Biskopen og den herlege Oshaugen

Når ein frå garden Skeide i Ulstein sokn går over den såkalla Jarnbryggja og er komen forbi den nedfalne bautasteinen – eller kanskje offeralteret, ved enden av denne, så finn ein, omlag 130 alner søraust for denne, i Bostemarka, ein utgraven ættehaug, Bostehaugen, som er oppkalla etter den mannen som er nedlagd i denne.

Haugen er 73 alner i omkrins. Om lag 200 alner frå denne, i sørleg retning, ligg den store og prektige gravhaugen som under namn av Oshaugen løyner leivningar etter ein visstnok mektig, rettnok no ukjend, hovding.

Denne haug­en er anlagt på eit berg som stig opp frå stranda, og som dermed får ein mykje mektigare utsjånad. Foten av haugen, som merkjer seg tydeleg ut ved ein ring av svære kampesteinar, måler 228 alner i omkrins, og rekna frå denne foten kan haugen, etter Klüwers ut-rekningar, målast til 16 alner i loddrett høgde til toppen.

Forma på haugen er konisk, meir spiss mot enden enn det som er vanleg. Og sjølv om han no er sterkt overfylt med jord, og såleis dekka med tjukk grastorv, så ser vi likevel av dei utgravingane som i si tid er gjort i toppen og på den søraustlege sida av haugen, at han frå botnen av er oppbygd av svært store steinar.

Særleg merkeleg ved denne haugen er det at det i ringen ved foten er ei opning mot nord, og frå denne går det ein bortimot 5 alner brei steinlagd veg, 50 alner lang, og ved enden av denne ligg det på begge sider liksom ei tomt av grunnsteinar, som Klüwer meiner tilhøyrer to bygningar, som må ha vore svært små. Kva slags heilskap desse ruinane i si tid kan ha utgjort, er vanskeleg å finne ut av, men at dei har utgjort ein heilskap som har hatt betydning, viser den steinlagde vegen.

Noko anna som er merkeleg, og som Klüwer ikkje har oppdaga, er at det 27 alner austanfor desse ruin­ane ligg ein steinlagd kjempar­ring, 32 alner i omkrins. Ein kan kanskje tenkje seg at den store gravhaugen er utgått frå denne kjemparringen, at to drabelege kjemper her har av­gjort livslagnaden sin ved hjelp av sverdet, og at denne haugen er blitt reist over han som fall.

Ja, dersom dei før nemnde ruinane kunne sjåast på som sund­brotne restar av to bautasteinar ved enden av den steinlagde vegen – men det er det vanskeleg å tenkje seg – eller dersom ein frå oldtidas historie skulle kjenne andre liknande steinlagde minne over berømte menn, så kunne det kanskje vere mogleg å tenkje seg at begge kjempene var falne i denne striden, at haugen var blitt reist over leivningane av begge to, og at den steinlagde vegen frå foten av haugen førde fram til det dobbelte monumentet, som skulle vitne for ettertida om vågemotet og fallet til dei begge – og såleis var gåta løyst. Men historia og sagnet teier.

Betydningsfull er likevel denne gravhaugen med omgjevnadene, og er det slik at den såkalla Jarnbryggja, som eigentleg skulle ha vore kalla Jarlebryggja, gir høve til å tenkje seg dei gilde gardane Skeide og Osnes som eit jarlesete i heidensk tid – noko som krønikene rettnok ikkje nemner – så var det grunn til å anta at den herlege Oshaugen – eit av oldtidas stoltaste gravminne – også kunne løyne i sine steinhaugar ein jarl si, og kanskje også hans motstandarar sine, gravurner.

300 alner sør for Oshaugen står på same gards grunn ein enkel bauta-stein, 3 alner lang, 2 alner brei og ½ alen tjukk. Denne har vel neppe noko med dette monumentet å gjere.

Det var ingen kven som helst som forfatta artikkelen om Oshaugen. Jacob Neumann (1772-1848) var biskop i Bjørgvin gjennom 26 år. Det vert sagt at han kanskje ikkje var den største teologen, men ein humanist av dei sjeldne. Neumann engasjerte seg i skulestell, oppretting av bankar, jordbruk, kulturminnevern, museumsarbeid, politikk, fattigvesenet og fråhaldssaker.

Neumann tilhøyrde det øvste samfunnsjiktet på Vestlandet, både som ein mann av god familie med eit stor personleg kontaktnett, med doktorgrad i filosofi, samt eit høgt embete.

