Om tida i likningsetaten frå 1956 og framover

Som andre var eg, like etter eg var tilsett, på plass for å helse på mine overordna. Eg nytta middagspausen og sykla til Vik, men der var det også ein times pause, så eg fekk helse på to av dei “gamle” likningsmennene. Ein av desse var Ludvig Dyb. Ein gamal ungkar som budde på eit lite småbruk opp under fjellfoten ute i Ulsteinstranda. Skokken vart det kalla. Førsteinntrykket var nok ikkje det aller beste, men etter kvart fekk eg veldig stor respekt for denne mannen. Han hadde eit utruleg godt minne – han var dyktig og rettferdig i sitt arbeid, ein stillferdig, lun og omgjengeleg person. Han var i mange år formann i likningsnemnda.

Personleg fekk eg eit godt samarbeid med han, og eg fekk nytte av hans kunnskap og hans måte å vere på. Ein god læremeister og god ven;  ein person som eg framleis minnast med respekt og takksemd.

Desse to personane oppheldt seg på eit stort kontor, og det var her likningsmennene frå krinsane sat tidlegare. Her var det to store langbord på vel to meter. På veggen bak det eine bordet hang det eit telefonapparat. Skapa var laga av panelbord og beisa. På eine kortveggen var det ein hyllereol frå golv til tak, og som var oppdelt i små bur til å legge sjølvmeldingar i. På golvet låg det fleire stablar med brukt kopipapir. Dette vart brukt opp att når brev skulle skrivast. Kommunen sparte her kjøp av kopipapir.

Slik forholda var, såg det ut til at likningskontoret og arbeidsstokken der var kommunen sine “stedbarn”, og som burde greie seg med minst muleg. Men omordninga gjorde at det vart tillaga eit kontor til likningssjefen. Kontora til likningssjef og fullmektig var trekte med papp og måla. Det var også innkjøpte skrivebord, og eg trur at på desse kontora var det innkjøpt nye vanlege skrivemaskinar. Dei hadde også telefonar på skrivebordet, så tilsynelatande såg det fint ut, og pappen på veggene tok av for den verste trekken når det bles ute.

Det store rommet der likninga hadde gått føre seg i mangfaldige år, med langbord – panel på vegger og tak – heimelaga treskap av beisa panel og enkle utette vindauge. Her vart min arbeidsplass dei neste 13 åra.

Hadde veggene kunne fortelje det dei hadde sett og høyrt, då ville det nok ha vorte ei underhaldande bok. Men eg fekk overtake den nyaste av dei gamle skrivemaskinene. – Nei, ho var ikkje elektrisk. Og med maskina fylgde også eit “moderne” skrivemaskinbord med to hjul – glimrande.

Dette kommunehuset var ei sjøbu, og kommunen overtok vel denne for skyldig skatt. Her var det i første etasje dampskipsekspedisjon på det meste av arealet, og i ein mindre del var det fiskehandel og fiskematutsal.

Her var det også eit lite rom for offentleg avtrede, med ein trebenk med to hol, og med sjøen plaskande under.

Det var også ein gang med trapp opp til andre og tredje høgda. I denne gangen var det ei dør inn til ein utedo for dei som var i arbeid på huset.

Det var ikkje innlagt vatn på denne sjøbua i den første tida, men takvatnet vart samla i ein tank på loftet. Frå denne tanken var det lagt rør til fiskehandelen, og eit rør gjekk til andre høgda. Der var det også ein utslagsvask slik at vaskekona slapp å bere vaskevatnet ned og slå det i sjøen.

Under: ”Borja”: Vi ser her eit bilde av den gamle sjøbua som til dagleg vart kalla Sjøborg, og som fungerte som “rådhus” og hyste alle kommunale kontor og kommunestyresal. Det var i andre etasje her at likningskontoret heldt til den første tida.

I andre høgda var det at likninga heldt til. Men også kommunekasseraren hadde kontor her, og det var her kommunestyresalen var. I tredje høgda var det innreitt kontor for kommuneingeniøren.

Kontoret til likningssjefen låg mot nord over fiskehandelen. Kontoret til likningsfullmektig låg i midten, og det var her at folket kom inn, så dette kontoret vart som ein ekspedisjon. Her var ein høg skranke, og det var her folkeregisteret var plassert. Dette kontoret vende mot vest.

