Frå reformasjonen og i tida etter

Etter ein kort borgarkrig i Danmark og opprøret til Engelbrektsson stod altså kongen som sigerherre, innførte reformasjonen og avskaffa det norske riksrådet. Erkebiskopen rømde frå Noreg 1. april 1537. Danskekongen møtte nokså lite militær motstand i Noreg (Ersland og Sandvik).

Sjølv om folk rundt om i landet hadde høyrt om ei ny lære som kom frå Tyskland, og som fordømde dei katolske prestane og pavelæra hardt, kom reformasjonen som ei brutal omvelting for folk flest, også i Ulstein. Prost Nils Mogenson i Herøy, som Ulstein og Hareid sokna under, ville ikkje sitje roleg og vere vitne agitasjonen mot den gamle kyrkja. I 1529 skreiv han til erkebiskopen og klaga. Etter 1526 hadde det gått ei bølgje av luthersk agitasjon over Vestlandet. Den som stod bak, var danske Vincens Lunge, dansk adelsmann og representant for danskekongen i Noreg (Bjåstad).

Preikene før reformasjonen var på norsk, og til hjelp for prestane fanst Gamal norsk homiliebok. Omsetjinga av Bibelen starta alt i Håkon Håkonssons tid med Stjórn, som er ei seinare nemning for ei omsetjing av Bibelen til gammalnorsk, frå 1. Mosebok til og med 2. Kongebok. Det eldste manuskriptet er frå 1300-talet. Trykkekunsten var ikkje effektiv før i andre halvdel av 1400-talet, og då heile Bibelen vart prenta i 1550 og kom til Noreg i 1553, kom han på dansk, det språket som prestane no også preika på. Grunnlaget for denne Bibelen, som kom under kong Kristian 3, var omsetjinga til Luther som også hadde godkjent den danske kyrkjeordinansen, lova for den dansk-norske kyrkja etter reformasjonen. Den første salmeboka som kom i bruk, var Hans Tommissens danske salmebok. Ho kom ut i 1569.

Dette var ein tvungen reformasjon mot viljen til eit djupt katolsk folk, ikkje minst i bygder som Ulstein. I den ferske boka, Reformasjon utan folk, dokumenterer førsteamanuensis Henning Laugerud at reformasjonsprosjektet i Noreg var ledd i eit statskupp av den lutherske hertug Christian (son av Fredrik I). Han brukte rå makt, vald og drap, og knebla tru og tanke for å få absolutt makt over både Danmark og Noreg. Dei lutherske ideane om fyrstens krav på absolutt lojalitet – var den reiskapen som hertugen, den seinare kong Christian III, tok i bruk. Den legitime styringa i Noreg låg før reformasjonen hos det norske riksrådet, der erkebisp Olav Engelbrektsson var leiar. Då han vart nedkjempa i kampen sin for å forsvare fedreland og folk, vart Noreg eit lydrike, heilt og fullt lagt inn under den danske krona.

Medan reformasjonshistoria ofte blir framstilt som ei frigjerings- og sigershistorie, fortel boka til Laugerud om det motsette: ei historie om tap og undergang; ei historie om korleis Noreg vart tvinga til å gi frå seg sjølvstyre, og folket frårøva utøvinga av den religiøse trua si. Det er no forfallet byrjar for alvor, og det er no tru og tanke blir knebla.

Det var futane som tok hand om det geistlege godset som kongen hadde lagt under seg ved reformasjonen. Kyrkjeleg utstyr som kalkar og diskar, prydting og monstransar (liturgisk gjenstand nytta til å syne fram og feire det innvigde nattverdsbrødet) fekk kyrkja lov å ha som før, men helgenbileta og helgendyrkinga vart forbodne. Om ein del kyrkjer fekk lov til å halde på bileta sine, så fekk folk i alle fall ikkje be til dei. Dei gamle katolske prestane fekk sitje i sine embete til dei styrande fann ei anna råd. Med eitt slag var den katolske kyrkjeorganisasjonen borte, og all kyrkjeleg eigedom, all kyrkjeteneste, all offentleg gudsdyrking skulle falle inn under kongen og staten. Men den religiøse reformasjonen gjekk seint og var på langt nær gjennomført då 1500-talet var ute. Det gjekk 50 år etter reformasjonspåbodet i 1537 før vi i det heile veit om nokon prest i Ulstein og Hareid. Både kristendomsopplæringa og det kristelege og moralske folkelivet leid uboteleg skade (Bjåstad).