Ved utnemninga av ny biskop for Bjørgvin i 1822, greip kong Carl Johan inn og Neumann fekk embetet mot regjeringa si innstilling.

Neumann hadde tidlegare delteke i det omframte Storting i 1814 og var med i deputasjonen til Stockholm for å forhandle om kongedøme og hylle den nye kongen.

Allereie i 1804 vekte Neumann oppsikt både i Noreg og Danmark med utgjevinga av ein skuleplan som var langt føre si tid. I sine yngre år arbeidde Neumann som huslærar og var prega av opplysingstida sine ideal.

Som biskop i Bjørgvin sytte han for større fokus på skulestellet, både i forhold til betre skular og innføringa av den pedagogiske metoden, veksels-undervisning. I våre trakter var Martinus Overaa den første læraren som fekk opp­læring i denne metoden. For biskopen var det viktig at allmugen skulle lære seg å skrive og lese.

Dette for å skape gode samfunnsborgarar som kunne delta i demokratiet. Både i preiker og ved visitasreiser agiterte Neumann om betydinga av allmugebibliotek. Herøyprosten Morten Münster, som hadde ansvaret for Ulstein i tidsbolken 1821-1826, donerte ei boksamling til Herøy. Denne boksamlinga vart starten på biblioteket i Herøy. Herøy­prosten hadde og abonnement på tidskriftet Urda.

Neumann synte stor interesse for landbruk, og foreslo allereie i 1809 å opprette eit kornmagasin som skulle låne ut både korn og kontantar. Då kornmagasinet vart lagt ned i 1859, og Asker Sparebank vart oppretta, utgjorde pengane frå magasinet heile grunnfondet til banken. Som ny biskop i 1823 var Neumann mellom stiftarane av Bergens Sparebank, den andre sparebanken i Noreg. Dagen før banken opna, sende biskopen ut eit ”hyrdebrev” som skulle lesast opp i alle kyrkjelydane i Bergen. Her vart kyrkjelyden oppmoda om å støtte den nye sparebanken. Tilsvarande har vel ikkje skjedd sidan.

Til våre kantar kom Neumann først i 1824 i samband med ei visitasreise. I Ulstein budde han nokre dagar hjå sorenskrivar Anton Hans Stabo (1756-1837) på Håkonsholmen. Sannsynlegvis var han kjent med at prestegarden i Dimnasundet var dårleg vedlikehalden, og Håkonsholmen låg nærare Ulstein der kyrkja stod. Det dårlege vedlikehaldet av prestegarden er noko prost Peder Thams Buschman (1765-1845) klaga over i fleire tiår.

Allereie i 1799 kommenterte biskop Johan Nordahl Brun (1745-1816) følgjande om Dimmesund: ”Et Stygt Stæd, men en vakker Præstekone” (Visitasprotokoll 11. juni 1799).

Biskop Neumann var nøgd med oppførselen til allmugen, men protokollar og rekneskap stod det dårleg til med. Prestegjeldet stod ledig, og den førre prosten, Buschman, hadde teke med seg papira.

Etter arbeidet i Ulstein kyrkje, reiste Neumann til Oshaugen på Osnes saman med bonden Peter Nilsen Skeide (1782-1859). Medan biskopen hadde delteke på Stortinget i 1814, hadde P. Nilsen Skeide vore soldat og vakta svenskegrensa. No var Skeide kyrkjeverje for Ulstein kyrkje, ei stilling han hadde teke over for Buschmann i 1823.

Som ein av dei lese- og skrive-kyndige i bygda og tidlegare post­opnar, hadde Skeide rydda opp i kyrkja sitt rekneskap. Dette var naudsynt, då ein pussa opp kyrkja på denne tida. Peter hadde sjølv delteke i dette arbeidet. Skeide hadde stillinga som kyrkjeverje i tredve år.

Neumann var på denne tida 52 år. Til tross for at biskopen på portrettet ser litt dryg ut, var han nok sprek. På visitasreisa rir han fleire gongar til hest og vitjar fleire holer og hellarar.
Neumann merkar seg at han ikkje fekk høyre noka segn om Oshaugen. I denne tidsbolken var det vanleg å tolke arkeologiske kulturminne ut frå kjende segn eller å knyte dei til Snorre Sturlason sine sagaer. Det kunne ikkje gjerast i dette tilfelle, og artikkelen prøver å forklare fortida ut frå dei fysiske eigenskapane til haugen. Ein stor gravhaug må tyde på stor mann, ein ekstra stor gravhaug må vere leivningane etter to store menn.

