Flø ved hundreårsskiftet

Geografisk skildring

Flø ligg langs den nordvestre kanten av Hareidlandet, ei mils veg frå Ulsteinvik sentrum. Bygda ligg på det som i geografien blir kalla strandflata. Dette er eit fenomen som er kjent frå heile kysten. Strandflata har vorte danna under istida. Denne flata er frå 200 til 500 meter brei og går opp til førti meter over havflata. Bygda er såleis flat og lett i drift og jordbruksbygd.

Jorda er dels lett og fin sandjord, dels myrjord. På langs går ein jordrygg, rinden, og på den eine sida, mot fjellet, er det mest myr, på hi sida er det sandjord. I dag dyrkar bøndene mykje gulrøter her. Den delen av strandflata som høver til jordbruk strekkjer seg over om lag tre kilometer.

Bak bygda lyftar bakkane seg opp mot fjellet som går rett opp til mellom 450 og 500 meter over havet. Innover ligg fjellet med dalar, vatn og elvar. Fjellet er for det meste snautt, berre i nokre dalsider finnst det skog, ellers rår lyng og eine grunnen.

Det må ha budd folk på Flø i lange tider. Gravhaugane fortel at her var folk for tusen år sidan. Truleg var staden folkesett mykje tidlegare. Jorda er god, og havet utanfor er rikt på fisk. Før trålen og snurpenota kom var her truleg enda meir fisk i havet.

Bygda ligg utsett til for ver og vind. Nokre få holmar greier ikkje å hindre nordvestbåra i å stå på med full tyngde. Om vinteren gir sørvesten mildver, om sommaren fjernar nordavinden all varmen frå sola.

Veg

I eldre tider har sjøen vore det viktigaste sambandsleddet mellom folk ved kysten. Sidan vart dette for tungvint, det var enklare med hest og kjerre.

Ingbert var ikkje sikker på når vegen vart bygd. Han kunne ikkje seie sikkert om vegen gjennom Fløstranda var der då dei tok til å byggje moloen, i 1875. Men han nemnde at det var veg til Ulsteinvik i 1878, så vegen må truleg vere bygd før det.

Det var bøndene på Flø som bygde vegen. Alle fløkarane hadde forplikta seg til å vere med å byggje denne vegen, og å gje fri grunn til slik veg. Gardbrukarane på Ulstein var svært harme over at fløfolket skulle leggje veg over jorda deira, helst ville dei ha hogge hovudet av dei, fortalde Ingbert.

Bøndene på Flø var ansvarlege for vedlikehaldet av vegane også. Dei delte vegen inn i roder, etter skyld. Den gardbrukaren som hadde mest jord fekk det lengste vegstykket å ta vare på.

Dei bytte av og til på desse rodene, slik at ein gard ikkje støtt hadde det same vegstykket å stelle.

Telefon

I tida rundt 1910 vart aksjeselskapet «Flø-Ulstein Telefonsamlag» skipa. Det vart då
lagd ei telefonline til Flø, og handelsmannen, Gideon Kleiven, installerte telefon. Det var lenge den einaste telefonen i bygda.

Post

Då hamnearbeidarane begynte, fekk Gullik-Ola arbeidet med å bere borane til og frå arbeidet. Dessutan skulle han hente posten ein gong i veka. Dette arbeidet heldt han fram med sidan også. Han hadde dessutan arbeidet med å bringe posten ut til fyrvaktarane på Grasøyane fyr.

Det var ikkje alltid så greitt å sigle dei fem-seks kilometerane ut til Grasøya. Ein julaftan var vinden sydleg og nokså sterk. Gullik-Ola hadde vore ut til fyrvaktaren, som skal ha heitt Berge, med posten. Men då han siglde oppatt, greidde han ikkje å halde nok opp mot vinden og dreiv for langt nordover. Han Ola skjøna at å ro langs med land mot vinden, ikkje ville gå bra. Og i det det tok til å mørkne måtte han snu mot Grasøya igjen. Folk som hadde fylgt han med augo ifrå land trudde dei såg han Gullik­Ola for siste gong. Men han klarde å treffe Grasøyane, men gjekk opp steinfjøra nordafor støa. Han tok postskrinet på herdane og fekk kave seg i land, men båten vart knust til pinneved. Fyrvaktaren trudde visst det var ein fóring som kom, men han Gullik-Ola kom seg no i hus.

Han måtte vere nokre dagar hos fyrvaktaren før han kunne bli sett i land. Folk som møtte han då spurde: «ka du vilda gjort viss du hadde sigla forbi Grasøyane då, Ola?» «Ej hadde no fyra å gå ette»«, svara han Ola. Der er ingen fyrar når du kjem utanom Grasøyane, men han meinte vel at det ikkje var nødvendig å sigle forbi når han kunne sjå fyren, sjølv om vinden var hard.

Handelen i bygdene kring hundreårsskiftet var ikkje stor. Folk trong ikkje så mykje, og dei skaffa seg det meste sjølve. Servicenæringane var lite utbygde. Skulle noko kjøpast, kunne dei gjere det når dei var i Vik eller i bya. Men ellers fór det folk rundt i bygdene og kjøpte og selde varer av alle slag.

