Tru og overtru i gamle dagar

Bestemor mi, Oline Buset, fortalde til meg denne soga: Ein mann tykte sjølv at han var av så fin ætt. Folk ville vite kva det kom av. Dei visste ikkje om den fine ætta hans. «Veit de ikkje det», sa han.» Min bestefars farfars far var soneson åt ein lensmannsson».

Ein mann som såg godt

Ein mann låg ein vårdag ut i Hamaren og fiska. På Ytreflø heldt dei på å så bygg. Han såg så grant, sa han, at dei sådde byggen for tjukt. Frå Hamarskallen til Ytreflø er om lag 23 -25 km.

Ein skatt

Segna seier at ein stad mellom Garshol og Dimnasund er nedgrave ein skatt. Denne skatten er så stor at han skatta for Norge i sju år.

På Sandhaugane på Garshol ligg nokre gravhangar/røyser. Gjennom sundet mellom Garshol og Sundgot kan ein fara (ro) berre når det er høg sjø, full flo. Difor måtte dei som ville ro gjennom sundet ofte venta på at sjøen flødde opp.

Ein gong låg ein mann frå Aurvåg her og venta på at sjøen skulle flø opp. For å trøyta tida, tok han til å kasta opp ei av gravrøysene. Ein annen mann som også låg der, tok til å hjelpa han. Dei kom ned på ei stor steinhelle. Mannen frå Aurvåg letta så mykje på hella at han fekk gløtta innunder; men med same seig han ned og ynka seg og lest vera sjuk. Den andre mannen måtte gå ut til Garshol etter hjelp. Men då han kom inn att var aurvågmannen vekk. Dei såg han langt inn på vikene. Det vart sagt at etter den tid var det stor rikdom der i garden. Folk trudde difor at han hadde funne ein stor skatt i gravrøysa.

Ei øy, eller ein holme, like utfor Håheim vert kalla Furøya. Øya har lange vågar og gode hamner. På øya stend ein stor kristtorn, attmed ein hammar. Om den har eg høyrt denne segna:

I ein av desse vågane låg ein gong ei jakt. På jakta var det utanom skipperen to unge gutar. Gutane rauk i hop og slåst og det enda med at dei begge vart drepne. Skipperen gravla dei på øya, på kvar sin stad. Den eine av gutane var son til skipperen.

Året etter kom han tilbake og planta ein kristtorn på grava. Kristtornen treivst, voks og vart stor, og den stend der ennå.

Olaholmen

Olaholmen heiter ein annan holme, ut for Håheim. Den har fått namnet etter ein mann, Ola, som budde der. Tufta etter husa hans syner ennå.

Denne mannen var ein tjuv. Han stal sauer og geiter opp i utmarka og han stal elles mangt anna. Då myndigheita kom for å setja han fast, og i det høve granska husa hans, fann dei mykje tjuvgods. Tjuvgodset hadde han gøymt under ei steinhelle i stovegolvet sitt.

Dimnalegane kalla dei ein husmannsplass attved Ytre-Dimnanaustet. (Plassen er nå nedlagd).

Her budde ein gong ein mann med familien si. Dei hadde mange barn, og det var smått med mat i naudsåra. Dei svalt ofte. Ein dag frette han at det var kome ei korn­skute som låg i Holmesundet og selde korn, men mannen hadde ikkje pengar å kjøpa for. Han tok då med seg ein av smågutane sine og selde guten til jakteskipperen for ei tunne bygg.

Om natta kom guten seg til røming. Han greidde å koma seg i land på Hatløya, etter ei trosse. På Hatløya kom han seg inn til ei kjerring. Ho løynde han til jakta var faren.

Jakteskipperen leita etter guten, men fann han ikkje og måtte reisa vidare utan guten. Guten kom heim til foreldra og vaks opp der.

I gamle dagar hadde dei ei sterk tru på at det å få mykje og godt smør var ei stor lukke som ein laut akta seg vel for ikkje å missa. Å missa smørlukka kunne lett gå dersom ei anna kjerring fekk tak i smøret hennar, for då vart det overført til henne som tok det.

Ho som hadde dårleg smørlukke, var på si side om seg, og gjorde alt ho kunne for å få tak i smør frå ei som hadde god smørlukke.

Det var mange råder dei brukte for det. For eksempel, når folk gjekk til kyrkje, brukte dei alltid å ha med nistemat. Nistematen sette dei inn i eit hus i nærleiken av kyrkja. Då, medan folket var i kyrkja, sneik gjerne den som var på jakt etter smørlukke seg inn i huset der nistematen sto. Ho passa så på å bytta sitt smør med ei som ho visste hadde god smørlukke. Dermed flytta smørlukka frå den ein til den andre.

