Daglegliv på eit småbruk for nokre tiår sidan

Våronna var ei viktig onne, då skulle  det såast det som seinare skulle haustast. Først og fremst var det mat til eige bruk, men med ei god avling så kunne det også verte litt som kunne seljast, og dermed få inn litt kontantar.

Det vart ofte lange dagar i våronna, men det var vår og kveldane var lyse.Gjødsel skulle køyrast utover åker og eng. Den skulle spreidast, og det vargjort med greip. Greip vart også nyt- ta til å lesse opp i vogna i gjødselkjellaren. Dette var slett ikkje noko lett arbeid. Gjødselen som var spreidt på slåttemarka måtte horvast. Det vil seie at den vart knust eller finmalen. Den som ikkje hadde ei kjøpehorv, laga seg horv av nokre store bjørke- greiner som dei batt saman og så drog hesten denne doninga etter seg rundt om på marka, og resultatet vart fint.

Åkrane til poteter, korn og grønsaker måtte pløyast og horvast før dei vart tilsådde.Potetene vart sette for hand og spadde  i jorda med greip. For å få forene beine og fine vart det nytta ei snor som var  spent over åkeren. Det var dei vaksne som brukte greipa, og ungane måtte setje potetene i fora med jamne  mellomrom. Dei minste ungane fekk som regel ein pinne i handa for å måle avstanden med, men dei største ungane måtte nytte “augemålet”.

Før potetsetjinga tok til, så var setjepotetene utplukka og sette til groing. Når setjinga tok til så var det å hente fram setjepotetene. Potetene vart så handplukka, og dei dårlege potetene gjekk til dyra. Eg kan hugse at bestemor sat med dette arbeidet, og at ho hadde ein kniv som ho brukte å dele potetene med der det var mange ålar på poteta. Slik kunne ho få både tre og fire “morpoteter” av ei stor. Eg kan også hugse at ho skar av potetene det som ikkje var ålar på for å nytte det til matpoteter. Dette må vel kunne kallast for nøysemd.

Seinare så skulle kornet såast. Då vart den store såkorn-bøtta av tre   med trehandtak henta fram. Dette vart nærmast ei heilag handling, for eg synes å hugse at såmannen tok av seg hua når han gjekk over åkeren og sådde kornet. Det var nok ikkje dei beste forholda for dyrking av korn her på våre kantar, men var det gode verforhold frå såing til hausting, så vart det ei god hjelp i matvegen.

Steingjerda mellom utmark og innmark, og mellom bruka, måtte også ettersjåast og reparerast slik at dyra ikkje kom inn på bøen og skada åker og eng.

Torvspading

Når det nærma seg jonsok så stod ei anna “vinnje” føre. Det var torvspading. Då vart torvtrilla, torvspadene og torvstikkene henta fram, og så barst det til fjells. Det vart tillaga eit passe stykke av myra, og torvspada vart henta fram og fine torver på ca. 50-60 cm lange og ca. 10 cm. i firkant vart lagde på torvtrilla og trilla til torv-holen der dei vart lagde utovermarka til turking. Torvstikka vart nytta når torvene vart utlagde til turk. Denne vart nytta for å få torvene utlagd heile. Dette var også eit tungt arbeid. Var myra blaut og vegen mellom myra   og torvholen lang, så kunne det nok røyne på. Det vart som regel nytta  tre trillebårer. Ei stod til påfylling i myra, ei på veg til torvholen, og den tredje til tøming på torvholen. Det var vaksne folk som skar torv og trilla det til torvholen, og her var det som regel ungane som var i arbeid.

For dei bruka som hadde lang veg mellom myra og torvholane vart det nytta hest og sledar med meier. Her var det også nytta tre sledar. Når torvet hadde lege til turk ei tid, så skulle det husast. Det vil seie at torvet vart reist opp mot kvarandre som ei pyramide, eller det vart lagt i kryss over kvarandre. Dette for at det skulle få bedre turk. Når torvet var turt, så skulle det inn i torvskjåen til lagring, eller det vart laga ein “torv- stakke” med tak over. Dette kan samanliknast med ein klippfiskstabel.