Skreppehandlarane var helst folk austfrå som gjekk rundt med skreppa på ryggen, fylt av kramvarer. Det var småting dei selde, som alle slags næler og pynteband.

Hestehandlarar var det tydelegvis mange av. Ingbert fortalde at han hadde ein stor og sterk hest ein gong. Denne hesten ville mange kjøpe,

– Hestehandlarane slang så lenge på garden at eg vart skita lei dei, eg hadde mest lyst å bruka staumen på dei. Jau, det var nok hestehandlarar, det var så det berre hauga seg, nesten kvar dag rak dei her.

– Hestehandlarane var av alle slag, herifrå var mange, og dei kom frå Romsdal og frå Nordfjord. Dei selde, kjøpte og bytte hestar, og levde av det, sjølv om mange hadde gard ved sida.

– Splent for her støtt og idele, fortel han.

Dei kom ofte i store fylgje, heile familiar. Dei tigga kjøt, ull, poteter og andre matvarer. Fekk dei, vart dei velsigna, fekk dei ikkje, lyste dei forbanninga over deg og heile ditt hus. Dessutan ville dei gjerne ha husrom, og dei var ikkje særleg reinslege, så dei var lite velsedde blant folk. Det vanlege var at dei tigga. Men så vart tigging forbode, og då tok dei til å selje ymse småting.

Ein gong kom ein av fantane bort til lngbert som arbeidde ute på marka og ville selje ei klokke for 85 kroner. Nei, han hadde klokke alt så det var det ikkje snakk om. Fyren stod ei stund. Ja, han få henne for 60 kroner. Nei, han måtte slå ned minst halvparten viss det skulle verte nokon handel! Men då gjekk karen sin veg. Jau, om kvelden kom han att og då måtte han selje denne klokka, for han var heilt pengelens. Jau, enden vart at han fekk selje klokka for 45 kroner. Men då måtte han få ei bøtte poteter i tillegg, meinte splenten. Jau, det fekk han då.

Sidan minka det med slike omstreifarar, dei kom mest enkeltvis, men heilt fram på midten av 1950-talet hadde bygda vitjing av desse folka.

Rundt 1910 fekk bygda for første gong eiga forretning. Før den tid vart det vesle dei trong oftast kjøpt i Vik. Gullik-Ola brukte å kjøpe gjær åt heile bygda. Kvar mann kjøpte gjerne for tre eller fem øre i gongen.

Skomakar

Ingbert kunne ikkje minnast at skomakarane fór rundt i bygdene og på gardane og sydde skor.

Men det trongst ikkje heller. Kvar mann var sin eigen skomakar. Han hadde ei samling lestar, og då kunne han sy skor både åt seg og borna. Ingbert trur framleis han vil kunne sy skor, men no er det for vanskeleg å få tak i ler, og han har lite tid til slikt også.

Skreddar

Men han hugsar derimot at skreddaren, han Skreddar-Lars, fór rundt på gardane og spurde om nokon hadde arbeid. Han hadde med seg symaskin sjølv.

Smedar

Men smedar har her ikkje vore anna enn då dei bygde hamna. Då var her to smier. Ein stad heiter framleis «Smieteigen» fordi smia stod der. Sidan var det rett nok ein kar, Ekre-Knut-Eljas, han hadde som ei lita smie, og han var flink med hendene, men retteleg smed var han ikkje.

Det var ikkje alltid så rart med levemåten i det førre århundret. Dei fleste på Flø hadde levemåten. Ja, på Ytreflø skal det ha vore nesten velstand i høve til bygdene ikring. Det var særleg på grunn av dei gode kornåkrane. I dårlege år kunne folk frå Brandal få kjøpe seg såkorn her. Men lenger inne, på Roppene, var det ikkje alltid like greitt. Jorda var magrare og sola nådde ikkje desse gardsbruka ei lang stund om dagen. Her var det rein naud ofte.

Heller ikkje fisket var sikkert. Ein mann var ferdig med torskefisket, då fekk han det han hadde «i ei knipe». Det er mindre enn ei halvkasse! Slik fangst gav ikkje stor velstand. Men om det slo feil på eit felt, hadde han alltids noko anna å leve av. Næringsgrunnlaget var allsidig, det skulle noko til at både fiske og jordbruk slo feil samtidig. Difor kunne ein unngå dei store katastrofene. Men det var nok ofte smått.

Av luksusvarer er vel tobakk og brennevin det einaste å nemne i matvegen. Dei fleste karane togg skrå. Røyking var ikkje så alminneleg, men det var fleire som hadde pipe. Skråtygging var eit fælt griseri. Støtt gjekk dei rundt og spytta. Ikkje ein gong i kyrkja eller på møte kunne dei halde opp å tygge. Difor måtte ein ha spyttebakkar over alt, for ellers spytta dei på golvet.