Kvinnene hadde ansvar for, måtte syta for, klede, både gangklede, sengklede, o.a. og det var dei som hadde arbeidet med å karda, spinna, spøta, veva og sy. Mange laga svært vakre plagg. Dei såg det sikkert som ei ære.

Som eit bevis på kva ei bondekone kunne driva det til i kunst, er fortalt:

Det var ein gong ei kone som spann varp til veven sin, og varpet var så tynt og fint at då ho hadde rent veven, kunne ho draga heile veven/renninga gjennom ringen sin.

Om det er sant, veit eg ikkje.

Når kvinnfolka gjekk til kyrkje, måtte dei alltid ha med eit reint og pent stroke lommetørkle, pent lagt ned på salmeboka si. Salmeboka bar dei mellom sine ihoplagde hender. Var dei av «finare folk», måtte dei gjerne ha fleire lommetørkle, og av ymse fargar.

Før i tida brukte kvinnene gjerne vylahue når dei gjekk til kyrkje eller andre festlege samkomer, konene hadde svarte og ungjentene brune.

Det har vore meg fortalt at då engelskmannen i krgsåra 1812-14 stengde for innførsla av varer, kom her korkje korn eller noko anna til lands. Då det også vart uår i landet, kan det lett tenkjast at det vart hungersnaud. Det vart det også, men ikkje så gale som det kunne ha vorte. Her var bra høyavling, så dei fekk mykje gras, og halmen var grøn og god som for, så det vart godt om mjølk. Med det livnærte dei seg ein god grand. Det har vore sagt at for å få litt meir fast føde, var det sume som skeia sur mjølk i varma søt­mjølk så det vart kost og myse, så åt dei kosten som turrmat. Korn var det lite av. Vel hadde ein kaker, nokre grøne «såder» etter haustinga og noko bark, men kva klakk vel det?

Året 1812 var eit godt notår. Dei som hadde hasselskog plukka neter, som dei mol og brukte i brød. Dette kom vel med for dei som måtte nøya seg med, eller spe på med bork til brød.

Men her var godt om fisk. Den kom i store stimar inn under land og var lett å ta. Det var eit gode som sikkert berga mange frå å svelta. Karfolka rusta båtane sine med segl for at dei kunne sigla frå engelskmannen, – på vona han ville ta dei. Det var for det meste berre eit færingssegl til klyver dei hadde. Sjølvsagt var det ei god hjelp med all denne fisken, men utan «grønmat», kornmat, vart det vanskeleg.

Då tok mange til å reisa til Danmark etter korn. Dei rusta båtane sine med fleire segl, og for i opne båtar her i frå. Det var eit farleg spel, og engelskmannen gjette på dei.

Mellom dei som reiste til Danmark etter korn i krigsåra 1812-14 var Kristen Ertesvåg. Han rigga ut båten med fleire segl, og på den måten prøvde han å sigla frå engelskmannen.
Bestemor mi sa at han reiste tre gongar til Danmark. Dei to fyrste gongane gjekk det godt, men den tredje gongen vart han teken til fange av engelskmannen og ført til England. Der sat han til krigen var slutt.

Kva karer han hadde med seg på ferdene, nemnde ho ikkje, og ikkje hev eg høyrt det av andre.

Ho fortalde ogso at då han var gamal og skral sat han godversdagar om sumaren i solveggen. Brått kunna han taka seg til føtene og seia at han var ikkje verd at sola skein på dei. Grunnen til det visste ho ikkje.

Ein gong kom engelskmennene inn på Grasøya og reiv ned signalstonga.

Dei som heldt vakt kom seg til røming og rodde inn til Flø. Det vert fortalt at då dei kom inn til Flø var dei heilt utkøyrde og forvirra. Ein av karane «dreiv å haude» då han kom opp i fjøra.

På Kleiva er ei gamal, lita stove. Ho er bygd av svære stakkar, berre 4 stakkar i høgda. Stova er 3 m i kvar kant og om lag 2 m. under rafta. Stokkane er flata på innsida, men mønehogde på utsida. I ein stokk inn for døra er innripa 1616. Stokkane er merka, so det syner at ho ein gong hev vare flytta og sett oppatt. Ho hev i lang tid vore brukt til sauefjøs på garden.

Segna seier at timberet til stova hev vore hogd på Lemane på utsida av Høgåsen. Om so er, må der ha vare stor skog den tida.