Det store kontoret der likningsassistenten sat, vende mot sør og vest, og låg over d/s- og kaiekspedisjonen. Vindauga mot sør var like over heisekrana som vart nytta når varer skulle lessast på lastebilar. Bardunane til denne var festa i sjøbuveggen, og når krana vart nytta til tunge lyft, så var det ofte at huset svaia.

Når vestavinden var sterk, og det var kaldt, måtte eg flytte inn til likningsfullmektigen. Dette av di det på mitt kontor var mest like sterk vind inne som ute, og sjølv om ein diger elektrisk omn stod på for fullt, så var det for kaldt å sitje der.

Det var denne omnen Ludvig Dyb sette seg på når han, i regn og ruskevêr, besøkte kontoret. Han gjekk i svarte vadmålsbukser og trøye, og svart blankskjolda hue. Det tok si tid å kome inn til Vik, for han gjekk eller sykla, og han hadde alltid tid til ein prat med dei han møtte. Vadmålskleda tok til seg mykje vatn når han var ute i regn og ruskevêr. Han kom inn på kontoret og sette seg på omnen så dampskya stod rundt han.

Så tok han opp tobakken (han røykte sterkaste sort rød mix) – gav seg god tid – balla i hop ein skikkeleg “bastus” og kveikte. Han tok eit par skikkelege drag og drog det heile ned i lungene før han fortsette samtalen. Dampskya stod rundt han, og røyken seig sakte ut av munn og nase.

I 1956 var det ikkje ferie for mitt vedkomande. Men nokre dagar etter at eg tok til på kontoret, starta dei to andre på tre vekers ferie. Kontoret vart då overlate til meg, og eg hadde ikkje ”begrep” om likning i det heile, eller kva som skulle gjerast. No var Ludvig Dyb god å ha, og han kom på kontoret svært ofte for å høyre korleis det gjekk, og rette i når eg “stod fast”.

I 1956 skulle det gjennomførast den første forskotsutskrivinga. Det skulle bereknast ei inntekt for komande år, og kva slag inntekt det var. Og så måtte det bereknast om det skulle skrivast ut forskotsskatt eller tabelltrekk eller om det skulle vere prosenttrekk – eller kanskje alle delar.

Her måtte det “kursing” til, og likningssjef og fullmektig vart sende på kurs. Dei var borte ei heil veke, og eg trur at kurset var i Molde eller Åndalsnes. Dei var i alle fall ikkje inn om kontoret i denne veka.

Karane kom likevel tilbake med veskene fulle av reglar og notat, klare til å take fatt på det vanskelege arbeidet.

Inne på sjefen sitt kontor rigga dei seg til, side om side, og med reglar og notat klare til bruk. Her måtte ingen forstyrrast, så døra til kontoret vart, om ikkje låst, så i alle fall attlaten.

Og så var den første dagen med forskotsutskriving til ende. Då hadde desse to gjennomført forskotsutskriving for ein skattytar. Det hadde nok vore mykje diskusjon om det skulle vere tabell-,  prosent- eller forskotsskatt, og om forskotsskatten skulle vere på topp eller botn.

Det gjekk nok litt fortare etter kvart.

Vi fekk også eit anna problem, for i dei høve vi skreiv ut berre tabelltrekk og ikkje ein prosent i tillegg for eventuelle biinntekter, då skulle vi berre ekse ut rubrikken for prosentsats.

Skattekorta var ordna i sett som vi maskinskreiv for kvar skattytar. Når vi då kom til ein skattytar som skulle ha berre tabelltrekk, eksa vi ut rubrikken med x. Denne ruta kunne ha frå 3 til 5–6 x-ar, alt etter kor mykje vi skalv på handa når vi skreiv. Vi opplevde no at skattytarar som hadde fått slike kort, møtte opp på kontoret og protesterte på talet på x-ar. Dei hadde gonga talet på x-ar med 10, og fann då ut at 6x vart lik 60 prosent. Eit ektepar hadde begge fått tabellkort med fire x-ar i prosentrubrikken. Då møtte mannen opp og spurde om det var meininga at dei skulle betale 80 prosent skatt; då kunne vi berre take resten også.

Unge folk, som neppe hadde høyrt om romartal, var heilt fortvila. Vi på vår side hadde fullt opp med å forklare forholdet.    

Seinare vart desse kryssa utskifta med nullar. Då gjekk det betre.