Mest sannsynleg reiste Skeide og Neumann med hest og kjerre, gjennom garden Ulstein, Skeide og til Osnes. På denne vegen såg biskopen at to bautasteinar som Hans Strøm hadde omtala var fjerna. Den eine bautasteinen var fjerna av ein bonde som ville bygge ei bru. Den andre var velta av ein ”nordfarar” som ville leite etter skattar. Neumann fekk redda bautasteinane og bonden lova å sette dei opp att på sine opphavlege stadar.

Neumann var ikkje berre ein tidleg kulturminnevernar, han var og ein av grunnleggarane av Bergen museum og deltok i museet sitt styre frå starten i 1825 og fram til sin død i 1848. Mellom dei andre grunnleggjarane var rektor på Katedralskulen, Lyder Sagen og tollinspektør W.F. Christie (tidlegare stortingspresident og Stiftsamtmann i Bergen). Desse tre hadde eit stort kontaktnett innan kyrkja, skuleverket og embetsverket. Kvar for seg reiste dei rundt, fekk i stand utgravingar og samla inn oldsaker til museet.

Miljøet rundt Sagen og Neumann var oppteke av å hjelpe unge talentfulle gutar fram, trass i at dei kunne vere fattige eller frå landsbygda. Ivar Aasen sitt møte med dette miljøet i 1841 vart eit vendepunkt i livet hans. Aasen reiste til Bergen for å syne fram plantesamlinga si til dei frems­te mennene i byen. Neumann og Sagen var meir interesserte i det Aasen hadde skrive om det sunnmørske bygdemålet. Neuman “hørte meget opmærksomt til og lod en og anden bifaldende Yttring høre”. Neumann skreiv avisartiklar og kontakta Fredrik Moltke Bugge, preses i Det Kongelige Viderskabers Selskap i Trondheim med oppmodingar om at dette unge talentet måtte få støtte til sine studiar. Allereie året etter var Ivar Aasen på reisefot med støtte frå selskapet. Stephen J. Walton skriv i sin biografi om Ivar Aasen: ”Dersom Neumann hadde sett større pris på plantesamlinga enn språkarbeidet, hadde norsk språkhistorie teke seg heilt annleis ut”.

Neumann kjende til Oshaugen gjennom Klüwer si bok ”Norske mindes-mærker, aftegnede paa en Reise igjennom en deel af det Nordenfjeldske”, som kom ut i 1823. Denne boka har, etter det eg kjenner til, den første omtalen av Oshaugen. Lorentz Diderich Klüwer (1790-1825) var ein av Noregs første antikvarar. Klüwer var militær og arbeidde mellom anna med kartografi.

I følgje Klüwer låg det ein steinsirkel rundt foten på Oshaug­en. Mot nord skal det ha vore ei opning i steinsirkelen, lik ein port. Frå denne opninga gjekk ein steinlagt veg, som førte til ruinane etter to bygningar. Neumann var ikkje einige i denne tolkinga. Diverre døydde Klüwer i 1825, berre 34 år gamal.

Ei anna viktig bok som Neumann hadde med seg, var Hans Strøm (1726-97) si topografiske beskriving av Sunnmøre. Dette verket nytta han flittig og såg ut til å vere inspirert av det. Neumann skreiv sjølv innanfor same litterære sjanger.

Jarnbrygga, eller Jarbrygga, er ein stad som fleire tilreisande på 17- og 1800-talet kommenterer. Jarbrygga, eller Hawaii som det og heiter på folkemunne, ligg på gard­en Skeide nedanfor Osberget. På folkemunne vert det sagt at prosten Buschman brukte å ha militæreksersis her. Den som ikkje stilte opp fekk gjennomgå, noko ein kar frå Hatløya fekk erfare.

Tolkinga av Jarnbrygga som ei brygge knytt til eit jarlesete på Osnes og Skeide er nok hel­ler tvilsam. Mest sannsynleg kjem namnet frå det norrøne jaðarr som tyder kant, rand eller smal flate. Det vil seie at denne naturlege rullesteinstranda dannar ein markant kant i terrenget.

På reisa si ser Neumann fleire liknande stadar som jarbrygga, og ut frå desse meiner han at havet i fortida stod høgre enn i dag. Dette er nok ei korrekt tolking. Det er nok havet som har danna jarbrygga, medan Jarlebrygga nok er menneskeskapt.