Sjølv om arbeidet var tungt, så hadde det sin sjarm. Vi hadde med brød- mat, smør og pålegg og kaffikjel, og i matpausen så var det å tende eit bål i myra og koke kaffi. Maten smakte fortreffeleg godt slike dagar der vi slappa av i lyngen eller solveggen.

Arbeidet i torvmyra vart avslutta i  nons-tida, og vi kunne take på heimvegen. Men for ungane så var det ei ny “vinnje”. Det stunda til Jonsok og   løa skulle pyntast med bjørkegreiner, og lekkjer av mylebærlyng skulle tillagast. Det var også vanleg at ein eller annan lånte oss flagget som vart  hengt ned frå taket på ein av veggane. Bord og benker måtte hentast og berast på plass.

Det skulle også lagast bål. Dette var laga av einer som vi reiv, saga eller klipte i utmarka. Einaste måten å  få det fram til der bålet skulle vere, var som regel å bere den på plass, og bålet vart som regel stort der det låg på toppen av Litleåsen. Det var også litt konkuranse om kven som hadde det største bålet, det på Litleåsen eller  det på Garsholhaugen. Jonsok-feiringa var alltid slik at ungane i Hasund hadde si løde og sitt bål, på same måte som ungane på Sundgot hadde si løde og sitt bål.

Når Jonsokafta kom så var det å kome seg til løda med matpakke og saft eller brus ut på ettermiddagen. Det var alltid litt spenning med kven som skulle vere brud og brudgom, og eg trur kanskje at det var brudgom det var vanskelegast å få tak i. Det var nok mange som hadde lyst til det, men gutane var nok litt for “blyge” til å sitje og gå saman med ei jente. Dersom det ikkje lukkast, så vart ei jente utkledd som brudgom, og saka var løyst.

Etter at det meste av maten var eten så var det ein pause med leiking inne eller ute, alt etter veret. No leid det så langt på kveld at dei som var med i “fantetoget” forlet løda for å “kle seg ut”. Dei hadde funne fram gamle klede og sko, og dei hadde laga seg maske for ansiktet. Det var også teikna plakatar som dei bar, det skulle då forestille små episoder som hadde hendt tidlegare. Dette toget måtte vere ferdig i god tid før bålet skulle tennast, og det skulle tennast så nær midnatt som råd. Då var det alltid vaksne folk tilstades, og som avgjorde om det var trygt å setje fyr.

Jonsokafta var det også tradisjon at Sanitetsforeininga hadde basar med rjomegraut. Og denne basaren starta ut på kvelden slik at den som var på arbeid rakk å ta del. Det var også  mykje utanbygdes folk som kom, gjerne for å treffe slektningar eller kjende. I salen summa det av “god- prat”, og var veret fint så stod det grupper av personar rundt om i hyggeleg prat.

Også ein god del av ungane som var  i jonsokløda måtte ein tur på bedehuset for å få i seg ein tallerken med rjomegraut.

Den neste onna som stod for døra var slåttonna. No måtte slåtteutstyret ordnast. River måtte vere i orden og ljå måtte ettersjåast og slipast. Det var oftast ungar som måtte dra slipesteinen, og steinen var tung og det røynte på både rygg og armar. Slipe ljå var noke som gjentok seg i heile slåtten, og vart gjort både til middag og om kvelden. Slåttonna tok til fyrst i juli. Etter almanakka så skulle det vere den 10. juli, som var merka “Knut med ljåen.”

For dei bruka som ikkje hadde noko så moderne som ei slåmaskin som  hesten drog, var det å nytte ljå. På enga vart det nytta langorv, og på   det som vart kalla “småmark” vart det nytta stuttorv. Dette var i bakkar og mellom steinar, og graset var så stutt at det ikkje kunne hesjast, men turkast på marka. Også eng-graset vart turka på marka, men etter kvart så vart det meir og meir at det vart nytta hesjar. Då var det å hente fram hesveden, staur og skurer og streng. Dette var også noke som ungane måtte vere med på. For dei bruka som   ikkje hadde hest så var det å drage det på plass, og så måtte strengbuntane berast medan ein vaksen feste strengen til stauren.