Dette arbeidet var tidkrevjande. Vi måtte først bestemme inntekta og berekne trekket. Til det hadde vi tabellar. Så måtte vi skrive skattekort/forskotsskatt. Dette var i sett så vi måtte slå ganske hardt på maskina for at det siste eksemplaret i settet skulle vere leseleg. Når alt var utskrive, måtte vi dele setta og sende ut skattekort/forskotsskatt, og for tabellkort så måtte rett tabell vedleggast.

Dette arbeidet måtte vere ferdig i god tid før årsskiftet. Forskotsutskrivinga var pr. 1. november året før inntektsåret.

I samband med overgang til skatt av årets inntekt vart det innført eit såkalla C-skjema – skjema for fiskeriinntekt.

Fiskebåtreiarar, eller høvedsmannen som det heitte, måtte då fylle ut eit C-skjema for kvar tur båten hadde, og her var inntektene fordelte på båt og mannskap.

Når likninga var ferdig, var det å rekne ut skattar og avgifter. Det vart då nytta kladdeblad for skattelister. Her vart det å få med alle namn og data, netto midel og inntekt for kommune og for stat, og klassefastsetjing for kvar skattytar. Deretter måtte vi rekne ut dei forskjellige skattar og avgifter. Då brukte vi tabellar som hadde lita skrift, så det var svært slitande.

Når kladdebladet på 16 namn var fullskrive, skulle dette summerast og tverrsummen skulle stemme. Dette var svært slitsamt, men kjekt når det stemte.

Setta med skattelister var store. Til dette arbeidet vart det nytta ei breivalsa skrivemaskin. Det stod ei slik gamal maskin på kontoret ved omlegginga. Denne burde vel helst vere utskift, men i alle høve burde den ha vore på reparasjon. Dette fordi at koplingane mellom enkelte bokstavar og bokstavarm var av. Men spareånda var stor, og dei gamle hadde fiksa dette med å surre det med tråd. Denne maskina vart nytta det første året. Seinare vart ei ny maskin innkjøpt.

Når arbeidet med skattelistene var ferdig, var det å rive setta frå kvarandre. Setta inneheldt, utanom skattesetlar, to listesett til likningskontoret, 1 til kommunekasserar, 1 til skattefut og 1 til fylkesskattekontor.

Arbeidet med skattelistene var svært slitsamt. I dei høve at ein skattytar også hadde sjømannsskatteinntekt, då måtte vi rekne ut den prosentvise fordelinga. Dette måtte vi gjere på gamlemåten – for hand. Seinare fekk vi låne ei lita maskin av kommuneingeniøren som gjorde arbeidet lettare.

Skattelistene var i den første tida ordna krinsvis og etter gards- og bruksnummer. Seinare vart dei ordna alfabetisk. Når publikum kom og skulle sjå skattelista og kva naboen hadde i skatt, vart det stor ståhei, og mykje blanding og snakk om “rot og tull og vas”. Vi treng ikkje snakke om korleis det vart når lista vart ordna etter fødselsnummer.

Tida gjekk, og vi fekk små endringar som skulle gjere det lettare. Innføring av fødselsnummer kom i 1964, og vart nok av mange tolka dit at vi skulle vere berre eit nummer i rekkene. I ettertid veit vi at dette nok var ei god endring.

I 1964 vart Eiksundbygda overført til Ulstein.

Seinare fekk vi holkortsystemet der vi streka inn fastsetjingane med spesialblyant. Desse korta vart så innsende til Bergen for registrering. Seinare kom dei tilbake for kontroll og endeleg klarsignal før skatteberekning.

På Sjøborg vart det også gjort forandringar. Eg har tidlegare sagt at det ikkje var innlagt vatn, og at det var utedo i huset.

I 1957/58 vart det på kommunekasserarkontoret tilsett ei dame. Dette førte då med seg at kommuneleiinga innsåg at det var uråd – for ikkje å seie uanstendig – og byde fram slike forhold som her var, og det til ei dame som kom ifrå Molde by!

Her vart det no innlagt vatn, og vi fekk handvask på kontoret.

I tredje etasje, like ved trappa ned til andre etasje, var der ein liten firkant som vart utpeika til å plassere eit klosett. Denne firkanten var så liten at det ikkje var plass til handvask, så den vart plassert ute på gangen. Der var heller ikkje lufteventil. Men, bevares, det var no framgang mot tidlegare. Då var det enkelte gonger når det var flo sjø, og det var sterk vind frå vest, at sjøen slo opp gjennom doholet.

Det må også nemnast at då det vart innlagt vatn, så vart røra ikkje isolerte med det same, så ei kald vinternatt hadde det frose sundt nede på d/s-ekspedisjonen, og det vart mykje ståhei og mykje øydelagde varer. Men då vart det også råd til isolasjon.

