Ulsteinelva

Denne var nok den mest brukte kverna i mi tid. Her er det ikkje noko spesielt å merke. Eg har sjølv vore med og brukt denne. Eg vil tru at dette er ei av dei første, i og med at ho ligg ved sjøen og at støa til kyrkja og nausttilflotet ligg innanfor.

På Gåsneset brukte vi tidvis denne kverna under krigen.

2 Nilskverna (Nilsgarden) Bnr. 8

Denne kverna vart nedlagt på 1800-talet. Olav Welde bygde kraftverk på denne tomta. Kvernhuset vart rive ned, og eit lite hus vart bygt på tomta. Dette elektrisititetsverket vart drive av ein liten turbin. Ei lita trebru gjekk frå enden av Husladammen og bort til huset. Inne lukta det varm smørjeolje og flatreimar som var smurde med harpiks.

Til husbruk hadde dei straum frå dette elektrisitetsverket og ikkje frå Ulsteindalen. Dette huset forfall og er no vekke. Turbinen låg der lenge og rusta.

3 Husekverna (Husegarden) Bnr. 5

Husekverna vart også riven før mi tid. Denne kverna låg slik til at landsvegen gjekk nedanfor denne og oppover mot nord, etter gamlebrua. Gamlebrua var ei boga steinbru som ramla ned etter at låsesteinen i toppen av bogen vart fjerna.

Kverna her vart også brukt til tresking. Ein brukte kallen til drivkjelde og hadde reimar heilt ut i Husegarden, over Ivamarkane. Om hausten vart hjula hengde på staurar heile vegen.

Tett før siste krigen bygde Per Moldskred og Elias Skeide skyljekum for støypesand her. Sanden måtte reinsast for raudaur før bruk. Dei hadde kontrakt med Huse-Johan om bruk av vassfallet. Lastebilane tippa sanden frå grushola på Skeide ned i ei renne ved landsvegen, i ei prismeforma tretrakt med luke i botnen. Bilane rygga under denne og tok igjen sanden her.

4. Tolleskverna (Tollesgarden) Bruk nr. 3

Det er vanskeleg å seie når denne kverna vart tatt vekk, fordi A/S Ulstein Mølle kom på denne tomta. Mylna vart flytta til Hasundstranda og elektrifisert, etter 1917.

Plattingen som ho stod på var der i mine unge dagar. Han var støypt med svært grov avsand frå elveosen. Der var det felles sanduttak for alle grunneigarane. Plattingen var ca 7×8 m. Turbinen til mølla var ei «seiandesegn». Det var ein aksjonreaksjonturbin som var inne i ein silo av tre. Denne dreiv då kvernsteinane. Vatnet kom inn på toppen av tønna og inn på ein propelliknande rotor.

Tomta og plattingen vart litt seinare ombygt til sagbruk. Renna for vatn vart støypt tett, og eit stort vasshjul med eit tverrmål på ca 2 meter vart nytta til sagbladet som saga 8″-10″ plank. Eigarar var Svein Svendsen, Ole Flø og Olaf Ulstein (Plass-Olaf) med fleire. Då denne saga vart seld, vart tomta slegen saman med Jenseigedomen og seld til Roger Hasund som bustadtomt.

I åra mellom mølle og sagbruk, var plattingen brukt til dans. Laurits Ulstein og tidlegare nemnde Henrik var habile spelarar på trekkspel. Seinare vart plattingen knust med slegge. Ein meinte at reven opp i gardane kasta ungane på grunn av bråket frå dansen!

5. Jenskverna (Jensgarden) Bnr. 17

Dette er det einaste bruket på Ulstein som ikkje er delt. Denne kverna var også ute av drift i
min barndom. Kverna var bygd opp av gamlehuset i Jensgarden.

Då Rasmus skulle lafte om (nove om) gamlestova, var endane så dårlege at det berre vart kvernhusstorleik att. Han kjøpte ei «Selbukvern» som han sette opp på sørsida av elva. Han meldra til folk ute frå øyane og tente ho innatt det første året. Denne informasjonen er etter Olaf Hasund, bror til Knut Hasund.