Brennevin kjøpte dei til særlege høgtider, slik som i bryllaup. Då måtte ein ha, for det var vanleg at gjestane skulle ha med seg ei flaske når dei for heim frå bryllaupet tredje dagen. Til eit bryllaup kunne dei kjøpe til dømes ein kagge brennevin og eit anker konjakk. Dessutan bryggja dei sjølve fire-fem tønner øl.

Øl bryggja dei dessutan fast to gonger i året: til slåtten og til jul. Negard-Hans brukte åta den første veka i slåtten til å drikke opp ølet: Når dei andre begynte å slå, tok han til med drikkinga.

Denne veka var han jamt full. Siste dagen heiste han eit flagg, ein sekk e.l. Dagen etter begynte han slåtten, og han var ein kraftig kar og flink å arbeide. Som regel nådde han igjen dei andre endå dei hadde 7-8 dagars forsprang.

Maten var ellers mykje flatbrød. Dei baka havreflatbrød to dagar vår og haust. Dersom dei blanda flatbrødmolar og skyr fekk dei det dei kalla soppe. Ellers gjekk det mykje fisk, og litt kjøt hadde dei også.

I slåtten starta dei dagen i fem-tida, då åt dei alltid eit lite måltid, «lisje­midmorgås». Så, i åtte-halvnitida, då åt dei midmorgås. Middag var klokka tolv. Vanleg mat var fisk, poteter og byggmjølsupe. I fem­tida åt dei non, då åt dei gjerne soppe. Potetkake var ein annan vanleg matsort. Og til kveldsmat var det alltid byggmjølsgraut.

Det må ha vore omgangsskule her på Flø til fram i 1870-åra då det første skulehuset vart bygd. Dette brann ned i 1900, og i 1901 bygde dei så det huset som står no. Årsaken til at det første huset brann skal ha vore at ein gutongje smaug seg opp på loftet for å røykje i middagsykta medan læraren var heime for å ete.

Lærarane i gamal tid forstod ellers godt å sette seg i respekt. Han Gamle-Nils fortalde at læraren var så sint at Nilsen tok på seg to vadmålsjakker for å ta imot slaga hans kvita-Johan!

Ski var ikkje uvanleg, fortalde Ingbert. Ungane brukte ski også før hans tid. Dei første skiene han hadde, laga faren av tønnestavar. Men i 1910 fekk faren ein kar til å lage skikkelege ski åt han, desse kosta Ingbert ei krone.

Det var berre ungane som gjekk på ski. I fisket var det ingen som hadde tid og krefter til skiturar, og alle som var nokolunde vaksne dreiv fiskje. Men gutungane rende seg mykje på ski opp i bakkane, så mykje på fjella vart det ikkje for desse karane. Men frå sin eigen ungdom veit Ingbert at han var i alle fall to gangar på Snellelia. I dag går ein nokolunde sprek ungdom på Snellelia minst fire-fem gonger, det er knapt to timar å gå.

Men fem gonger på Snellelia på ein vinter var alt for mykje når ein trong tida til å kvile ut.

Skeiser var det også vanleg å bruke blant ungdommen før, kanskje meir enn no. Myrene var ikkje dyrka, og dei mange vasshølane fraus litt til. Dei fleste hadde kjøpt is-skeiser av jarn. På sløyden laga dei seg snøskeiser av tre med jarnbeslag på.

Dans var ikkje så vanleg då Ingbert var ung. Det var synd å danse, men dei lurte seg no til å ta ein dans i eit naust av og til. I bryllaup brukte dei å ha dans.

Det har eksistert mange slags lagsarbeid gjennom tidene. Men samarbeidet var nok skralt, for dei kom ofte i vegen for kvarandre og laga splid og rot.

Det fyrste var Norsk Misjons­selskap si misjonsforeining i tida før hundreårsskiftet. Men med tida vart desse møta for lettsindige for somme, og dei skilde seg då ut og skipa Kinaforbundet.

Å gå på andre møte enn forbundet sine vart sett på som synd, altså sterkt frårådd. Den unge misjonsforeining var også danna før hundreårsskiftet. Denne fekk oppslutning frå omtrent all ungdommen og av somme eldre. Men så kom losjen og skapte forvirring.

Losjen vart danna kring 1912-13 og fekk dei fleste ungdommane med seg. Dei som ikkje vart med vart sedde ned på av bygdefolket. Losjen tok folk ifrå ungdomsforeininga som gjekk tilbake. Til slutt ordna dei det slik at dei hadde møta sine annakvar helg. Då kunne ungdommen vere med på begge.

Ulstein og Hareid hadde, som no, lensmann i lag. Den første Ingbert kan minnast heitte Landmark og budde på Brandal. Den neste, Årø, bygde seg hus på Hofset.

Lensmannen hadde mange ulike oppgåver. Han heldt orden og sytte for at alle fekk retten sin. Han kravde inn jordskatt, ordna dødsbo og tvangsauksjonar. Dessutan var han vegoppsynsmann. I tillegg til løna si hadde lensmannen gebyr for alle tenester.

Det varde ikkje lenge før det kom lækjar til kommuna. Folk trang han ikkje, det var ingen som tykte dei hadde råd til slikt.