Det gjekk altså lenge før folk vart vande med den nye kyrkjeskikken som tillét kven som helst å nyte Kristi blod ved altergangen. På si side hadde prestane vanskar med å kome bort frå dei katolske presteskikkane som gjorde framsyninga av kalken med Kristi blod til eit høgdepunkt i gudstenesta. Domkapitlet i Bergen fann det difor nødvendig å minne prestane om at kalken ikkje måtte lyftast opp og synast fram når presten las orda i nattverdssakramentet.

Staten slo også under seg bispegodset; klostergodset kom under verdsleg styre, men kannik-godset skulle framleis ligge under domkapitla. Herøy prestekall, og dermed Ulstein og Hareid kyrkjesokn, kom såleis framleis til å vere eit såkalla kannikgjeld. Det låg under kanniken som var residerande kapellan ved Vår Frue kyrkje i Trondheim. Ved katedralskulane i bispebyane lærte dei no opp lutherske prestar.

Den første lutherske presten i Herøy-kallet heitte Sigurd Eskildson. Liksom mange andre katolske prestar, heldt han fram som protestantisk prest under dei nye tilhøva. Både Sigurd og dei følgjande prestane i Herøy i tida etter reformasjonen heldt også gudsteneste i kyrkjene i Ulstein og Hareid. Men det fanst fleire kyrkjer i Herøy-kallet, der det skulle haldast messe søndagane, så det må ha vore lenge mellom kvar preikesøndag i Ulstein. Prestemangelen var så stor og varte så lenge at også ny sedvane vann inngang.

Ulstein og Hareid kyrkjesokner vart ikkje skilde frå Herøy hovudsokn før i 1747, men fekk eigen prest ein gong kring 1590, enkelte kjelder seier 1586, og vart sidan eitt prestegjeld som enno i lang tid låg under hovudkallet.

Den første Ulstein-presten vi kjenner namnet på, er Mads Fynbo (1586-1621). Om han veit vi lite, men truleg var han av dansk ætt, men han skal ha budd i Dimnasund. Som prestar flest etter reformasjonen dreiv han handel med tiendekorn og tiendefisk; truleg dreiv han også fiske med leigefolk. Prestekallet i Ulstein var mellom dei magraste den tida, og då han døydde, hadde Fynbo drege på seg ei stor gjeld. Enno i 1649 var ikkje gjelda betalt, og sønene hans vart stemnde inn for å svare for skulda. Den neste presten i kallet var Rasmus Povlson Brandal. Han var i nær slekt med dei som budde i Dimnasund, men vart buande på heimegarden i Brandal. Likevel fekk han gjort Dimnasund til fast embetsgard for prestegjeldet frå 1660. Sidan budde prestane der til den nye prestebustaden i Ulsteinvik stod ferdig i 1907. Dimnasund var det største bruket i heile prestegjeldet, mykje større enn noko anna bruk på Hareidlandet (Karin Ertesvåg, Prestegarden i Dimnasund, Levd liv).

Dei første protestantiske prestane fekk merke at dei ikkje lenger hadde ei sterk pavekyrkje i ryggen, men dei vann seg ei stadig sterkare stilling som embetsmenn, ikkje minst under eineveldet på 1700-talet og utover. Danmark-Noreg hadde monarkisk einevelde frå 1660 til 1814. Ved samgifte og arv, og ved ein klok og forsiktig familiepolitikk, vann bygdeprestane eit sterkt økonomisk grunnlag. Dei fleste prestane i Ulstein prestegjeld var store jordegodseigarar. Det gav dei ei sterk stilling i bygdesamfunnet, og mange av dei var sterke og dyktige personlegdomar. Men makta deira var mykje av denne verda; dei vart meir og meir ein stand av embetsmenn i statens teneste, konkluderer Ingvard Bjåstad, som meiner det følgjer noko stridt, hardt og sjølvhevdande, og ein glupsk appetitt på livet – med dei fleste prestane i Ulstein i tida etter reformasjonen og framover mot 1814, kanskje vidare òg ei stund. Dei stod midt i det praktiske, materielle bygdelivet, med dei fleste av interessene sine der. Kristensynet deira var enkelt og formalistisk, og slik var gjerne forkynninga deira òg. Bisp og prost passa på dei, slik at dei heldt seg til dei nye formene i gudstenesta – og til dømes ikkje døypte horeborn (lausungar) før dei hadde gitt foreldra ei åtvaring frå preikestolen. Prestane skulle også åtvare openberre syndarar, først på tomannshand, så i nærvær av ein eller to menn. Hjelpte ikkje det, skulle syndaren få ei offentleg påminning. Var også det til inga nytte, skulle han visast bort frå kyrkje og sakrament. I 1646 gjekk det ut eit kongebrev til prestane, som la på dei at dei ikkje måtte vere stille når dei delte ut altersakramentet. Når dei delte ut brødet, skulle dei seie: «Det er Kristi legeme», og i det dei slo i vinen: «Det er Kristi blod».