I 30-åra kjøpte sonen, Reidar Hasund, ein dynamo. Han tømra eit trehjul, litt mindre enn kvernsteinen. Han tok så bort øvre kvernsteinen, monterte aksling og lager på tverrbjelken der korntrakta hang. Han sette så akslingen med ei klo ned på medbringaren for kvernsteinen. Han monterte eit fundament på tømmerveggen utfor dynamoen. Ei brei flatreim med kast på vart brukt. Dette vart gjort slik fordi drivhjulet var horisontalt, medan dynamohjulet var vertikalt. Han sette det også slik at det var festa eit tau oppe på husnova heime, vidare ein streng over elva til kvernhusveggen. Der var det eit tau gjennom ei blokk til stemmehandtaket. Han slapp då å gå over elva eller ned på vegen for å starte kverna. Om natta vart det stoppa. Siste mann til køys slo av lyset!

Dynamoen var så stor at han dreiv ein bakaromn av typen utan plater. Dette gjekk om ein
slo av alle lys. Dette utstyret er no borte. Dynamoen er seld som skrap.

6 Jørnkverna (Godøy­Knut og Jørn Severin) Bnr. 10

Dette namnet kjem av Jørgen frå Saunes, han som bygde garden i si tid.

Kverna stod ved vegråsa som gjekk gard i mellom og over elvevadet. Renneveita for Huslagarden byrja her. Namnet Huslagarden tyder Huslade, ettersom alle lødene og husa stod her. Råsa gjekk over vadestaden, opp Jensgarden til torvskjåane og Skokken.

Kverna var ei av dei siste som var i bruk. Eg har sjølv vore med på å meldre her i 40-åra. Tømmeret skal vere lagra i Jørngarden.

Som ein ser, er namnet på garden gammalt. Men det er ikkje godt å seie om det tyder at kverna er gammal. Svend og Svein er brukt på eigedomane i lang tid, heilt til våre dagar.

Denne kverna er den einaste som står no, men ho er i svært dårleg stand. Ho vart delvis restaurert i 1960-åra av Knut Ulstein (Plasse­Knut). Til dette vart det gjort ei løyving over kommunebudsjettet på kr. 2 000,-. Dette strekte ikkje til, og vidåre løyvingar vart ikkje gitt, endå arbeidet med huset var gratis. Kvernkallen var i dårleg stand, men fullt reparerbar.
Eigarar no er arvingane etter Hans Svendsen.

8 Ivakverna (etter Ivar Olson Masdal, 1800) Bnr. 16

Også denne er vanskeleg å tidfeste. Dette var den garden som var lengst bygsla på Ulstein. Før sjølveiget måtte bygslar halde alt i hevd på garden. Sjølveige kom i perioden 1842-1872. Ivakverna vart prøvd verna av Arnulf Ulstein og Johannes Thoresen Ulstein, samstundes med at Svendskverna vart opprusta i 1960-åra.

9 Kolbeinkverna (Kolløein) Hansgarden, Flø Bnr. 1

Størke Jonson tok over ei kvern i «lausøyrenedteikning» i bygsel frå om lag 1781. Kvernmuren er synleg. Overkvernsteinen er lagt opp ved sida av muren, med steinstolar rundt. Her kan ein nyte ein kopp kaffi. Dette laga eg til i 60-åra. Steinen låg i elva. Eg budde på garden frå 1938 til sommaren 1940. Huset var då vekke. Det stod eit kvernhus oppe i Buskedalen, ved løa i Kolbeingarden. Men det var ikkje originalen. Dette blei brukt til å lagre hesved i. Også dette er borte.

10 Gåsneskverna (Ellinggarden, 1842) Bnr. 14

Denne kverna er nok den første som forsvann, truleg som fylgje av variert bygsling og leige. Garden på Gåsneset fekk medeige i Jørnkverna. Dette viser skylddelingspapira. Det er berre spor etter muren, fallet og dammen. Elva deler seg her. Kvernsteinane vart borte då odelsguten Enok Ulstein (Post-Enok) skulle bruke dei til hagebord framme i posten ved Vikeelva. Det var i 1924.

Funn viser at ein har brukt varierte metoder for maling av korn. Den første kverna er morteren – rullekverna – handkverna. Og så har vi til sist kvernsteinen, med forskjellige driftsmiddel.