Folk vart fort utslitne, og døydde tidleg utan doktor. Lækjarane var dessutan ansett for å vere heller dårlege og folk visste råder for dei vanlege sjukdommane sjølve. Dersom nokon ein sjeldan gong fekk ein uvanleg sjukdom, ja, då var det ingen ting å gjere med det, berre la det stå til og vone at Vårherre ordna alt til det beste.

Presten budde lenge i Dimnasund før han flytta til Vik. Det kan ha vore kring 1910. Også presten var sams for Ulstein og Hareid. Ja, ordninga var slik at dei som budde på Vartdal måtte gå for presten i Dimnasund der han budde og gav undervisning. Denne ordninga vart det slutt på, men ho stod nok ved lag fram mot hundreårsskiftet.

I den fyrste tida stod kyrkja ute på Ulstein. Der stod først ei gammal steinkyrkje, men henne øydelagde lynet, og ei trekyrkje vart bygd.

I 1878 vart denne kyrkja flytta til Vik, der ho står no. Dei som ville gå til kyrkje kvar søndag måtte ofte gå over til Hareid, for presten veksla mellom kyrkjene i soknet. Men det var spreke folk, og ingen såg nok stormerkeleg i det å gå to mil kvar veg til kyrkje.

Folk trudde på huldra på midten av 1800-talet. Dei var like så sikre på at dette underjordiske folket eksisterte som på Vårherre, og dei fleste trudde på han.

Huldrefolket brukte å låne båtane om natta for å fiske. Når dei kom heim att og hadde sett på plass båtane, bar dei fiskekassene langs fjøra, opp langs Storelva eit par hundre meter, og inn i Huldrehaugen. Denne staden vert i dag berre kalla Haugen, sjølv om det ikkje er mykje haug att.

Ein 13-14 år gammal tausunge var ein dag ute i marka og gjette sauer, fortalde Ingbert. Dette var ein juledag i 1840-åra. Då fekk ho auge på eit fint sølvfat borte med Skjonaberget. Ho torde ikkje røyve fatet, for ho var redd huldra ville ta henne. Ho sprang ned att til garden etter vakse folk. Men då dei kom og skulle ta dette vakre fatet, var det vekk. Jenta, som heitte Else, fortalde sidan om dette, og ho var sikker på at ho såg rett, det låg verkeleg eit sølvfat der!

Foringen var noko anna. Det var folk som hadde kome vekk på sjøen og som gjekk igjen.

Ein gong før hamna vart bygd var karane ute og styrte med noko i åttringane. Med seg hadde dei to leigdemenn. Fløkarane ville ha ein tur i land, medan dei to leigdemennene vart igjen om bord.

Medan dei var vekke small det så hardt i nordvesten at karane ikkje greidde å kome seg ut i åttringen. Dei to leigdemennene var lite sjøvane og vart redde. Til slutt tok dei øksa og kutta rubben, medan fløkarane stod hjelpelause i fjøra og såg på utan å kunne hindra dei. Båten rak opp i steinfjøra og velta. Begge leigdemennene sette livet til.

I mange år kunne folket på Indrefløgarden høyre naudropa frå dei to som var omkomne, særleg når det var vind og stor sjø, slik det var den dagen dei omkom.

Ein annan gong gjekk ein båt rundt utanfor Ytreflø, og her også kunne naudropa høyrest når det bles opp.

Negard-Hans var ein gong ute i fjøra og leitte etter rekved. Han fann då ei skipskiste som nyleg hadde drive i land. Han henta drengen, og ilag greidde dei å få kista heim. Då dei heldt på med det siste stykket opp mot husa, snur Negard-Hans seg og så seier han: «Me må skunde oss, sjå kva so kjeme ette oss!» Han trudde eigaren til kista kom etter han.

Det høyrer vel med til historia at det var ein del pengar i kista. Kor mykje fekk ingen vite, det vesle folk visste hadde dei frå drengen, men pengane skaffa Hans og kjerringa velstand ut si tid. I kista var dessutan ein fin, brun dress. Kva julaftan når «Negeren» hadde smakt på juleølet, tok han på seg denne fine dressen og spankulerte rundt i garden som ein storkar.

Alle desse tre historiene fortel om foringen. Ingebert trudde ikkje så mykje på denne karen, ein høyrer mange lydar i fjøra når det blæs.

Endå mindre viljug er han til å tru på huldra som budde inne i berget. Men han har ofte grunda på kvifor dei gamle trudde så sterkt på dette folket. Hadde dei sett dei, eller på ein anna måte vare i kontakt med dei?

Han Nils var ingen nervøs og skvetten kar. Han klatra i fjellet etter geita betre enn nokon annan. Men han var livande redd huldra.

Båtane

Den eldste båttypen som har vore i bruk fram mot nyare tid, var åttringen. Namnet skriv seg frå at han har åtte årar, dvs. fire årepar.

I den tida var båten ein einsiglar. Han hadde berre eitt segl. Det rakk frå stamnen og att i skuten. Desse båtane kalla dei flatbrennarar. Det er klart at desse båtane var tungvinte. Når dei skulle gå over baut måtte dei ta ned det tunge seglet, bere det ned attom mastra og heise det igjen på hi sida.