Johannes Peterson Skeide, fødd 30. oktober 1822, son til Peter Nilsson Skeide og kona, Serine Jonsdotter, fødd Osnes, gjekk på landbruksskule. Det fyrste kurset i Møre og Romsdal.

Ferdig på skulekurset vart han rådsdreng (praktisk lærar) på skulen. I 1850 vart han gift med Helga Steffensdotter Flo frå Stryn. Han kom så heim og fekk kjøpa seg bruket Vollane på Osnes og tok til å dyrka der. Men nokre år etter kom son til han som selde og kravde å få bruket attende. Johannes tok då med seg huslyden og ville fara til Amerika. Farbroren, Magnus Nilsson Rise, hadde reist til Amerika med heile huslyden, undatak av eldste sonen, Nils. Det var visstnok i 1851, truleg som den fyrste frå desse kantar. Truleg hjelpte det til at han for.

Johannes fekk utflyttingsattest 23. mars 1853 åt seg og kona Helga Steffensdotter og dei to barna deira, Serine, 3 år og Selma 1 år. Dei kom til Bergen.

Med dei var i Bergen og venta på at fartyet skulle vere reiseklart, vart kona, Helga, svært sjuk. Dei våga difor ikkje å reisa, og faret for frå dei. No var det ikkje anna å gjera enn å vente på eit nytt høve. Dei reiste difor attende til folket hennar i Stryn. Med dei var der, fretta dei at han som tok garden frå dei alt var lei av honom. Dei kom difor heim att og fekk att garden. Det var 14. april 1854.

Johannes P. Skeide bygde nye tidhøvelege hus og dreiv garden fram til eit mønsterbruk. Attåt var han høvedsmann på ottringsbåt, var med i heradstyret og ei tid ordførar. Han var med i styret for Ulstein Sparebank og ei tid kassestyrar der, og elles med i mange andre styre. Han var ein mann som såg langt og fekk gjennomført mangt til nytte for bygda og landet, so ein kan vera glad at lagnaden vart slik at det var her han la ned arbeidskrafta si.

Det kan nemnast at dottera deira, Serine, som var med til Bergen for å fara til Amerika, lærde seg til diakonisse, som vaksen. Sidan vart ho gift med Ole Volle frå Hemnes i Nordland. Dei utvandra til Amerika. So det var der ho hamna til slutt, sjølv om ho måtte snu i Bergen då ho var barn.

Prestane var høge herrar i gamle dagar; når presten kom til kyrkja, måtte den vanlege mannen stå med hatten i handa. Ein prest var særleg streng i so måte. Ein gong presten kom til Ulsteinkyrkja, stod Eirik og prata og vyrde ikkje åtaka av hatten. Presten såg det og skuva hatten av han med staven sin. Eirik luta seg ned og tok opp att hatten og so sa han: «Hatten hev stade både for høge og låge; men ikkje for deg din loppetåge».

På prestegarden Dimnasund skulde det byggast ei stor, ny løe. Material til stavar og betar fann dei i nærmuna, men tre store nok til raftallar var uråd å finna; dei skulle vera so lange som løda, og måtte vera ein svær stokk. Presten sende folk av stad for å leita og til sist fann dei høvelege tre høgt oppe på Sula. Dei felte trea, men makta ikkje å flytta dei, og langt mindre å få dei ned til sjøen. Det var ikkje anna råd dei måtte reisa attande til presten og seia frå korleis det stod til.

Presten meinte det måtte verta ei råd med det. Han tok svarteboka under armen og staven sin i handa og fylgde dei. Komen til stokkane, las han litt i svarteboka, gjekk langs stokkane, strauk over dei med staven sin og bad dei fylgja. Han gjekk føre og stokkane fylgde honom til sjøen. Stokkane vart so slepte til Dimnasund. Her måtte presten til med svarteboka att, og stokkane kom på plass.

Då løda ein gong i 1800 års-tala skulle flyttast til ei ny tuft, var der uråd å flytte dei tunge stokkane. Det var ikkje anna råd enn dei måtte saga dei av og skøyta dei saman att, etter at dei var komne på plass. Prestane hadde ikkje svarteboka då.

Stokkane er raftallar i løda i Dimnasund enno, so kven som vil kan koma og sjå dei.

(prest i Ulstein 1797-1822)

Presten Buschmann hadde lært seg til sjøoffiser; men vart prest i Ulstein prestegjeld. Han var ein dugande mann til mangt; men minst til å vera prest. Det vert fortalt om honom at det hende at han snudde i døra sundagsmorgonen då han skulle til kyrkje og spurde frua kva søndag det var.