Folk frå Hareid drog også til kyrkje i Ulstein når det var preike der. I Ulstein hadde òg framgangen vore større frå reformasjonstida av, særleg då når det gjaldt fisket. Etter måten budde det langt meir folk her enn i Hareid, når vi tek omsyn til at Ulstein kyrkjesokn geografisk var langt mindre. Det kan vere grunnen til at dei fleste handelsmennene vi veit om etter reformasjonen, budde i Ulstein. Det var derfor berre rimeleg at kyrkja på Ulstein vart for lita og måtte utvidast.

Alt på 1600-talet kom der eit tilbygg mot sør, som vart kalla nykyrkja. På same tid vart vestgavlen erstatta med treverk, og over vestgavlen bygde dei eit klokketårn i treverk. Alt treverk var tjørebredd, og Peder Fritz Waage konkluderer med at det må ha teke seg underleg ut mot dei kvitkalka veggene elles, noko Hans Strøm også gav uttrykk for etter at han vitja kyrkja på 1700-talet. Desse inngrepa i kyrkja fekk alvorlege følgjer for vedlikehaldet seinare. Kombinasjonen mur og treverk var uheldig og førte til lekkasjar og store sprekker i murveggene. Dessutan svikta fundamentet på grunn av dei mange gravene under golvet inne i kyrkja. Grunnen var laus og murane seig. Kyrkja måtte derfor gjennom ei rad reparasjonar og forbetringar i åra utover, i tillegg til det vanlege vedlikehaldet.

Stiftsskrivaren sette til dømes opp ein kontrakt med murmeister Anders Nilsson om å kalkslå heile kyrkja på nytt, i tillegg til å utbetre brestane i kyrkjemuren. Nilsson hadde med seg to hjelpes-menn og brukte 14 dagar på arbeidet. Dei tre arbeidskarane kom heilt frå Bergen og fekk ytterlegare seks mann frå Ulstein med seg i arbeidet. Dei la også inn ein bjelke i muren og sette to store jernanker på utsida, som skulle halde den brostne muren saman. Det vart ein dyr reparasjon, men også andre ting vart reparerte og utbetra samstundes, og på utsida av kyrkja bygde dei eit lite beinhus til å samle opp bein frå gamle graver.

Verken ved desse eller seinare reparasjonar på kyrkja vart sprekkene i murane borte. Dei skulle kome til å koste kyrkja og bygdefolket i Ulstein store utlegg og mykje arbeid. I tillegg vart kyrkja stelt og fornya innvendig. Det vart til dømes ei større forandring då dei bygde ein kvelving under taket i sidebygget eller korset tidleg på 1700-talet.

Ulstein kyrkje var rikt dekorert, noko av det er bevart, restar som går tilbake til seint 1500-tal. Den gamle altertavla som heng i skipet i dagens kyrkje, stammar frå 1600-talet og er i gotisk stil.

– Diverre vart ho måla over. Nedst var det truleg eit bilete av nattverden, i midten Jesu oppstode og øvst den sigrande Kristus då han entrar scena på dommedag. Denne tavla har altså stått i Ulstein kyrkje sidan 1600-talet, forklarer Øystein Ekroll.

Kyrkjeverjene var utvalde menn i kvart kyrkjesokn, som hadde ansvaret for kyrkja, kyrkjegarden og annan kyrkjeleg eigedom, heldt tilsyn med reparasjonar og førte rekneskap. Men soknekyrkja hadde ikkje berre inntekter av kyrkjetienda. Ulstein kyrkje hadde til dømes kyr og geiter som kyrkja leigde ut til gardbrukarar som hadde høve til det. I 1661 åtte Ulstein kyrkje 14 leigekyr. Den første kyrkjeverja vi kjenner i Ulstein, var presten Claus Gaas frå 1650-åra. Han var først kapellan under sokneprest Rasmus Brandal og fekk kallet etter han i 1660. Gaas var prest i Ulstein til han døydde i 1694 (Bjåstad/H.B. Osnes).