I 1890-åra kom møringsbåten. Den hadde gaffelsegl. Det var klyver, fakke, storsegl og mesan. Han hadde heile bord, i motsetnad til sunnmørsåttringen, der borda var skøytte på midten. No gjekk utviklinga fort.

Den første motorbåten kom til Flø i 1907. Det var «Von». Eit par år seinare kom to til, «Reidar» og «Fredheim». Motorane var ikkje store, dei første var på 6-8 hestekrefter.

Reiskapen

Den vanlege fiskereiskapen både til torsk og sild var garnet, fløkarane brukte lite line. Garna batt dei sjølve av kjøpt tråd. Endå tidlegare spann dei torskegarntråd av hamp og tjørebreidde han.

Etter hundreårsskiftet kunne ein gutongje få to kroner for å bitte eit garn på tredve famner. I staden for kuler brukte dei trekavlar. Desse var om lag 40 cm lange, med like lange mellomrom mellom kvar kavle.

Hamna

I 1875 starta bygginga av den moloen som står enno i dag. Då hadde dei drive på og bygt veg til å frakte steinen på i over eit år. Vegen hadde skinner og steinen vart frakta på traller. Med last trilla dei unna bakke, men tilbake måtte dei skuvast. I regnver kunne skinnene bli så våte at det var uråd å bremse trallene, og dei sette av garde så gneistane fauk. Karane som sat på for å skuve opp att måtte bykse av før tralla velta, noko som ofte hende. Her og der var det omkøyrsler der trallene kunne møtast. Over myrane og elva la dei plankebruer.

Ein av fløgardane, Roppene, var i denne tida eigd av ein kar som budde på Sølnør ved Skodje. Det var Ludvig Daae, som var stortingsmann og ei tid statsråd.

Ingbert fortalde at det var denne karen som ordna det slik at Flø fekk hamn. Hadde det ikkje vorte gjort denne gongen, ville det vel aldri ha vorte hamn på Flø. Daae meinte nemleg at bygda låg sentralt til i leia, og med ei god hamn kunne det bli ein ladestad med tida. Han tenkte visst å tene seg rik på heile prosjektet. Han såg seg ut tomter langs med sjøen som han kunne selje etter kvart som staden vaks og trangen til sjøbuder vaks.

Diverre for Ludvig Daae gjekk det aldri slik, hamna vert heller ikkje så god at ho var grunnlag for ein tettstad. Men fløfolket hadde iallfall hamn. Moloen var ferdig om lag ti år etter at arbeidet var begynt.

Oppsigfiske

Når «20. dag-helga» var over, flota dei trerøringane. Då slo dei seg gjerne saman tre mann i kvar båt og dreiv med ei lita garnsetning på ti-femten garn etter torsken, oppsigfiske dei kalla. Fisket gjekk for seg ved Skallen og ut i Djupet.

No dreiv dei sjøen så sant veret var brukande. Dersom det vart for dårleg, var dei i land og stelte med vegna. Dei dreiv på med dette til kyndelsmess.

Storfiskje

Ved Kyndelsmess flota dei åttringane og dreiv etter skreien som kom ved dei tidene.

Mannskapet om bord i åttringen var gjerne sju-åtte mann. Det var to, tre eller fire mann som eigde båten. Dessutan hadde dei med togarnsmenn. Dette var som regel unggutar, av borna i bygda, eller det kunne vere gamle karar som snart skulle slutte. Togarnsmennene heldt to garn. Ei garnsetjing var på 20-25 garn, oftast tre eller fire garn for kvar mann. Dei som heldt så mange garn vart kalla lutamenn. Halvlutingane heldt berre halvparten så mange garn.

Dessutan kunne det vere med eit par leigdamenn. Desse hadde fast hyre for tida frå Kyndelsmess til Marimess. Dei var oftast folk innanfrå fjordane som reiste hit ut på fiskje for å tene pengar. Dei hadde dessutan hus og kost.

Skreifisket begynte utafor Djupet, ute i Hammaren. Etter kvart seig skreien inn for å gyte, og fiskarane fylgde med inn i Søyla. I mars hadde torsken gote frå seg og seig då utover igjen medan fiskarane fylgde etter, ofte heilt fram på sommaren. I dette storfisket dreiv dei kvar dag. Om helga var garna oppe, då det var helgafreding, men viss det var dårleg ver kunne dei verte ståande ute i vekevis.

I vintrane med godt og stabilt ver, frostvintrar, nytta dei Breisund-skjella om morgonen og siglde heilt ut til garna. Om kvelden var det gjerne svartestille og dei måtte ro heilt opp att.

Dei brukte å sigle til lo for duble-enden. Så la dei ned mastra og dreiv nedpå enden med årane ute. Men viss vinden var frisk kunne det hende at dei dreiv klar strenge-enden fordi dei ikkje klarde å styre med årane. Då måtte dei reise den tunge åttringsmastra igjen og krysse opp att åt enden for å prøve på nytt.

