Notbasar frå Ulstein

I 1934 kom det fyrste ekkoloddet i ein norsk fiskebåt, ein notbåt frå Fister i Rogaland. Reinert Bokn hadde høyrt rykte om at fiskestimar  avteikna seg på dei engelske ekkolodda, og tinga eit slikt lodd gjennom importør Inge S. Årstad i Stavanger. Med engelsk montør og tolk blei eit såkalla admiralitetslodd montert i den 47 fot store brislingsnurparen ”Signal III”. Reinert snakka ikkje  høgt om handelen, og båtens åtferd skapte oppsikt under brislingfisket i 1934. ”Signal III” køyrde frå fjord til fjord, og overalt kvar han kasta fekk han fangst: sjølv på stader der ingenting, som fugl eller åte, var synleg. Sesongen blei svært god, og resten av flåten fekk snart kjennskap til hjelpemiddelet om bord.

I 1935 blei havgranskningsbåten «Johan Hjort» også utstyrt med Admiralitetslodd frå Henry Hughes & Sons, London. Loddet blei brukt under lofotfisket same år, nokre sildesnurparar fekk også i 1936. Omstillinga gjekk seint, og det var først etter andre verdskrig og utetter på 1950-talet det store gjennombrotet kom.

I det store sildefisket på 1950-talet var snurparen utstyrt med to notbåtar, ein på kvar side. Halvparten av nota låg i kvar båt og var «kveila» rundt hekken på snurparen. Dei hadde også ein basbåt, eller lettbåt, som stod i eine sida framme på dekk. Det var denne båten basen brukte, og han hadde med seg ein såkalla lettbåtroar, som blant anna skulle sørge for at motoren var i orden. Han skulle også hjelpe basen med ulike ting, og han var også delvis rådgjevar for basen. Derfor var det ikkje sjeldan at lettbåtroarane også blei basar. Ordet lettbåtroar skriv seg frå den tida lettbåten blei rodd. Det same blei notbåtane i si tid.

Når snurparen fekk registreringar på ekkoloddet om bord i storebåten, blei lettbåten med basen og lettbåtroaren sett på sjøen. Notbåtane eller doryane var om lag 30-32 fot. Begge båtane blei låra ned og med bukta av nota mellom seg følgde dei no basen, klar til å kaste. Basen måtte både berekne straum, men ikkje minst måtte han vere strateg i høve til at det var tett i tett med båt, såkalla klasar. Ofte var det skarp konkurranse, og regelen var nådelaus, men grei. I ein konkurransesituasjon var det den som først starta kasting av nota, som hadde fyrsterett. Det skapte nokre situasjonar med usemje og kjeftbruk, men som regel gjekk det bra.

Basen slo som regel ut med hendene når han ville at nota skulle gå, men enkelte gjorde andre teikn som å snu på hua for å lure konkurrentane. Notbåtane gjekk no ut nota i ein ring dirigert av basen for å ringe inn silda. Når nota var ute, møttest dei to notbåtane, og dei blei surra saman. No starta snurpinga slik at nota blei tett i botnen. Lina som dei snurpa med, gjekk gjennom snurperingar, og når desse ringane kom opp i notbåtane, var nota tett. Det var ikkje uvanleg at basane leita fram handloddet og lodda inne på nota for å taksere mengda av sild i nota.

Storebåten tok no nota på sida, og to taustropper som dei kalla plenter, ei framme og ei bak, blei festa til nota. Medan mannskapet i notbåtane tørka, som det heiter, blei nota sydd til ein vaier langs rekka. Når nota var tørka opp, var silda trengt saman, og håvinga kunne starte.

Som ein skjønar så kvilte det eit stort ansvar på basen. Det var basen som fekk æra når det gjekk  bra, og det var han som blei syndebukk om det skar seg. Men dei hadde god betaling, kor mykje dei hadde, varierte, men eg har kjelder som fortel at dei hadde opp til fem gonger meir betaling enn ein fiskar. Men dette er lottsystem; det vil seie at lite eller ingen fangst: dårlig betaling, og god fangst: god betaling. Kor mykje dei beste basane hadde, var noko som ikkje blei snakka så høgt om. Men dei var på mange måtar som ein fotballtrenar. Det var vinn eller forsvinn, og mange basar fekk sparken. Mine kjelder seier at dette av og til var urettvist fordi grunnlaget for å lukkast også hadde å gjere med både mannskap og bruk om bord i dei båtane. Fleire basar kunne mislukkast på ein båt og lukkast på ein anna, det hadde ofte med at dei hadde betre notbruk og betre mannskap.

Bilete til høgre: Basen på jakt etter silda om bord i basbåten, her representert ved Nils Notanes, Dimna. 

Ved hjelp av ulike kjelder har Aksel Hauge skaffa eit oversyn over kven som har vore basar som er frå Ulstein kommune. Han har også samla inn mykje av det omfattande  bildematerialet. Dei langt fleste var med på fisket med notbåtar, medan nokre var også basar etter at kraftblokka kom. Det kan tenkjast at nokon kan vere gløymde. Det er ikkje kjend kva tidsperiode dei var basar, noko som kan gjere bildematerialet  noko usikkert fordi det har vore fleire båtar med same namn.

Storsild, Vintersild. No kalla Norsk vårgytande sild.
Maks storleik: 40 cm og 500 g
Maks levetid: 25 år
Leveområde: Nordaust-Atlanteren
Gyteområde: Møre og Nordland
Gytetidspunkt: Februar–mars
Føde: Plankton
Spesielle 
kjenneteikn: Lever i tette stimar som bevegar seg som ei eining

Det er sild som ikkje er kjønnsmogen. Ho veg opp til 200 g og vert fiska på strekninga Rogaland—Finnmark.

Mussa er småsild som enno ikkje er årsgamal. Den er som oftast under 12 cm lang. Etter at sildebestanden braut saman, har det ikkje vore lov å fiske mussa. Utviklinga av fiska kvantum vintersild i tidsromet 1950-1960:
1950: 8.293.607 hl
1951: 9.548.456 hl
1952: 8.822.206 hl
1953: 7.205.899 hl
1954: 11.744.411 hl
1955: 10.380.785 hl
1956: 12.321.064 hl (toppåret)
1957: 8.554.640 hl
1958: 3.712.836 hl
1959: 4.447.916 hl
1960: 3.227.434 hl