Kyrkja fekk også etter kvart klokkar eller det som i si tid vart kalla degn. Han skulle assistere presten under gudstenesta og leie salmesongen. Ved reformasjonen fekk degnen pålegg om å under-vise ungdommen i katekisma. Samtidig raserte reformasjonen på mange måtar dei kyrkjelege tenestene og sette i første omgang kristendomsopplæringa langt tilbake. Kyrkjelova av 1607 slår fast at det er stor mangel på kyrkjedegnar i Noreg. I Ulstein fekk vi fast klokkarteneste frå siste halvdelen av 1600-talet. Før den tid høyrer vi sporadisk om klokkarar, mellom anna ein Peder Haddal. Reformasjonen gjorde dansk til kristenspråket. Borna – også i Ulstein – måtte med andre ord lære dei same remsene som før, men no på eit nytt språk, kanskje utan at dei forstod så mykje av det. Biskopen arbeidde ut ein undervisningsplan for kyrkjene i regionen vår i 1660-åra.

Prestane og klokkarane skulle halde eksamen to gonger i året og gi borna karakter frå 1 til 4 i kristendomskunnskap. Eit kongebrev frå 1645 la ned forbod mot å trulove folk som ikkje kunne barnelærdommen, og offentleg truloving var påbode i Noreg fram til 1799. Frå 1736 måtte folk vere konfirmerte for å kunne gifte seg (Kristen Ulstein, Grunnskulen i Ulstein gjennom 250 år).

I tida frå kyrkja vart bygd på Ulstein (1100-talet) og til 1723 eigde bygdefolk kyrkja si sjølve, eller det kunne vere ein einskild mann i bygda som åtte kyrkja. Men i 1723 vart Ulsteinkyrkja saman med 620 andre kyrkjer i Noreg selde på auksjon. Det var kong Fredrik IV som sette i gang kyrkjeauksjonen. Han meinte at kyrkje og kyrkjegods var statens eigedom, og dermed hans som eineveldig konge. No var han var i pengenød i samband med Den store nordiske krigen som han førte mot Karl XII i Sverige. Så visste han ikkje anna råd enn å selje noko av godset sitt.

Kyrkjene hadde mykje jordegods som dei hadde vorte eigarar av på ulike måtar gjennom tidene. Dette jordegodset følgde no kyrkjene for at inntektene skulle nyttast til vedlikehald og andre utgifter.

Dei nye kyrkjeeigarane fekk råde over kyrkjegodset òg. Godset skulle også nyttast til å skaffe lønn til prestane, til hjelp for fattige og liknande. Kyrkjeeigaren skulle difor forvalte godset slik at inntektene strakk til. Men mange av dei lét mykje av inntektene gå i eiga lomme, og mange av kyrkjene kom i forfall.

Ulstein kyrkje vart seld saman med alt jordegodset til Christen Møller for omkring 500 dalar. Denne kyrkja åtte 23 gardsbruk i forskjellige sokn på Sunnmøre. Etter at kyrkja i Ulstein kom på private hender, var det fleire som eigde henne. Ho vart seld frå den eine til den andre til ho i 1781 hamna hos handelsmann Christoffer Rønneberg. Han budde på Kriksholmen (Rønnebergholmen) i Herøy. Det var denne handelsmannen som grunnla Rønneberghuset i Ålesund. Rønneberg var ikkje nøgd med inntektene som bøndene betalte, og i 1788 kravde han at fisketienda skulle leggast ut i kontantar. Bøndene nekta, og Rønneberg reiste dermed sak mot bøndene i Ulstein. Etter nokre rundar enda det med forlik. Det var presten i Ulstein, prost Buschmann (meir om han seinare), som rådde bøndene til forlik og hjelpte dei med det formelle. Forliket gjekk ut på at Rønneberg selde kyrkja med alt tilhøyrande jordegods til bøndene i Ulstein-soknet for 2400 riksdalarar. Dei fekk skøyte på kyrkja 1. oktober 1801. Kjøpesummen vart fordelt på dei matrikulerte bruka i Ulstein sokn, og kvar gardbrukar skaffa så fram den pengesummen som fall på bruket hans (Hans B. Osnes, Utdrag av Ulstein bygdesoge).

Utover på 1600-talet gjekk dei ei bølgje i retning av monarkisk einevaldsstyre over Europa , støtta av både teologar og filosofar som Thomas Hobbs. Den mest kjende einevaldskongen i Europa var Ludvig 14. (1638-1715). Utsegna «Staten, det er eg», var tillagt han. Nemninga einevelde, vi kunne like gjerne kalle det diktatur, var i prinsippet ein uavgrensa maktkonsentrasjon hos ein person. Eineveldet vart særleg brukt om dei uavgrensa monarkia som prega fleire europeiske land frå 1600- til 1800-talet. Danmark-Noreg hadde einevelde frå 1660 til 1814.