Den 1. juli 1957 vart Erik Sivertsen tilsett som ny likningssjef etter Olav Roaldkvam.

Seinare vart det oppretta arbeidsformidling i Ulstein, og Sivertsen søkte på sjefsjobben, men nådde ikkje opp. Men han fekk permisjon i stillinga som likningssjef mot at han tok stillinga som arbeidsformidlar ved det nyoppretta arbeidskontoret. Likningssjefen sitt arbeid skulle utførast av dei to attverande på kontoret.

I denne tida var busshaldeplassen mellom Fredheim i sør og Ulstein Hospits med hagen oppover mot kyrkja på den andre sida. Dette var breidda på haldeplassen som rakk nedover mot Sjøborg og kommunekaia. Tilkomsten til haldeplassen var oppe ved det som vart kalla for “Klagemuren”.

I åra som fylgde vart det bygd ny veg mellom haldeplassen og innover mot Samyrkelaget. Dei gamle nausta og sjøbuene vart seinare rivne, og Bø-huset og Bøsvingen forsvann. Det vart også bygd ny veg frå haldeplassen og utover mot Ulstein

Forbruksforeining og arealet på oppsida vart utfylt.

Det nye Rådhuset vart planlagt og bygd, og etter 13 år på Sjøborg kunne vi, som første etat, flytte inn i nye kontor i 2. høgda i Rådhuset i 1969.

Det er vel her rimeleg å samanlikne dette som forholdet mellom natt og dag, og eg veit sanneleg ikkje om det er dekkande.

Kontorlokala var store og romslege og det var god plass sjølv om bemanninga på kontoret hadde auka.

På Rådhuset var vi i 10 år, men då måtte vi ut p.g.a. plassmangel til kommunale kontor. Så her var vi først inn og først ut.

Men før dette, den 1. januar 1965, vart likningskontora overtekne av Staten.

Så var vi på husjakt, og etter ein del om og men enda vi opp i Bjørndalvegen i huset til Berte og Osmund Røyneland.

Sjølv om huset ikkje var bygd som kontor, var det likevel godt brukande, og vi hadde det triveleg her.

Men denne tida tok også slutt, og vi måtte på nytt ut på husjakt etter 11 år i Bekkhus.

No kom vi over eit hus som var under planlegging, og vi kunne såleis vere med i planlegginga. Dette var eit fint utgangspunkt, men det viste seg at utviklinga gjekk så fort at då huset var ferdig, var det helst for lite for oss. Det var i denne tida vi kom inn i “dataalderen” med den utviklinga det førte med seg.

I tida på Bekkhus vart Sivertsen pensjonert etter ein del sjukdom, og Sverre Saunes overtok frå 1. januar 1988 til 1. juni 1989, ein kort periode, før Odd H. Larsen overtok 1. juni 1989.

Frå 1. juni 1999 overtok Dag Vågen som likningssjef i Ulstein samtidig som han var likningssjef i Sande.

Dei siste åra har etaten vore i stadig endring, og det siste er at fleire kommunar vert slått saman i regionar med felles leiing.

Kanskje vert det spart pengar på dette, men med ei større eining så vert det meir kompetanse, som igjen kjem skattytarane til gode. Det kan nok likevel synest som om kontakten med skattytarane vert redusert, men det er kan hende også hensikta.

Den første tida var arbeidstida frå kl. 0900 til kl. 1700 med 1 times middagspause. Det var også arbeid kvar laurdag frå kl. 09.00 til kl. 13.30, og då utan middagspause.

Så fann politikarane på at det var så mange verkstadarbeidarar som ikkje nådde kontoret anna enn i middagspausen sin, og dette måtte det gjerast noko med. Det vart då innført ein langdag til kl. 18.00 på torsdagane. Men det viste seg at det var så få som nytta seg av dette tilbodet, at det vart slutt på denne langdagen.

Så tok ting til å skje, og vi fekk fri annakvar laurdag. Store ting for oss, og når vi seinare fekk fri kvar laurdag, så var det mest utruleg.

Det er klart at med så mange år i etaten, er det mange episodar som vi i ettertid kan mimre over. Men det er nok i den eldre tid vi finn dei fleste av desse.

Ein godsleg og humoristisk person der låtten sat laust, og med ei kraftig røyst som høyrdest godt, kom på kontoret ein dag og skulle snakke med sjefen. Han fortalde at han hadde vore med tannlegen og trekt tenner. Han ville då nytte dagen til andre ærend også.