Men ikkje alt graset vart hesja. Det som vart turka på marka måtte fyrst spreidast på marka (det vart kalla å kaste graset), og etter nokre timar i sol og vind måtte det snuast. Då var det å finne fram river og så gå over heile  flekken og snu høyet i små skårar. Til fleire som var med på det til fortare vart vi ferdige. Dei som snudde gjekk etter kvarandre og hadde same takta. Om kvelden då skulle graset som låg  til turk på marka sætast. Då var det  å rake i skårar og så setje såter. Eg synes å hugse at høyet måtte ha vore sætt minst ein gong før det vart teke inn i løda, for elles så “slo det seg opp att” vart det sagt. I slåtten var det ofte slik at det brått kunne kome ein regn-eling, (floing vart det kalla) og då var det å finne rivene og springe til grasflekken og rake saman og sæte fortast råd. Småhøyet hadde sin eigen plass i løda som var kalla småhøy-skytja. Dette skulle vere til sauene som likte det svært godt. Det var triveleg å kome i fjøset og kjenne dufta av turt gras og den fornøgde “gurminga” av sauene som togg på det fine graset.

For den som ikkje hadde hest, var  det å bere høyet i hus. Til det var det nytta “byratog”. Dette vart lagt utover marka og så vart kjembe etter kjembe lagt i byrda, og når den var passe stor så var det å setje seg  på marka å prøve og få på seg denne byrda som ein ryggsekk. Det måtte dytting til før beraren kom seg på beina. Ungane måtte også bere sine små byrder.

For den som hadde hest var det lettare. Dei hadde også høyvogn med høykarm som dei kasta høyet  opp i, og som regel var det ungar som trakka høyet slik at lasset vart størst mogeleg.

Den som ikkje hadde høykarm måtte  legge høyet på vogna i kjember, og når lasset var stort nok, la dei over  ei “høytong” og stramma til med tau slik at høyet ikkje datt av underyringa. Denne “høytonga” var like  lang som vogna, men litt smalare. Den var laga som ei grind av tynne raier som var kløyvde i to, laga av selje eller hassel. Denne vart då mjuk og tolde presset utan å breste.

Når slåtten var ferdig, då var det skuronna som stod for døra. Då vart det nytta sigd (ein liten ljå med kort skaft). Dette vart samla i buntar eller korn-band. Her hjå oss vart det nytta korn-hesjar. Den nederste rasta med kornband vart sette mot kvarandre og danna som ein tunnel. Over var det så to eller tre raster med lange troder (raier) som var festa til staurane, og korn-banda hengde over med kornet på same sida.

Her på våre kantar var det ikkje dei beste forholda for korndyrking, men var ein heldig med veret i vekstperioda, så var det ei god hjelp i hushaldet. Det var helst bygg og havre som vart dyrka, men det vart også sådd kveite, som då var nytta til finare bakverk. Kornet skulle vidare truskast og  dryftast før det vart køyrt til maling. Då var det bygdekvernene som vart nytta, men også mylna i Hasundstranda var nytta.

Når kornet skulle truskast, samlast  naboar og gjorde dugnad og hjelpte kvarandre. I eldre tid var det truska med vasskraft, men etterkvart så kom det bensinmotorar, og seinare elektriske motorar. Det var som regel husbonden sjølv som “mata truskemaskina”. Ein person var i korn-stålet og sende kornbanda ned til ein som stod ved sida av mataren. Han løyste opp bensla på  kornbandet før det vart sendt gjennom trommelen. På denne måten vart kornet og halmen skilde slik at kornet vart liggande att på golvet, og ein person raka bort halmen og sende   den opp i halm-stålet der det var ein eller fleire ungar som trakka i halmen for å få plass til alt. Halmen vart seinare nytta til for til dyra. Den vart  også nytta som bolster (madrasser) i sengene før det vart vanleg med madrasser med fjører i.