Når dei so traff og begynte å hale, var det somme som drog garn medan dei andre rodde og andøvde med årane. Dersom vinden var så hard at dei ikkje klarde å andøve, dreiv dei over garna og det kunne bli ein lei vase.

Ved Marimess reiste leigdemennene heimatt. Skulle dei vere lenger måtte dei ha ekstra betaling, men dei var gjerne gardbrukarar og måtte byrje på våronna. Dei som var igjen slo seg då helst saman og dreiv etter torsken så lenge det var noko å få.

I slutten av april var som regel vinterfisket slutt og dei sette på land åttringane, som stod ute og tørka nokre dagar. Deretter vart dei sette inn i nausta.

Under fisket var det kvinnfolka som stelte fisken. Dei gjorde opp, vaska og salta fisken, som vart lagt ut over molen og turka til klippfisk.

To-garnsmennene merkte den fisken dei fekk på sine garn og salta den ilag med resten. Under fisket merka dei fisken med eit snitt i hovudet. Sidan hogg dei av sporden og salta i lag med resten.

Dei delte fisken i luter. Lutamennene hadde ein lut, halvlutingane ein halv. Dessutan fekk den som heldt ein leigdemann ein ekstra lut. Heldt han to leigdemenn fekk han tre lutar til saman. Leigdemennene skulle ha kronene sine antan dei såg fisk eller ikkje.

I den første tida rodde så kvar mann til Ålesund med treøringen og selde fisken sin. Sidan selde dei fisken til Ulstein Forbrukerforening, då ho vart skipa.

Det var inga sortering av fisken, ingen minstemål denne tida, all fisken vart seld sjølv om han var liten.

Ein mann kunne tene opp i 200 kr. på ein vinter. Det var brutto. I tillegg skulle vegna betalast. Under 1. verdskrigen var fiskeprisane svært gode, og mange tente seg gode pengar desse åra.

Men fram igjennom 20- og 30-åra var prisane svært låge. I 1924 heldt Ingbert åtte garn og tente då 1700 kr brutto.

Lyr og sei var det ingen som ville ha denne tida. Dei gjekk ofte rundt i byen med slede eller kjelke og selde. Prisen for storsei var 25 øre stykket.

Her var tidleg trandamperi. Det første stod på Hopemarka. Det andre, Follestadbua, oppkalla etter ein Follestad på Hareid, stod ute ved moloen. Fiskarane leverte då levra av torsken dit. Trandamperiet vart nedlagt i lag med torskefisket i 30-åra.

Sild

I tida før hundreårsskiftet var ikkje sildefisket på langt nær så viktig som torskefisket, og det var ikkje alle som var med på det. Til dette fisket nytta dei ikkje åttringen. Dei som var på silda leigde dekksbåtar. Dei hadde ikkje motor.

Silda kom tidleg, ikring vinterdag, og dei tok henne på Svinøyhavet. Og av og til fór dei Kristiansund på sildefisket. Dei dreiv fisket med drivgarn. Silda leverte dei i Fosnavåg eller i Ålesund til salting.

Ut etter åra kom silda seinare og seinare, heilt til det vart slutt.

Prisane var dårlege. I 20-åra selde dei sild for so lite som to øre pr. hektoliteren. Til samanlikning kan eg nemne at prisen i januar 1974 har vare oppe i 200 kroner for hektoliteren!

Men det var ikkje alle som fekk likt betalt, det var avhengig av tilbod og etterspurnad. Då Storsildlaget vart skipa, betra prisane seg noko, alle fekk iallfall likt betalt.

Storsildlaget vart skipa i 1927. Sildekjøparane ville sprenge laget i starten og ville ikkje kjøpe sild gjennom laget. Heile hamna låg full av båtar, men fiskarane heldt saman, og ingen selde. Til slutt måtte då kjøparane gi etter.

Hummar

Hummarfisket byrja ein gong i siste halvdelen av det 19. hundreåret. Ingbert sa at då faren vart konfirmert i 1876 hadde dei i alle fall teke til å fiske.

Før hadde det ikkje vore nokon avsetnad på hummaren, og prisane var heller ikkje så høge i fyrstninga. Det var om lag 40-50 øre for ein hummar.

Fisket starta om våren og heldt fram til han vart freda, den 10. juli. Ingen dreiv hummarfiske om hausten, då fredingstida var over, heller, difor var det ganske mykje hummar i sjøen den gongen. Ikkje som no, då ein må ha ute nesten hundre teiner dersom du skal ha den minste von om å få fire-fem hummarar på ein dag.

Far til Ingbert fortalde om ein gong nokre karar kom roande til Ålesund med ein del hummar dei ville selje. Men dette var eit par dagar etter at fredinga hadde begynt, og hummaren var ikkje innmeldt slik reglane kravde. Men karane kom i god tru. På kaia vart dei møtte av politiet som ikkje ville la dei sleppe billig frå å selje hummar i fredingstida. Karane vart sende midt ut på Valderøyfjorden der dei måtte kaste ut kvar einaste hummar. Gjorde dei ikkje det, ville dei bli sett i fengsel. Reglane vart strengt handheva.