Han fekk omsider audiens med sjefen, og gjekk inn på kontoret og let att døra. Sverre og eg sat på ekspedisjonskontoret og kunne registrere ein høgrøysta samtale som vart stillare og stillare. Til slutt var det heilt stilt. Så går døra opp, og ut kjem karen med ein tend sigar i munnen, og med blodet sigande ut av munnvikane.

Då var det at Sverre ser på meg med skrekk i auge, og spør: “He hanj ete nå?”.

Ei historie frå før 1956 med dei “gamle” likningsfolka inne på kontoret som låg over d/s-spedisjonen og kaia.

I “dei gamle dagar” då togg karfolka skråtobakk, og det vart spytta i hytt og pine. Dette viste att på vindaugskarmane på kontoret som var brunflekkete av strålane som vart sende ut vindauget.

Ein fin vårkveld stod ei ung kone og venta på mannen sin som skulle gå i land frå godsbåten som var ventande. Oppe på kontoret var det ein heftig diskusjon mellom to av karane. Den eine fekk tydelegvis for mykje i kjeften og opna vinduet og sende ein stråle ut – og akk – kor ho såg ut den lyse vårdrakta til kona som stod og venta på sin kjære (men han gjekk no ned og bad om orsaking).

Sjølv om det er mykje bra folk i likningsetaten, så kan det vel hende at ikkje alle er heilt “oppdaterte” med livets mysterium:

Ein gardbrukar hadde notert på næringsoppgåva si at han hadde fått så få lam på grunn av dårleg ver. Det var då ein kar ville vite om vêret hadde innverknad på lamminga.

I Sjøborgtida sat vi veldig sentralt til i og med at det meste vart sendt med båt. Ein gong kom det eit sirkus til Vik, og alt utstyr og dyr vart sende med båt. Dyr i bur vart heiste på land og sette på kaia for vidare transport innover til Saunesosen. To eller tre elefantar vart sleppte ut av bura og fekk gå oppover kaia og innover mot Saunesosen. Det var sjølvsagt eit stort oppbod av ungar og vaksne som bisna på dette særsynet som det var med levande elefantar i gatene i Vik.

I løpet av desse åra i etaten så har eg vel hatt mange opplevingar og historier med og om skattytarar, og som ikkje kan nemnast her.

Men eg har møtt personar som brautande skulle setje likninga på plass, og som har gått ut og late att døra unødvendig hardt.

Eg har møtt personar som har opna hardt, men som forlèt kontoret på ein spak og stillferdig måte. Og eg har møtt personar der det har blenkt ei lita tåre når dei har måtte innrømme at det var forsøk på fusk.

Eg har fått lære ein god del folk å kjenne frå minst to sider, og eg må vedgå at ordtaket om at: “ein ikkje skal skue hunden på håra” har mykje sant i seg.

Der er folk som eg beundrar – smålåtne – solide personar som har slite og arbeidd hardt i eit langt liv – til fingrane vart krøkt av mein, som det heiter. Inntekta vart nok ikkje så stor som slitet skulle tilseie. Likevel så har dei med nøysemd bygd seg ein velstelt heim. Og dei har gjort rett for seg. Slike folk beundrar eg.

Når eg til slutt skal summere opp denne tida, og forholda eg har arbeidd under, så må det vere at frå først til sist så har det vore ei kolossal utvikling til det betre. Likning no og for førti år sidan kan neppe samanliknast.

Når eg i ettertid ser tilbake på desse åra i etaten – og på dei lokalitetane eg har vore innom, så er nok tida på Sjøborg den mest fargerike. Sjølv om det var kummerleg og primitivt på alle måtar, så hadde det likevel sin sjarm:

– Kanskje var det ei tid det ikkje var så altfor stressande.

– Eller var det her vi møtte dei fleste av den “gamle garde” av skattytarar?

– Kanskje vil enkelte kalle dei for originalar.

– Men i alle fall – trauste, solide personar som hadde meiningar – dei sette krav – og dei måtte overbevisast.

Skattytarar som kan kallast for “luringar”, har eksistert før som no, og dei vil nok alltid finnast. Eitt er sikkert, det var eit godt kameratskap mellom oss på likningskontoret – og elles mellom alle som hadde sitt arbeid på denne “sjøbua”. Inn i framtida ligg nok nye endringar og utfordringar og ventar.