Han hadde bygd seg sjøbu. Kara etter sjøbua syner enno. Han hadde notbruk og tvo ottringsbåtar. Den eine «heldt husmann, Peder Thambs Buschmann, Knut, ute» (var høvedsmann på) og drengen «heldt ute» (var høvedsmann på) den andre. Preten var ofte med Knut på sjøen i torskefiske og for ofte på kobbeveiding. Her gjeng mange segner om denne presten, og eg skal skriva ned nokre av dei her.

Presten var som sagt ofte med Knut på sjøen i torskefisket og då ville presten alltid styra. Slik reglane var for sigling med dei gamle båtane, skulle den som styrde ogso ha skautet. I maksver var det lett, men når det røynde på, var det ein stri tørn, som kravde mannen sin fullt ut.

Ein gong presten sat og styrde, auka vinden på, og presten vart brydd med å ha både skaut og styrevol. Han ropa difor: «No Knut, må du koma og taka frå meg skautet».

«Skal eg ha skautet vil eg ogso ha volen», svara Knut.

Presten ville ikkje sleppa frå seg styrevolen, og heldt ut ein stund til; men vinden auka enda meir, og presten bad igjen Knut taka skautet.

Knut svara som sist: «Skal eg ha skautet vil eg ogso ha volen».

Det ville ikkje presten; men då vinden auka enda meir, laut han sistpå lata Knut overtaka både skautet og styrevolen.

Då presten hadde late frå seg skautet og styrevolen og for krypande attover fiskedungen, slo Knut til honom med skautenden over bakenden og sa «Hadde du vore i ro heime og lose i boka di!»

Presten Buschmann var ein ivrig kobbeveidar. Han for ofte på kobbeveiding, og hadde då med seg husmannen, han Knut.

Ein gong skulle presten og Knut, husmannen, ut på Tøyrane på kobbeveiding. Storkobben brukte å halde seg der. Komne ut til Midtfjordsskjera såg dei at der låg ein kobbe på Midtskjera, og Knut ville at dei skulle skyta den. «Nei», sa presten, «då skremmer vi kobben på Tøyrane». Dei rodde so ut til Tøyrane, men der var ingen kobbe å sjå og helder ikkje var der nokon på Erkneskjera. «Ja, så tar vi den på Midtfjordsskjeret», sa presten. Då dei kom inn att til Midtfjordsskjeret, var kobben vekk, og dei måtte reisa heim utan kobbe.

I krigsåra 1812-1814 var presten Buschmann sett til å kommandere over vaktstellet her på ytre Sunnmøre. Dei som var med i vaktstellet her i Ulstein heldt han eksis med på Jarbrygga, den gamle Skeidsvollen på Skeide. Han var svær å kommandere, fortelest det. Han talde dei ogso til å vera modige når det røynde på.

Ein gong såg det ut for å vere alvor. På Grasøya var vakt, og der var varde/vete, som dei skulle tenna/brenna om, eller når fienden kom.

So ein dag var eit engelsk krigsskip kome inn til Grasøya, og dei gjekk i land og tende på, so veten brann. Dei kom so roande mot Flø. Her stod bøndene vakt, var samla, og presten var der og hadde kommandoen. Alt tydde på at det vart alvor. Då båten nærma seg land, sa presten:

«Nu er det tid at vi gjemmer oss i urene».

Nei, meinte bøndene, presten hadde so ofte talt dei til å vere modige når det røynde på, so no ville dei syne kva dei dugde til.

Att ved stranda stod nokre møkkasledar som fløkarane brukte til å køyra fram tare med. Presten stod då eit bel og såg seg ikring. So sa han: «Ja, så gjemmer vi oss bak møkkasledane», og so la han seg ned bak ein møkkaslede.

Kva grunnen var, veit eg ikkje, men båten med engelskmennene snudde og presten kunne krypa fram frå sleden.

Som nemnt framanfor, hadde Buschmann kommandoen over bøndene i krigsåra 1812-1814.
Han heldt eksis med dei preikesundagane etter preika. Alle var pliktige å møta og til å ha med ei eller anna verje (våpen). Han ekserserte med dei på Vollane, eller Jarbryggene. Ein gong såg han ein mann som ikkje hadde med noko verje. «Har du ikke med verje i dag mann?», sa han.

Nei, han hadde nok ikkje det.

«Ja, ja, du har så tykke legger at hvis du tramper i jorda med dem blir engelskmannen sikkert redd.»

Dei hadde også ottringar flytande, for å ha dei klare om det trongst å ro, for å møte engelskmannen.