Pietismen var ei retning innan kristendommen som voks fram i Europa på 1700-talet. Pietismen streka under at trua skulle vere ei personleg sak, og at det var avgjerande med personleg omvending. Den einskilde måtte leve gudfryktig og rett. Pietismen kom til Danmark-Noreg i moderat form under Kristian IV, og skulle etter kvart bli ein viktig faktor i norsk kyrkjeliv. Trusretninga kom til Noreg på 1700-talet, og dei religiøse ideala i pietismen dukka opp igjen på 1800-talet, hos haugianarane og indremisjonsrørsla. Bølgja nådde hoffet i København. Kronprins Christian var prega av vekkinga, og i det låg det ei stor dose opposisjon til faren, Fredrik IV, som levde eit utsvevande liv med elskarinner og giftarmål i aust og vest. Christian gifta seg med Sophie Magdalene som kom frå ei pietistisk vekt familie. Då han tok over som konge i 1731 og vart Cristian VI, erstatta han dei fleste av rådgivarane til faren med sine eigne. Hoffet vart reinsa. Pietistisk kristendom skulle innførast ovanfrå og via lovverket. Med det starta epoken til statspietismen i Danmark-Noreg.

Kong Christian innførte ei rekke forordningar og lover. Det var viktig for han at det religiøse livet til folket gjekk for seg i kyrkjelege rammer. Helgedagslova frå 1735 skjerpa plikta til å gå i kyrkja, avgrensa kva folk kunne gjere på helgedagen og sette strenge rammer for oppførsel og moral ved kyrkjegang. Straffa for brot på denne forordninga kunne vere både gapestokk og bøter. Det er elles restar av denne lova norske politikarar støyter mot når dei diskuterer søndagsopne butikkar.

Pietistane såg det som nødvendig at born og unge lærte seg å lese. Ved å lære dei unge Guds ord, rett forklart og tolka av kongens embetsmenn, tok ein omsyn til behova både hos den enkelte og staten.

I 1736 førte Christian VI inn den obligatoriske konfirmasjonen. Ein føresetnad for konfirmasjonen var skulegang, og derfor vart skulen som vart innført gjennom skulelova av 1739, ein kyrkjeskule. Lova kravde at det skulle setjast i gang undervisning i alle sokn under tilsyn av det kyrkjelege embetsverket, ofte med ein klokkar eller skulehaldar i lærarrolla. Bøndene måtte sjølve betale rekninga, også lønna til klokkar eller skulehaldar (lærar). Den årlege skuletida var på tre månader. Alt i 1737 kom hoffpresten og etter kvart biskopen, Erik Pontoppidan (1698-1764) med ei av dei viktigaste og mest lesne bøkene i norsk historie: Sandhet til Gudfryktighed. Ho skulle vere lærebok til konfirmasjons- og skuleundervisninga, men vi kan også kalle henne det dansk-norske regimets ideologiske lærebok (Dag Kullerud, Bibelen, boken som formet vår kultur).

I januar 1741 kom kongen med Konventikkelplakaten, eit regelverk for mindre møte, konventiklar. Plakaten oppmuntra til at folk kunne kome saman i det små for å bygge opp kvarandre, men det var klare grenser. Møta skulle i utganspunktet leiast av prestar, som nettopp var kalla og skikka til å legge ut Bibelen og trua på rett måte. Dersom presten ikkje kunne vere til stades, kunne han overlate møtet til ein kateket eller ein gudeleg student. Vanlege lekmenn kunne ikkje halde slike møte. I boka si om historia til Konventikkelplakaten skriv Steinar Supphellen at det berre kunne vere få personar til stades, møta måtte vere korte og haldast på dagtid, menn med menn, kvinner med kvinner; kvinnene aldri utan leiing av ein prest, kateket eller ein mann som presten hadde gitt mynde til det. Ved eit møte utan prest var det berre lov å lese frå Bibelen utan å tolke orda. Det var forbode å reise rundt og halde møte, og kvinner måtte ikkje innbille seg at dei hadde kall til å forkynne. Konventikkelordninga stimulerte likevel til eit betre fromleiksliv og til bibel- og katekismelesing under leiing eller tilsyn av statens embetsmann.

Den første lokale presten som fekk i oppgåve å gjennomføre dei nye ordningane til Christian VI, var Elias Nordhus. Han var først residerande kapellan til Ulstein og Hareid. Men då Ulstein og Hareid sokn vart skilde frå Herøy i 1747, vart Nordhus sokneprest i Ulstein prestegjeld. Men Nordhus døydde alt i 1748, og då tok Johan von Cappelen over som sokneprest i Ulstein og Hareid. Han hadde vore prest i Valdres og døydde i 1792. Så følgde sonen Peder A. Cappelen som hadde vore misjonær på Grønland, men han var sjukleg, kanskje astma, og søkte seg til eit innlandskall i 1797.