Artikkelen omtalar Bostemarka som låg mellom Jarbrygga og Oshaugen. Dette vil tilsvare det vi i dag kallar Halsen. Tidlegare har det lege minst to gravhaugar her. Den eine hadde vore opna før Neumann si tid. Den andre gravhaugen vart opna i 1914. I haugen vart det funne ein båt på storleik med ein sunnmørsfæring, noko lenger og smalare. Restar etter fire stolpar kunne tyde på at det hadde vore ein gravbygnad. Det skal ha vore funne rundt 20 perler. Om lag 1 m framfor båten skal det ha lege eit bronsefat med ei grå leirkrukke i. Under fatet låg restar av eit sverd. Båten morkna i vårsola, og alt kom vekk bortsett frå ei brent perle. Det er synd det ikkje var ein ”Neumann” til stades. Men eit augevitne til hendinga, Martin Bjørndal, vart prega av hendinga og gjorde seinare ein stor innsats for kulturminna i kommunen.

I 1825 skriv Neumann at lensmann Aarflot har tolka steinblokka på Bostemarka som eit mogleg offeralter. Blokka skal ha blitt flytta på for å sjå etter løynde skattar. Steinen ligg der den dag i dag, men er nok ikkje nokon alterstein. For meg ser det ut som ei steinblokk som har kome dit av naturlege årsaker.

Måleeininga alen kan verke forvirrande på dagens lesarar og kan vere litt vanskeleg ettersom eininga har vore nytta i mange forskjellige land med mange forskjellige nemningar.

I Danmark og Noreg vart alen i 1683 fastsett til 62,8 cm. Ein norsk alen vart i 1824 fastsett til 62,75 cm, medan den metriske alen ved innføring av meteren i 1875 vart sett til 60 cm. Tek ein utgangspunkt i 1824-utgåva, kan ein seie at den 32 alen store kjemparringen tilsvarar 20 m.

Den steinsette vegen som gjekk frå Oshaugen til steinsirkelen var om lag 3,1 m brei og 31,4 meter lang.

Gjennom heile livet synte Neumann ei sterk interesse for ideen om det nasjonale. Dette kom til uttrykk både som student i København, deltakar på Stortinget i 1814 og sitt virke som biskop. Neumann og venene hans hjelpte yngre generasjonar (blant andre I.C. Dahl og Ivar Aasen) til å ta del i synet på det nasjonale og dermed forme ein norsk identitet.

Med artikkelen om Oshaugen gjev Neumann oss ei spanande og heltemodig fortid.

Artikkelen om Oshaugen vart nok ikkje lesen av lokalbefolkninga i Ulstein, men som nemnt innleiingsvis, forteljinga om den steinsette vegen og tvekampen lever fortsatt sitt liv på den herlege Oshaugen

Litteraturliste:

Aasen, I. 1907 Dagbok 1841.
Meddelt av Moltke Moe

Bakken, H. 1974 Jacob Neuman – En humanist Utgjeve av Hans Neumanns Gavefond.

Brun, J. H. 1812 Visitasprotokoll 1794-1812. Bergen

Fett, P. 1950 Førhistoriske minne på Sunnmøre Ulstein prestegjeld. Universitetet i Bergen. Historisk museum, Bergen

Klüwer, L. D. 1823 Norske mindesmærker, aftegnede paa en reise igjennem en deel af det Nordenfjeldske. Utgjeve av det Kongelige Norske Videnskabers

Selskap i Trondhjem. Christiania 1823. Faksimile-utgåve utgjeve av Foreningen Facsimilia Nidrosiensia. Trondheim 1960

Neumann, J. 1825 Budstikken. Et ugeblad af statistisk oeconomisk og historisk indhold. Sjette aargang. 1825. Trykt Chr. Grøndahl.
Christiania.

Neumann, J. 1837 Oushougen. URDA første hefte første bind
s 101-102. Bergens museum. Bergen

Nilsen, H. 1948 Kirke- og skoleforhold i Bergen i biskop Jacob Neumanns tid. Gyldendal.

Pilskog, F. 2001 Mytar og førestillingar omkring ei gravrøys. Spor – nytt fra fortiden 2001 nr 4 s 40-43. Trondheim.

Walton, S. J. 1996 Ivar Aasens kropp Det norsk Samlaget. Oslo