Potetopptaking

Men før truskinga var det nok potetopptakinga som stod for døra. Potet- greva vart leita fram og vart nytta  til å hakke opp potetene med. Sjølv om enkelte nytta hest med plog, så vart det likevel også hakka over, for det måtte vere minst mogeleg att i åkeren. Men først skulle kålet skjerast slik at åkeren var klar til opptakinga tok til. Var kålet grønt og fint vart det hesja og nytta til dyrefor.

Når hakkinga tok til, så var det som vanleg to eller tre potetforer på kvar, men for ungane vart det nok med ei. Likevel så vart det hardt å fylgje dei vaksne. Det var mange dårlege ryggar i potetopptakinga.

Potetene vart sorterte etter kvart, store poteteter i ei bøtte, små og litt rotne i ei anna. Når bøttene var fulle vart dei tømde i kaser som stod på åker-reina. Dette var store trekasser med tau til bere-reimar, og når den var full så vart den boren til potetkjellaren for lagring. Dersom det var  dårleg ver med regn under opptakinga, då vart nok potetene sette til  turk i løde eller kjellar. Dette for om mogeleg å hindre at det vart rote på potetene.

Potetene vart lagra i potetkjellarar. Enkelte hadde ein eigen jordkjellar til dette, og det var nok den beste løysinga, for poteter og grønsaker heldt seg best der. Elles så var det eit eige rom i kjellaren med bingar til potete og grønsaker. Dei gamle kjellarane hadde solide steinmurar, så her vart også resultatet brukande.

Etter at kornet var truska så var vi komne langt ut på hausten og den årlege haustslaktinga stod for døra. Dette var nok for mange ei vond tid, spesielt for ungane. Dei visste vel at dei små, fine lamma og den vesle kalven som dei kosa og kjæla med ikkje  hadde så mange levedagane. Men i vissa om at det til våren kom nye lam,  så vart det godteke.

Før slaktinga tok til så måtte sauene klippast. Ulla måtte takast vare på  for seinare å verte karda og spunne heime. Den som hadde meir enn til heimebruk kunne levere ein del av ulla til fabrikk. Den gongen vart ulla ikkje betalt med pengar, men det måtte takast ut varer som betaling. Seinare så vart det ordna med at ulla vart seld mot betaling i pengar.

No stod det for tur eit vanskeleg val. Kven skulle få leve, og kven skulle bøte med livet. Her måtte ein då som no velje ut frå alder og kjønn. Den som hadde meir enn til husbruk, kunne levere dyr til slaktar, og her fekk gardbrukaren pengar for dyret. Det kom godt med i ein ikkje altfor god økonomi. Rundt om på gardane var det nok gardbrukaren sjølv som stod for slaktinga, men elles så var bygdeslaktaren god å be om hjelp om det skulle trengast.

Slakting av kalvar og større dyr føregjekk som regel på låven, medan slakting av gris og sauer føregjekk i kjellaren.

Det å få grisen ut av fjøset kunne ofte vere ei tolmods-prøve, og det var  nok ofte at grisehyla høyrdest lang veg. Det kom nok helst av at grisen vart nervøs, for det vart nemleg sett “tryne-ved” på han før han vart teken or fjøset, og også gjerne eit fotband. Og når då grisen ikkje var villeg å gå, så vart det stramma i “tryneveden”, og då kom hyla. Sjølv har eg aldri nytta anna enn eit fotband på ein av bakføtene, og så har grisen fått rusle av garde utan at det har vore den minste lyd.

Til griseslaktinga trongs det varmt vatn til skåldinga. Etter at grisen var avliva og tappa blodet av, så vart den  lagt på slaktebenken og det vart aust varmt vatn over for å få busta lettare av. Det var også nytta ein striesekk som vart lagd over dyret og så aust vatn over den. Dette for å spare på vatnet. Seinare vart det nytta eit kar som vart fylt med varmt vatn i passetemperatur, og så vart dyret duppa  i det før det vart lagt på benken for skålding.

