åra. Alle lag av folket var råka. Etter dette viser kjeldene ein klar tendens til vekst i folketalet; den demografiske krisa var over og folketalsutviklinga fann eit stabilt leie.

Etter pestane laut mang ein gard og mangt eit bruk lide under mangel på arbeidskraft. Anten vart garden til øydegard, eller han glei inn under det næraste gardsbruket som slåttemark. Men Ulstein og Hareid høyrde ikkje med til dei bygdelaga som det gjekk verst med i så måte. Fiske og handel med fisk hadde lenge vore ei fast årleg inntektskjelde for bøndene. Det førte med seg at øydegardar her i øyriket lettare vart tekne opp att enn mange stader i fjordane. Men kyrkja var den største jordeigaren i Noreg i høgmellomalderen med om lag 40 prosent. I seinmellomalderen auka dette til om lag 47 prosent. Etter pestane gjekk inntekta til kyrkja ned, det same med jordeigarane, medan det i hovudsak vart ei oppgangsperiode for leiglendingar og fiskarar.

Svartedauden kom til å stå fram som eit tidskilje i medvitet til folk. Berre religionen kunne gi meining i ein slik samanheng. Pesten kunne forklarast som Guds straff over menneska. I eit slikt perspektiv kan vi forstå auken i testamentariske gåver til kyrkjer og kloster. Denne praksisen auka sterkt i seinmellomalderen og må i ein større samanheng sjåast på som eit uttrykk for frykt for evig fortaping. Folk gjorde også bot. Det fanst ting i kyrkjene i Ulstein og Hareid, som vi må rekne med at bygdekyrkjene hadde fått i gåve av privatfolk i slutten av mellomalderen.

Bendix Bendixen frå Bergen museum fann to sjeldne oldsaker i Ulstein kyrkje. Han fortel om funnet i 1880. Den eine var ein såkalla paten, ein liten tallerken til brødet, brukt under nattverden. Den andre var ein kalk. I mellomalderen var det berre brødet altergjestene fekk smake. Både patenen og alterkalken som høyrde til, var i forgylt sølv. Patenen hadde ein diameter på 16 centimeter. I ein indre krins var det ein rosett med seks flikar eller blad, og i mellomrommet mellom flikane var det gravert inn eit treblada liljeornament. Midten av fatet var fylt av det symbolske biletet av Lammet med korsfana og med glorie. I ein ring utanom stod det med gotiske storbokstavar (majusklar/versalar) i den form dei var i bruk i slutten av 1300-talet: ECCE AGNUS DEI», sjå Guds lam. Bendixen rekna med at både fatet og kalken var jamgamle, og plasserte dei til tida kring 1500, fortel Bjåstad.

Kalken var i seingotisk stil og av vanleg form. Han var 20,5 centimeter høg; derav var den eigentlege foten ni centimeter og skåla åtte centimeter. Breidda på skåla var 11 centimeter, foten 14,5. Skåla hadde kuppelform, var etter måten lita og med ein kant som var bretta utover, og som det gjekk ei sik-sak-line under. Ho var boren oppe av ei sekskanta søyle med lister, som hadde ein knopp midt på i form av ei flattrykt kule, prydd med ornamentalt stavverk. På den sat det seks framspringande ruteforma tappar, fylte med niello, ei sølvgrå eller mørkare masse, brukt til å legge på graverte flater for at mønsteret skulle kome sterkare fram. Kvar tapp hadde gravert inn ein gotisk småbokstav (minuskel), så dei til saman forma ordet Ihesus. Mellom kvar tapp var det festa ei lita forgylt plate, eit Kristus-hovud med glorie, langt hår og skjegg. Foten på kalken var seksblada, toppen hadde ei sterk list med gjennombrotne bogar. I staden for eit såkalla signaculum, krossen med ein ring rundt, til å kjenneteikne den staden der messepresten skulle drikke av kalken, var det lodda på eit lite krusifiks som synte den døde Kristus på korset mellom Maria og Johannes. Maria lyfter hendene bedande; Johannes held kappa saman med eine handa. Over korset står innskrifta INRI.

Kalken har også fine graverte framstillingar av dei norske helgenane Heilag-Olav og Sankt Sunniva, og dei kvinnelege helgenane Sankta Barbara og Maria Magdalena. Det mest interessante feltet er likevel det som inneheld namnet og våpenmerket til givaren av kalken, konkluderer Ingvard Bjåstad. Det er den mektige Losnaætta sitt våpenskjold og med innskrift. Kalken er ei gåve frå den siste medlemmen av Losnaætta. Faren var Erlend Eindrideson, riddar og riksråd, som hadde Valdres, Romsdalen og Sogn i len, og som døydde kort etter 1450. Andre dotter hans, Ingjerd, var først gift med herr Olav Gutormsson til Hananger på Lista, og sidan med væpnaren Arild Kane. Han tok bøndene livet av på eit ting i Borgund i 1497. I april dette året gav enkja hans frå seg ein stor del jordegods til Nidaros domkyrkje mot at det skulle lesast messer i domkyrkja for sjela til mannen hennar, for slektningar og for henne sjølv. Ingjerd skal ha døydd i Bergen i 1526. Etter at mannen fekk ein så brå død, har ho truleg gitt gåver både til ei og fleire kyrkjer på Sunnmøre mot at det skulle haldast forbøn for mannen. Den heilage Barbara var til dømes helgenen for folk som søkte hjelp for menneske som døydde ein brå og pinefull død, eller som vart drepne i strid og ved overfall. Det kan difor vere grunn til å halde kalken i Ulstein kyrkje for ei gåve, gitt av fru Ingjerd, mot at presten der song messer til frelse for sjela til Arild Kane. Kalken må ha vore laga av ein tysk kunstnar. Truleg er det tyske handelsmenn i Bergen som har skaffa han. Dette alterutstyret fører oss tilbake til dei urolege tidene på 1400- og 1500-talet (Bjåstad).

– Denne alterkalken er svær verdifull og må takast godt vare på, slår Øystein Ekroll fast.

Handelen med Bergen og med utlandet gav impulsar også til folk i Ulstein. Sjølv om her var lite skog, fekk trelasthandelen med skottar og hollendarar likevel sitt å seie for bygdene på øya. Frå 1400-talet vart hollandske trelastskuter eit jamt vanlegare syn i fjordane kvar sommar. Dei førte med seg eit nytt innslag i årsrytmen, og dei opna utsyn ut frå små bygdesamfunn som i lange tider hadde ført sitt avstengde indre liv. Men impulsane gjennom Bergens-handelen og tømmerhandelen var ikkje berre gode. Frå Bergen kom det øl og malt til heimebrygget. Drukkenskap, lauslivnad og mangel på måtehald var typiske drag, både i tida og i folkelynnet, så det verka reint skremmande på utlendingar. Både bispar og prestar heldt seg med friller (elskarinner) trass i sølibatet, og ingen rekna fyll for ei last. Men trass i låg moral og dårleg opplysning heldt rettssansen seg oppe på bygdeting og i bygdeliv. Og trass i danske futar og dansk skriftmål stod ikkje bygdefolket i Ulstein heilt utanfor dei store nasjonale hendingane ved inngangen til nytida, kor lite dei enn hadde å seie i det som hende. Dei vart dregne inn i dei nasjonale storhendingane gjennom prestane. Dei var både norske og brukte norsk mål, i alle fall som talemål, og dei hadde mykje å seie for bygdeliv og samfunnsliv den tida.