Presten stod og såg på når drengane hans spadde brenntorv. Myra var djup, og i hola var mykje myrvatn og myrgyrme. Dei stakk med vinkelspade opp og ned i myra. Til å spa torv på den måten skal det eit særs handelag til. Ein må spa so rett ned som råd er, men so mykje på skrå at torva fylgjer spada når ein skal lyfta ho opp. Drengen hadde godt handelag og det gikk radigt med spadinga. Presten såg på honom eit bel og so sa han: «Det er jo ingen kunst å spa torv.»

Då drengen sette frå seg spaden og svinga seg burt for å setja til sleden dei brukte til å køyra torvet på plass, tok presten spaden for å prøva. Myra var fast, so han måtte taka hardt i for å få spada ned, men han hadde ikkje rette handelaget, og spada skar ut so presten gjekk på hovudet i myrgyrma.

Våt og skiten over heile kroppen kom han oppatt og tok på heimveg. Han tok til å kle av seg og hivde frå seg dei skitne kleda etter kvart.

Om eit bel kom prestefrua og tok saman kleda.

Presten prøvde visst ikkje å spa torv oftare.

Presten Wraaman hadde gode talegåver, og hadde alltid noko å gi åhøyrarane. Han var den store forkynnar som folk gjerne ville høyra; samtidig som han var ein myndig herre.

Gjetordet om han for vide i kring, og folk reiste lange vegar for å høyra han preika.
Ein gong det skulle vera gudsteneste i Hareidkyrkja, var det kome folk frå Ålesund for å høyra han preika. Dei hadde kome med robåt. Det var ikkje likare far den tida. Dei var tidleg ute for å sikra seg plass i kyrkja, som alltid var stapp full når Wraamann skulle tala. Det var regnver, og medan dei venta på at gudstenesta skulle ta til, tok dei seg inn i «Prestestova». Då presten kom, fann han «Prestestova» full av «kondisjonerte». Dei helste på presten og sa at dei var komne for å «bivåna» gudstenesta, men at dei hadde teke inn her for skuld regnveret.
Presten såg skarpt på dei og sa: «Her er ingen Noas ark. Der er kirken», og han peika mot kyrkja.

Det er vel uturvande å seia at dei var snare på dør.

Hjå presten i Dimnasund tente ein gong ein ung gut som var særs flink og snar til å slå. Men guten hadde eit lyte, han brukte å sove frampå om morgonane. Dei andre tenarane stod opp og gjekk på arbeid, men han la seg til å sova vidare.

Dette mislikte dei andre, og klaga til presten. Presten meinte at dette skulle det verta ei råd med. Dei kunne berre gå på arbeid, så skulle han få guten på føtene.

Dei så gjorde. Det var i slåttonna dette. Dei andre stod opp til vanleg tid og gjekk på arbeid, men guten, han låg att og sov. Dei tok til å slå, men sette att ein høveleg teig åt guten.

Så gjekk presten opp og skulle vekka guten. Guten låg på harstovelofta. Presten kom inn til han, slær døra hardt attpå veggen: «Sover du ennå, se til at få dem opp fort», sa presten.

«Berre bi til eg fær kle på meg», svara guten og bykste fram på golvet, spildrande naken. Han låg skjortenaken. Presten vart blyg og var snar til å lata att døra og koma seg ut der i frå.

Då presten var vekk, la guten seg oppi senga att og sov vidare, men når det leid frampå morgonen, stod han opp og gjekk på slåtteteigen. Dei andre hadde alt slege mykje, og hans teig stod att. Men guten var snar til å slå, og han var godt utkvild. Det varde difor ikkje so lenge før han hadde nådd att dei andre.

Leid fram mot middag kom presten for å sjå korleis det gjekk med arbeidet. Då hadde guten slege frå seg teigen sin og sat og kvilte seg, men dei andre hadde enno mykje att av sine teigar: «Nu kan du se, når du står tidleg opp», sa presten. Guten berre flirte.

Kanskje er det noko i det dei gamle sa: «Du gjer mest den dagen du forsøv deg».

Frans Hatløy var jekteskipper og siglde ofte til Bergen. Det var fiendskap mellom Frans og presten, og dei freista å seia eit spitord når det høvde så. Eg må også legga til at Frans hadde raudt hår. Ein gong Frans nett var komen att frå Bergen, høvde det at presten gjekk fram om han på veg til kyrkje. Då sa presten: «Nu Frans, var det god pris på de røde reveskinnene i Bergen denne gangen»? «Å, nei du», svara Frans, «Det var ikkje så god pris på dei som det var på dei svarte med kvit ring kring halsen». Presten gjekk sin veg vidare.