Når så dyret var skålda og låg der på benken så glatt og fin som ein nybarbert kjake, då skulle dyret åpnast og innvolane skulle uttakast. For den som sjeldan var med på dette, så var det nok mange som måtte ein tur ut for døra og brekke seg. Men for den som ofte var med på slakting, så var dette ei rutine på lik line med andre gjeremål.

Av innmaten skulle det meste nyttast. Det var blodet som skulle rørast   og stellast for seinare å nyttast til  blodpølse eller blod-pannekaker. Tunga skulle uttakast, og volenden skulle takast av (ringmuskelen rundt matrøret). Hjartet og levra skulle nyttast, og tarmane skulle nyttast til å  ha møren i, og tidlegare så vart det også nytta til å ha blodpølsene i. I den seinare tid så er nok dette meir og meir gått ut, og tarmar til møren vert kjøpt hjå slaktar.

Men den tida dette vart nytta så måtte desse tarmane skyljast og snuast og godt reingjerast før dei kunne nyttast. Denne skyljinga vart då gjort  i ein bekk, og det var ofte svært kaldt  for den som stod i bekken og skylde desse tarmane. Dette var seint på hausten med sludd og haglebyger. Men det måtte gjerast. Dette med å utnytte alt av dyret det galdt også kalvar og sauer.

Når dyra så var sundlema, då skulle kjøt og flesk saltast. Ein del skulle saltast og hengast til turk som speke- flesk og spekeskinke eller spekekjøt, og møren skulle sjølvsagt hengast til turk. På kjøkenet vart det no ei hektisk tid. Det skulle lagast blodpølse og leverpostei. Av sauetalga skulle det lagast “ talga-botnar” til seinare bruk i mat laginga. Av griseistra vart det laga det finaste smolt som kom godt med når julebaksten tok til.

Her var det mykje god mat i vente. Etter at frysaren og kjøleskapet kom i bruk, så har det vorte mykje meir lettvint for den som skulle ordne med dette. Visst kunne ein få ei svinesteik kva tid på året det skulle vere før også, men då måtte ein gå til slaktaren og kjøpe den, og det var det slett ikkje alle som hadde pengar til. No kan vi gå i frysaren og hente den.

Bakstedag

Ei anna onne, eller “vinnje”, var bakstedagane. Det vart i denne tida baka store stablar med flatbrød som vart brukt utover i heile året. Det vart også baka lefser. Desse vart lagra i stablar på stabburet, og tillaga etter behov.

Desse bakedagane måtte sjølvsagt vere etter at kornet var male utpå hausten. Det var då slik at konene på nabogardane samlast og baka flatbrød og lefser. Det var då gjerne slik at dei  samlast i den kjellaren som var størst  og hadde “bakstehelle”. Det var ikkje alle kjellarar som hadde slik omn. I kjellaren på Klubbeneset var det ein stor fyringsomn med to steikeheller i, så her gjekk det forholdsvis fort med steikinga, og her vart det baka til fire- fem gardar.Det var som regel eit mannfolk som stod føre steikinga og vedberinga, og det gjekk med mykje ved.

Det var gjerne fire koner som sat og baka, og den femte laga deig og emne. Det var livleg og triveleg i kjellaren slike dagar, og praten, historiene og låtten sat laust, og du høyrde duren av kjevla på god avstand.

Det var ofte vanskeleg å steike unna når det var tre-fire rutinerte koner  som baka, men då vart brødet berre halvsteikt, for så å take det att seinare og steike det ferdig.

Det var nok slik at ungane på desse gardane gjorde seg ærend for å sjå på  bakinga, men det var nok helst for å kjenne den gode lukta og smake det gode brødet som lokka mest. Herlege  tider. Det var elles litt av eit syn når brød- stablane skulle fraktast heim til kvar enkelt. Dei som hadde lengst veg, pakka inn brødet i klede, og brukte hest og vogn til å frakte det heim med.

Juleførebuing

Seinare vart det julebaksten som stod for døra, og det skulle vaskast og  stellast i stand til julehøgtida. Til jul skulle også halmen i sengebolstrane utskiftast med ny. Det var stas når du skulle legge deg første kvelden på  den nye halmbolstren.