Den tida var det helst eldre folk som dreiv etter hummaren. Det var ikkje så tungt å ro med teiner langs land som å ro lenger ut etter seien, slik andre gjorde sommarstida.

Fiske om sommaren

Om sommaren, i slåtten, var ein ofte på sjøen om natta med færingen. Det var då sei dei fiska – og som dei selde ein del av også.

Faren til Ingbert tente hos Bysgard-Arne då han var seksten­sytten år gammal. Ilag med han var han ute etter seien kvar natt, og når det lei ut på morgonen rodde dei til Ålesund for å selje fisken.

I fem-seks-tida om morgonen kom dei heim att i Staberget og sette fram båten.

Dei kunne då ta seg to-tre timars søvn. Men dette var rett etter utskiftinga av Ytreflø, og Arne sette då i gang med å hjelpe bygningskarane som bygde husa i Bysgarden.

Heile veka igjennom kvilte han ikkje anna enn ei lita stund etter middag, og då stod på kne og kvilte hovudet på senga. Han stod slik fordi han var redd for å sovne og ikkje vakne i tide.

Natt til søndag kvilte han, men søndag gjekk han til kyrkje, anten til Ulstein, eller over fjella til Hareid.

Ikkje alle var så galne som han Arne, men dei fleste var på sjøen eit par netter i veka, heile slåtten.

Krabbetorsken

Heile hausten fram mot jul var dei ute med færingen etter krabbetorsken, anna den tida dei fekk avlinga i hus.

Ellers var dei på sjøen så sant det var finever. Når det var dårleg ver var dei heime og truska kornet.

Om det var mykje godt ver kunne dei såleis halde på med truskinga og malinga heilt fram til jul.

Fjellfiske

I dei fleste vatna var der fisk, og han var ofte større då enn no i dag. Men dette fisket vart aldri viktig for levemåten, då fisken ikkje var stor nok, og vatna for små til at det var lønt arbeidet.
Men det hende at dei var på fjella, det vart mest etter som dei hadde tid til det. Det var nok borna som var ivrigast, slik som i dag.

Utskifting

Det eldgamle mønsteret med teigblanding og husa for fleire bruk samla i eitt tun finn ein att på Flø og. Flø er delt i fire gardar, nærast Ulsteinvik ligg den minste, Roppen, deretter Indreflø, Midtflø og Ytreflø. Kvar gard er sett saman av fleire bruk, gjerne fem-seks. Før utskiftinga var husa frå alle bruka på garden samla i eitt tun.

Utskiftinga vart ikkje gjennomførd samtidig for alle gardsbruka, men i 1870- og 1880-åra vart alle dei fire gardane utskifte. Då vart dei gamle tuna oppløyste og husa flytta til den jorda kvart bruk fekk tildelt.

Reiskapar, nydyrking

All slått gjekk for seg med langorv og stuttorv. Slåmaskinene kom i bruk like etter hundreårsskiftet, i 1905-06 hadde dei første skaffa seg slåmaskin, og i tida fram mot krigen skaffa dei fleste gardbrukarane seg ei, dei kosta om lag ein hundrelapp.

Ei lita historie kan illustrere korleis slåmaskina vart motteken. Dette må ha vore den første på Flø:

Bernt-Pål og Tolles-Petter hadde kosta på seg ei slåmaskin. Men då dei skulle prøvekøyre, brydde dei seg ikkje om, eller hadde ikkje tid til, å sette føre øyken. Dei ville prøve å drage sjølve, men dei fekk henne ikkje av flekken, utvekslinga var for stor til at dei greidde å drage, difor returnerte dei maskina utan å ha sett hesten føre.

Dei brukte trehorver, leda­horver, med eit ledd på midten. Jarnplogen kom ein gong før 1900, det var Augustin i Vik som smidde dei første.

Tregreipa hadde tre tindar og var lenge i bruk. Stålgreipa kom ikkje før etter 1. verdskrigen. Spagrevet ver ein trespade med jarnbeslag.

Før utskiftinga var det lite eller inga jordbryting, dei same åkrane hadde vore brukte i uminnelege tider. Det var inga vekseldrift, åkrane vart aldri igjensådde, då dei ikkje hadde grasfrø.

Men då kvart gardsbruk vart tildelt eit eige, samanhengande jordstykke, tok nydyrkinga seg opp. Jarnplog og auka kunnskapar om drenering var ei god hjelp i dette arbeidet.

Gardstunet

Alle bruka på garden samla husa i eit tun. Eit anna særtrekk var at det var så mange hus i desse tuna. Kvart bruk hadde nemleg eiga høyløye, kufjøs, sauefjøs og geitefjøs i ein bygning for seg, og i tillegg stova. Gardstunet vart prega av mange små hus.

Dette var lite rasjonelt. Det låg mykje arbeid berre i å bere høyvondlane frå løa og til fjøset.