Då kom Peter Thams Buschmann (1762-1845), ein av dei Ulstein-prestane som sette sterkast merke etter seg og var sokneprest her i krigs- og naudsåra frå 1807. Han heldt preika då Ulstein og Hareid skulle velje valmenn framfor grunnlovsforsamlinga i 1814. Buschmann var i Ulstein til 1822 då han fekk sokneprestkallet i Aure på Nordmøre og døydde der i 1845. Buschmann var presteson, fødd i Nesna på Helgeland, der han også var kapellan hos faren før han kom til Ulstein. Han vart vald til stortingsmann frå Romsdals amt i 1818. Han skulle eigentleg ha hug til å bli offiser, men fekk ikkje lov, og hamna på prestestudiet. Han var gift tre gonger; først med syskenbarnet sitt, Elen Buschmann, som døydde i 1806, så med Christine Schrøder, dotter til soknepresten i Vanylven. Ho døydde i 1810, og begge desse er gravlagde på Ulstein gamle kyrkjegard. Den tredje kona var

Barbara Windt, skriv Hans B. Osnes, som meiner Buschmann hadde ein stridig natur.

Det kunne kanskje kome godt med for det som skulle kome. Men går vi inn i historia mot slutten av 1700-talet, vil det slå oss at folket i Ulstein stod seg bra. Verkeleg rå fattigdom, slik det ofte var på andre kantar av landet, høyrer vi ikkje mykje om her. Lokalhistorikaren Ingvard Bjåstad fortel at når folket etter 1814 tenkte attende på denne tida før hundreårsskiftet, så stod ho for dei som ei lykketid. Men dei siste åra fram mot 1814 vart også folket på Hareidlandet påverka av den misera som råka landet, då engelskmennene blokkerte for korn- og varetilførsel, og uåra slo kraftig til i vår del av landet òg.

Napoleonskrigane er namnet på ei rekke krigar i Europa mellom 1800 og 1815. Sommaren 1807 såg det ut til at Napoleon skulle vinne det heile; berre Storbritannia, Napoli og Sverige var no motstandarar etter at Russland hadde måtta skifte side. I august 1807 sende engelskmennene ein flåte-styrke til København og prøvde å overtale Danmark-Noreg til å bli med på britisk side. Men kronprins Fredrik likte ikkje det han oppfatta som eit britiske ultimatum, og nekta. Den 2. september starta britane eit bombeåtak mot København som varte i fleire dagar. Kongen og kronprinsen flykta til Kiel, og 7. september kapitulerte dei danske forsvarsstyrkane, og den britiske flåten kunne sigle av garde med 15 danske linjeskip, 15 fregattar og mange mindre farty. Danmark-Noreg gjekk etter dette inn ein allianse med Frankrike og Napoleon, og plikta seg til å erklære Sverige krig dersom Frankrike og Russland gjorde det.

Flåteranet i 1807 sette punktum for den felles sjøkrigshistoria mellom Noreg og Danmark.

Heretter måtte dei to landa syte for sjøforsvar kvar for seg. Perioden frå 1807 til 1814 var prega av nesten kontinuerleg krig. Operasjonane spelte seg ut hovudsakleg i grenseområda mellom Noreg og Sverige og i Kattegat og Skagerak. Noreg var ikkje sjølvforsynt med mat og var avhengig av import av korn frå Danmark for å unngå hungersnaud. Den britiske blokaden, som i periodar også vart supplert av svenske skip, vart ein katastrofe for Noreg. Svolt og naud herja. Sambandet mellom Noreg og Danmark vart så godt som brote på grunn av blokaden.

Presten Peter Thams Buschmann i Ulstein sette altså spor etter seg. Medan Ingvard Bjåstad også oppfattar han som ein stri og autoritær mann, framstiller sogebokskrivaren i Aure, Per Eilert Orten, Buschmann på ein heilt annan måte. Orten, som opphavleg er frå Hareid, fortel om ein svært gåverik og velutrusta embetsmann, som ikkje var redd for å ta eit krafttak. Dei som kjenner Buschmann, lét seg imponere over kor allsidig han er. Han er ein dyktig musikar, og han er aktiv i Selskapet for Norges Vel som arbeidde for framgang og utvikling i landbruket, og mangt anna. Han tok opp kampen mot alkoholen som han såg som ei menneskeleg, samfunnsmessig og moralsk svepe. Brenne-vinet fekk folk til å misse hemningane, gjere toskeskap, drive hor, øve vald mot familien og drikke seg frå gard og grunn. Buschmann opplevde fleire som døydde i fylla.