Framover mot julehøgtida var det at julegåvene måtte lagast, eller kanskje  fekk ein råd til å kjøpe eit eller anna som du visste det vart sett pris på. Juletre skulle også hentast, men det skulle ikkje pyntast før vesle-julafta om kvelden.

Før det vart vanleg å kjøpe det som trengdes av frukt, neter og sjokolade, var det å samle neter under hasselbuskene, og å prøve å take vare på epla frå trea i hagen. Det var nok litt vanskeleg, for det ville som regel verte litt rote på dei.

Når kyrkjeklokkene “ringde jula inn”, måtte vi stå ute på trappa og høyre på dei og prøve å kome i ei retteleg god julestemning, og inne i stova venta det eit veldekka bord med mykje godt, og det meste var henta frå eigen gard.

Første juledag var det nærast ei plikt å reise til kyrkje, og før det vart vanleg å fare i bil eller buss, så var det å setje seg i færingen og ro over vika. Den tida var det mange færingar fullasta med folk som var på kyrkjeveg.

I dagane mellom jul og nyår var det at  julefestane vart avvikla, og innimellom var det juleselskap for slekt og vener.

Sild-, torsk- og seifiske

Over nyåret venta det ei ny onn. Det var sildefisket. For som regel så var småbrukaren også sesongfiskar, og  då var det storsildfisket og seinare torsk- og seifisket som var det vanlege. Klargjeringa til fisket starta mellom jul og nyår, for det måtte vere  klart like over nyåret om silda skulle kome inn tidleg.

Den som var med på dette fisket, var då ute heile veka og kom heim til helga dersom fisket foregjekk i nærområdet. Var det sildeinnsig lenger sør eller nord, så var dei nok ofte borte også i helgane.

Men når dei kom heim så hadde dei med seg ei stor silde-honk eller torsk eller sei. Og då lukta det steikt sild eller sei i dei fleste husa. Det som ikkje vart nytta med same, vart flekt og salta, eller hengt opp til turr-sild. Det  var eit vanleg syn at det hang stenger med sild som vart nytta som boknasild eller turrsild.

For den som hadde gardsbruk var det vanleg at dei i slutten av fiskja tok med seg heim ein god del sild som vart opphengd til dyrefor. Det vart  då strekt streng på uthus-veggane og silda spretta opp i buken og hengt over strengane. Dette vart så nytta  til dyrefor. Eg kan hugse at det om sommaren når kyrne var i utmarka  på beite, så var det alltid med nokre sildar som kyrne fekk medan dei vart mjølka.

Etter sildefisket var det torskefiske, og seinare fiske etter sei og lyr utanfor kysten i nærområdet. Dette som regel med det same mannskapet som på sildefisket, men det hende nok at ein eller annan måtte gå i land på  grunn av at arbeidet på eit litt større småbruk venta.

For eldre personar, og den som ikkje var med på fiske utanfor kysten, brukte det som vart kalla “småtorske- garn”, for litt utpå sein-vinteren var det eit ganske bra fiske ute på “Søyla” mellom Dimnøya og Hatløya, og på Dimnavika. Dette kom også godt med som matauke, og det som ikkje vart nytta med det same vart flekt og salta til saltfisk eller klippfisk, og kanskje vart det så bra fiske at dei også kunne selje til fiskehandlar. Ei lita ekstra-inntekt kom også godt med i kvardagen.

No har eg nok kome tilbake til utgangspunktet og må setje ein strek her.

Men etter denne tida så har tidshjulet riksa og gått, og vi har kome til år 2012. No finns det nok ikkje eit kjøken der det sit noken og bitt eller bøter garn. Det finns nok heller ikkje noken bestefar som “tindar” river eller lagar sovlar eller ei bestemor som nynnar og syng og kaurar og spinn. Og den svarte komfyren i kråa er forlengs utskifta. Arbeidet på garden vert utført med traktor og eigna reidskap til dei ymse arbeida. Jau, det har vorte mykje lettare på så mange måtar, og godt er det.