Men årsaka var at det var vanskeleg og dyrt å byggje så store bygningar at løe, kufjøs, sauefjøs og geitefjøs kom under same tak. Øya er skogfattig, og den store materialen som ville ver nødvendig til bjelkar t. d. vart altfor dyr.

Den gamle røykstova med ljore og grue midt på golvet var i bruk fram på 1800-talet. Mange hadde kanskje desse stovene heilt til utskiftinga. Stova hadde eitt rom, med ein liten gang utafor – «ut i døra».

Trankola var i bruk iallfall fram i 60-70 åra, sidan kom parafinlampen.

I 1917 vart elektrisitetsverket bygt, og tre år etter fekk Flø elektrisitet.

Våronn

Våronna tok gjerne til i slutten av april. Då køyrde dei mold og gjødsel ut på åkrane. All gjødselen gjekk ut på åkrane, marka fekk ingenting. Då det var lite kumøkk, hadde dei på godt med tare, dessutan vart fiskeslogget nytta, det var god gjødsel. Gjødselen og molda la dei i dungar ut over åkrane.

Eit teikn på at molda var så varm at ein kunne starte såinga var at ein såg det rauk av henne. Då kunne ein så. Havre sådde ein sjeldan før mai månad var komen, men ein måtte så før den 5. mai skulle ho mognast. Bygget sådde dei om lag åtte dagar seinare.

Potetene vart sette kring 17. mai.

Etter såing og horving strødde dei godt med tare over. Vart sommaren turr, vart det eit godt år, vart han våt treivst staren i den våte taren og vart ei plage i kornåkrane. Men det var sjeldan uår.

Slåttonn

Slåttonna tok sjeldan fatt før Knut med ljåen. I dag kan ein slå graset ein månad tidlegare.
Alt gras vart turka flatt, det var inga hesjing, slik som med korn, som hadde vore hesja i uminnelege tider. Gras byrja dei å hesje først etter eit par våte somrar kring 1920.

Dei hadde mykje utmarkslått. På garden Indreflø slo dei Grasøya, i Fløstranda og frammed Breifjellet. Tilsvarande var det på dei andre gardane. Dette var særleg før utskiftinga, men Grasøya slo dei fram til 1910-12.

Hausting

Byggen fekk dei skjere i skiftet august-september, havren om lag åtte dagar seinare. Det seinaste Ingbert kan minnast at skjeringa byrja, var den 10. oktober. Det vart gjerne rekna for å vere tidleg haust om alt var i hus ved utgangen av oktober, Kjellsmesse, men ofte var åkrane kvite av snø før dei var ferdige.

Dei selde lite korn, men dei kunne byte med folk frå Hareid mot bjørkaved. Litt gjekk vekk i tidend til prest og ringjar.

Dei truska kornet med tuster og skjedde. Kvart bruk mol om lag to tønner byggmjøl, havre mol dei til flatbrødbaking, det var ellers krøtela som fekk det.

Husdyra

Kvart bruk hadde 4-5 kyr og to-tre kalvar, ti-femten sauer, og dessutan geiter, oftast meir geit enn sau. Dei mjølka ikkje geita, dei heldt henne for kjøtet. Geitehaldet slutta for dei fleste før første verdskrigen. Kvart bruk hadde dessutan gris.

Om sommaren var alle dyra ute i marka. Sau og geit greidde seg på eiga hand, til kyrne hadde dei fjøsar oppe i marka. Også grisen var ute om sommaren. På Indreflø står det eit eldgammalt «grisefjøs». Det er ein nesten meter høg mur med ei diger helle over. Dette syner at Fløfolket hadde gris også i gammal tid.

Salet av kjøt var lite. Ingbert hugsar faren sa ein gong at det gjekk ein ver til «fattigskatt», «no betalar eg ikkje skatten med to kyr eingong!» sa han. Av og til selde dei nokre verskrottar, men ein må vel seie at handelen var liten.

Foret var høy og halm. Dersom det var lite, sleppte dei ut alle dyra ned i fjøra så dei kunne ete tare. Åt kyrne skar dei dessutan tare og hadde varmt vatn på – det var godt for!

Sauen åt taren, men han åt også rått fiskeslag, torskehovud og gamal sild som han fann nede ved nausta. Han var nøysam sauen med, den gongen.

Brenneved

Geita tok alt som kunne bli til ein bjørkaskog før han fekk vekse opp, så til ved måtte dei finne andre råder.

Til sommarsved reiv dei mykje lyng og eine. Dette gjorde og at beitet vart betre, då graset fekk plass å vekse.

Vinterveden var helst torv. Dei hadde så vidt teke til å spa torv då faren til Ingbert var gutongje, i 1870-åra. Elles brukte dei mykje rekved som dei fann i fjøra.

Dette skriftet kan sjølvsagt ikkje gi eit fullgodt og dekkjande bilete av bygda. Dessutan galdt det Ingbert fortalde særskilt den garden der han kom ifrå, Indreflø. Mykje kom difor til å dreie seg om tilhøva her. Men tilhøva var ikkje så ulike at det ikkje skulle kunne gi ei nokolunde rett teikning av livet åt forfedrane våre.