Den første metoden som har kome fram på Ulstein med sikre teikn, er handkverna. Det vart funne mange handkverner nede ved sjøen i «Husegarden» då ein dyrka der. Det er difor truleg at busetnaden var her i den første tida, med desse avanserte kvernene. Seinare har utviklinga gått mot elva og vassdrift.

Det viser seg også at kvernsteinane har vorte større og tyngre frå jernalderen og fram mot vår tid. Kvernene ved Ulsteinelva er difor vanskeleg å tidfeste. Berre eldre bygselbrev stadfestar tidsperspektivet. Kor mange, og kvar den første var, er det umogeleg å seie. Truleg var der i fyrst­ninga ei til felles bruk.

Men seinare, etter at det vart sjølveige, og folk tok til å tene pengar på meldring, med mottak av korn frå øyane, har kvart hovudbruk hatt si kvern. Truleg kom desse seint på 1700-talet, fram mot 1840.

Kverneigarane sette opp to små hus for mellomlager av korn og mjøl. Husa var truleg ikkje større enn 2-3 x 2-3 meter. Det eine stod på Skeidsberga, det andre på Laberget ved Ryssholmen. Husa var heilt enkle butler med torvtak og fundament etter mønster av stabbura, slik at mus og rotter ikkje skulle ta seg inn.

Folket frå øyane sette kornsekkane inn her. Dei vart så henta av kverneigarane. Kverneigarane sette så inn sekkar med ferdig male mjøl. Korleis betalinga blei gjort, er uvisst.

Det er også sikkert at den næraste kverna var brukt i hovudtunet (før utflytting) til tresking av korn. Dette var før olje- og elmotoren si tid. Då kverna kom, la dei vekk tustra og skjedda.

Eg har sjølv ei «grunnmus», eit lager av stein som har stått i gamleløa til Nilstunet i Huslagarden. Det vart funne då eg grov tomta mi. Ein brukte hjul på staurer og taureimar.

Kvessing av kverna gjekk føre seg slik:

Ein festa ei tautalje gjennom auget på steinen, og letta han på skrå, slik at underflata viste fram mot døra. Ei gammal fil som vart kvesst i enden, og med skaft på, vart brukt til å banke små hakk i fjeset på steinen. Han vart sidan lagt på plass og kverna vart starta.

Ein gav ho skjelsand nokre omdreiingar til steinen vart passe grov. Dette vart kalla å sandmale kverna. Det første produktet som kom ut tok ein vare på til dyrefor.

Ein nytta det som heitte lettekorn etter sanden. Lettekorn var korn utan kjerne.

Det er mange tynne og slitne kvernsteinar ved kvernhustomtene. Det tyder på mange års drift. Dei kan også vere flytta frå andre elvar. Dei siste kvernsteinane som kom var banda med jernringar oppe og nede for at dei ikkje skulle sprekke. Truleg sprakk kvernsteinane av og til under arbeid med kvessing.

I 1723 var der på Ulstein 7 kverner som brukarane mol korn på både til seg sjølve og andre. I
1758 var ei av dei ute av drift og til nedfalls.

I 1801 var det også ei storkvern ved elva. Det er uvisst akkurat kvar ho stod. Kanskje var det der som A/S Ulstein Mølle vart sett opp i 1900. På denne kverna vart det male havre.

Lars Garshol og Hans B. Osnes kjøpte kverna og flytta ho til Hasundstranda. Seinare vart ho flytta til Saunes.

Flaumelv

For ein del år sidan hadde eg ein samtale med Ruben Ulstein (Huse-Ruben). Han var fødd i 1898. I 1905, då han var 7 år, møtte han Hans Olson Ulstein (Kolbein-Hans, 1831-1905) på vegen på Storeelvbrua.

Hans hadde då bufeet gåande på beite oppe i Brekkane. Ei av kvigene hadde falle i elva. Det var då fullt av folk langs elva. Det var strekt fleire tau tvers over denne, for å berge kviga. Men dei lukkast ikkje. Ho for ut i fjorden og drukna. Elva kunne såvisst vere farleg!