Lokalhistorikar Per Eilert Orten slår fast at Buschmann fekk eit sterkt ettermæle. Han var markant, tydeleg og ruvande. I det heile ein helteskapnad som det ikkje gjekk an å stille seg likesæl til.

Men Bjåstad tolkar kjeldene sine annleis. Han meiner det autoritære sinnelaget til Peter Thams Buschmann til ei viss grad hang saman med synet hans på prestegjerninga. Han såg på seg sjølv som lærar for folket, og preikene skulle vere læreforedrag til åndeleg og moralsk rettleiing, men også til opplysing meir generelt. I denne tida skulle presten til liks med andre embetsmenn opplyse folket og syte for utvikling i næringsliv og lokalsamfunn. Presten hadde eit særleg ansvar for å føre tilsyn med sømd og sedskap og forkynne Guds vilje, som i Buschmanns auge nok var ein autoritær gud.

Buschmann var ikkje potetprest i den vanlege tydinga av ordet. Sjølv om han hadde interesse for jordbruk og dreiv garden i Dimnasund godt, fortel ikkje kjeldene noko om at han dreiv jordbruks-agitasjon medan han heldt seg i vårt område, slik mange embetsmenn gjorde på denne tida.

Då krigen braut ut i 1807, kravde folk i Ulstein og andre stader langs kysten våpen for å forsvare seg. Dei rekna med ein engelsk landgang før eller seinare. Derfor fekk øyfolket lånt seg våpen frå arsenalet i Trondheim. Buschmann kom til å spele ei viktig rolle som organisator og leiar av det lokale heimevernet. No gjennomførte han militærøvingar med kystvernet heile tida medan krigen varte, med unntak av ein del av året 1812, då mannskapet var så avkrefta av matmangel og underernæring at dei måtte spare på kreftene.

I Noreg vart folk meir og meir fortvila. Det var dødsstilt langs bryggene og handelsstadene. Planke-stablane vart liggjande urørte, sagene stoppa, damphamrane tagde, skutene låg der som ribba høns. Mennene dreiv fjordfiske for å berge familien, kvinnene sanka bær, røter og plantar og skava bork for å blande i brødet. I tillegg synte klimaet seg frå si verste side. I 1812 fekk ikkje folk i Ulstein pløye åkrane før 15. mai på grunn av all snøen. Så følgde ein råkald sommar med mykje regn, berre ein einaste dag var det skikkeleg sommarvarme. Kornet mogna ikkje, og den 6. september, ei veke før Napoleon steig opp på Sporvehøgda og såg utover Moskva, fraus kornet over heile Hareidlandet. Berre 20 dagar seinare fall det snø over gardane i Ulstein. Litt oppe i fjellsidene kunne folk vade til knes.

Eit vitnemål om svolten og nauda var det møtet som futen Andreas Landmark i Brandal kalla inn til 26. juli 1813. Alle gardbrukarane i Hareid og Ulstein vart kalla inn. Det gjaldt å dele med kvarandre dei matrestane som enno fanst, slik at ingen svalt i hel. Buschmann hadde førebudd møtet under ei gudsteneste like før, og folk kom mannjamt og gav det vesle dei kunne avsjå til hjelp for andre. I dei vanskeleg åra rundt 1814 med stagnasjon og harsk fattigdom var det Landmark og Buschmann som greip mest avgjerande inn i utviklinga. Sjølv om dei var kongelege representantar i eit dansk fellesmonarki, ville dei tene folket.

Våren 1814 hadde alle bispar bestemt at folk skulle samlast i kyrkjene og sverje på å hevde norsk sjølvstende, våge liv og blod for fedrelandet, og i tillegg velje to av kyrkjelyden som skulle møte som valmenn til ei amtssamling i Molde den 30. mars 1814. Her skulle tre mann veljast til å reise til Eidsvoll og på nasjonens vegner meisle ut kongeriket Noregs regjeringsform. Eidsavlegginga vart plassert på den bededagen som fall på 25. mars 1814 for den aktuelle kyrkjelyden i Ulstein. Frå altaret heldt sokneprest Buschmann sin suggererande tale. Med brei seglføring gav han si eiga personlege tolking av dei viktigaste politiske hendingane i den store verda dei siste 20–30 åra og hylla Napoleon som ein reiskap for Vårherre. No var Napoleon hardt pressa, og Noreg stod framfor ei lagnadstid der alt folket måtte hente fram arven frå sine stolte forfedre i Noregs stordomstid. Det dreier seg om mot og ære, plikt og vilje til å ofre blod, helse og liv for fridommen til sitt kjære fedreland. Landet måtte for all del ikkje hamne på svenske hender.

I Hareid og Ulstein var talet på røysteføre menn 205, men her kom ikkje eidsavlegginga i stand før rundt midten av august. Den 26. juli starta krigen mot Sverige. Han varte til 14. august, då dei to nasjonane underteikna våpenkvila i Moss. Då det vart klart at Noreg ville bli tvinga inn i ein personalunion med Sverige, vart i røynda viktige delar av Grunnlova reforhandla og vedteken 4. november 1814.

Det hadde til tider vore rot med kyrkjerekneskapen i Ulstein fordi Buschmann som skulle fungere både som kyrkjeverje og rekneskapsførar, hadde så mange oppdrag at han ikkje makta denne oppgåva. Etter framlegg frå Buschmann vart Peter Nilsen Scheide vald til kyrkjeverje og rekneskapsførar for Ulstein kyrkje i 1822. Etter den tid er det orden i rekneskapen, og alt i 1823 vart det utført ein større reparasjon på kyrkja på Ulstein, som kosta godt over 400 spesidalar, fortel Waage, som legg til at Ole Lied leidde arbeidet, og han hadde med seg ni mann. Arbeidsfolka budde hos Svend Ulfsteen og betalte vel fire spesidalar for husleige i 50 dagar. Peter Scheide var med heile tida og heldt oppsyn med at Lied og karane hans utførte arbeidet etter avtalen. Vedlikehaldsarbeidet heldt fram også i åra etter, mellom anna fekk kyrkja 1500 nye pannesteinar.

I 1833 lodda Christen Scheide att to hòl i dåpsfatet og reparerte dørhengslene. Samstundes har ein målarmeister Lewin i Brandal måla om att altertavla. Lat oss også ta med at kyrkjegarden vart utvida i 1844 med grunn kjøpt av Elling og Ole Ulfsten. Utvidinga gjekk mot aust. Rasmus Myrene utførte arbeidet med å flytte og byggje opp at kyrkjegardsmuren. Han arbeidde i 12 dagar og fekk fire spesidalar.

Den 2. september 1811 avgjorde kong Fredrik VI at Noreg skulle få sitt første universitet, Det kongelige Fredriks Universitet i Christiania. Undervisninga kom i gang sommaren 1813. Dette var ein stor siger for dei nordmennene som hadde organisert opinionen i Noreg, og eit tilsvarande nederlag for kongen. Kravet, som hadde blitt reist fleire gonger, første gong på 1600-talet, oppstod fordi det vart obligatorisk med universitetsstudiar for å bli prest.

Andreas Hofgaard Winsnes kom til Ulstein som prest i 1826. Korleis kallet hadde vore styrt sidan 1822 då Buschmann reiste, veit vi ikkje noko om; kanskje var der ein kapellan. Winsnes var den første soknepresten i Ulstein som var utdanna ved Det kongelige Fredriks Universitet i Christiania. Han vart verande i Ulstein til 1843.

Då Winsnes kom til Ulstein, var husa på prestegarden i Dimnasund i elendig stand. No måtte det gjerast noko om presten skulle bu der. I 1827 sette dei opp nytt hovudhus, ei ny bårestove og ei såkalla daglegstove. Men gleda over dei nye husa varte ikkje lenge. Julenatta 1832 brann det i prestegarden. Både hovudbygningen, bårestova, stabburet og daglegstova strauk med. Glør i ei trebytte med oske skulle ha vore årsaka til brannen.

Prestefolket berga seg ut i siste liten. Det var eit forrykande uvêr den natta. Prestefamilien tenkte først å reise ut til sorenskrivar Stabo på Håkonsholmen og få tak over hovudet der, men uvêret gjorde det umogleg å legge ut i båt. Det blir fortalt at dei overnatta i kufjøset. Dagen etter kom dei seg til Håkonsholmen og budde der til dei kunne flytte tilbake til Dimnasund.

Brannen var eit hardt slag for den unge presten. Biskopen sende ei gåve på 25 spesidalar, og prestane i Bergen samla inn 52 spesidalar. Brannen skapte også vanskar for kyrkjesoknet, fordi alle kyrkjebøker og protokollar gjekk tapt. Folket i Ulstein bygde ny hovudbygning, stabbur og båre-stove som stod ferdige i 1833. Hovudhuset låg no lengre frå sjøen. Winsnes fekk også bygt seg eit nytt, romsleg fjøs (Karin Ertesvåg).