Kvernhuset i Gjerdsbakkane og Dragsundraidet 23. mars 1943

Ingolf Garnes visste truleg at det var planlagt å male korn i kvernhuset i Gjerdsbakkane denne natta. Fleire i bygda hadde sist haust vore med å rigga kverna og ordna vassvegane slik at ho kunne brukast. Demninga oppe i Tjønna var reparert med nytt spjeld; det måtte kamuflerast så ikkje tyskarane oppdaga det. Det var ikkje lov å male korn under krigen, men fleire hadde dyrka korn under dekke av at det var fôr til dyra. Det var mest bygg, men også havre og kveite vart prøvd. Alt matkorn skulle leverast til tyskarane. Likevel hadde fleire ”lurt unna” matkorn som dei ville forsøke å male. Mellom anna folk frå Garnes, Dimnasund og Sundgotane hadde vore med og sett i stand kvernhuset i Gjerdsbakkane.

Kverna her låg utanfor allfarveg og nær skogen som folk i bygda ofte var i for å hente seg brenneved av buskfuru. Såleis hadde dei lagt beredskapsplanar dersom det kom tyskarar eller andre framande til gards når kverna gjekk. Då skulle kverna stoppast, og folket skulle bort i skogen og samle ved. Dei hadde køyrt fram ved med hesten, som låg på marka ved kvernhuset klart til å kappast og buntast. Her var alltid slik aktivitet når kverna gjekk, gjerne var det kvinnfolka som jobba med det, medan dei heldt utkikk nedover vegen om der kom folk opp.

Kvernhuset som var sett i stand, vart denne vinteren brukt fleire gonger; ein var avhengig av passeleg vassføring og mildvêr for å kunne bruke kverna. Om ein måtte stoppe kverna under arbeidet, var det mykje styr å starte den opp igjen. Steinen måtte løftast for å få opp farta, og vassmengda måtte regulerast for å få rett fart.

Det var matmangel, og mjøl var ikkje å få tak i, så dei tok nok sjansar for å få gjennomført dette arbeidet. Fleire andre kverner hadde vorte plomberte av tyskarane, og folk som hadde ansvar for malinga, hadde vorte arresterte. Dette meinte bestefar var dårleg og merkeleg gjort av tyskarane – dei kunne då ikkje meine at dei ved å tvinge folk til hungersnaud kunne vinne folket si tillit og kunne styre landet?

Ingolf Garnes høyrde skotsalvar frå Dragsund om natta og forstod at her kom til å verte mykje aktivitet av tyskarar, truleg hadde han eller naboar vore ut i Gjerdsbakkane med korn som skulle malast dagane før. Han heiv seg på sykkelen, og då han kom ut på Kvalneset, høyrde han kverna i Gjerdsbakkane ”gniksa og hylte noko infernalsk”, som han sa. Han trødde ut gjennom Botnaura i kolande mørker, men stoppa av og til for å lytte om der kom nokon imot. Det kunne vere farleg å treffe tyskarar no, for dei var vel ute og leita etter dei som hadde vore i Dragsund og skote – om dei hadde kome seg vekk då.

Ut på Garshol-leitet fekk han seg nok ein støkk. Han skimta nokon i vegkanten, men tenkte ikkje å stoppe. ”Ken du e?” høyrde han frå skikkelsen. Då forstod han at det ikkje var ein tyskar, for dei brukte å rope ”halt”. Det viste seg å vere Hans Botnen som gjekk og sprang, og som også fekk seg ”ein kjøl” som han sa, då han høyrde sykkelen. ”Eg hadde vore i sauefjøsen, midt i lamminga, veit du, og derfor høyrde eg både skytinga og kverna, og ville ut og seie ifrå”.

Dei var tenkt å gå over sundet, men det var flo sjø, så det var ikkje så enkelt å kome seg over i mørkret. Dei gjekk opp att mot vegen og tenkte å gå rundt hølen, men då dei såg lysa frå ein bil uti Hasund, snudde dei ned att og satsa på å kome seg over sundet. Dei tenkte det kunne vere tyskarar på veg til Dragsund, og då kunne det vere vanskeleg å forklare kvifor dei var ute midt på natta. Det var svarte natta når månen for bak skyene, og Hans var den som kjende steinane over sundet best, så han gjekk først. Han gleid eller trakka feil og gjekk på trynet. Litt betre gjekk det med Ingolf, men begge karane var søkkande gjennomvåte då dei kom over.

Utpå Sundgotane såg dei lys oppi kjellaren hans Joans. Det var Johan som heldt på med noko, og dei la fram kva ærend dei var ute i og spurde om noko tørt på beina. Dei fekk valet mellom å låne kvar sitt støvelpar eller tresko og valde tresko så dei kunne gå seg tørre.

Bernt hadde gått opp i Gjerdsbakkane tidleg på kvelden for å hjelpe til med kverna. Då karane kom opp til kverna, var dei nesten ferdige å male det kornet som var kome på plass. Dei valde å gjere seg ferdig sidan dei var så nær, men då dei høyrde at det hadde vore skyting i Dragsund, vart det bestemt å setje ut vakt nede i bakkane. Hans og Ingolf sat bortpå marka under ein apal og passa på om det kom nokon til gards. ”Det var svarte natta, og ingen gatelys den gongen, så eg veit ikkje kva vi såg etter, men det var vel greitt om det kom bilar”, fortalde Hans, ”for dei hadde no lys då … Vi såg fleire bilar og truleg motorsyklar inne i Botnaura, som køyrde både utover og innover, men ingen kom bortover mot Dimnøya. Trur forresten det var fullmåne når han dukka fram bak skyene. Det som var farleg, var om dei skulle høyre kverna, som bråka fælt, men du veit motorane den gongen bråka også som fy,” sa Hans.

Det vart bestemt å fordele det ferdige mjølet utover bygningane på garden i tilfelle det skulle verte ein rassia frå tyskarane, som var vanleg når okkupantane følte seg trakka på. Ingen visste kva som eigentleg hadde skjedd i Dragsund, men alle forstod at det var noko alvorleg sidan der hadde vore skyting. Det var ikkje vanleg med skyting her i området sjølv om det var krig; enkelt skot til skrekk og åtvaring, men aldri før hadde dei høyrt slik intens skyting som denne natta. Alle var nok litt redde, då dei til og med visste at det dei heldt på med, var strengt forbode.

Mjølsekkene som var oppsamla for fleire dagar på låven, vart fordelt på begge løene, vedhuset, kjellar og til og med i sagskuret. Sekkene vart dekte over med høy, ved og anna passande på staden. Alt vart fjerna frå kvernhuset, og der vart reingjort for mjøl og korn, og kvernsteinen vart bytta ut med reimskiva som vart brukt til drivkraft til treskeverket på låven etc. Vasspjelda vart justert slik at vatnet rann forbi kvennadammen, og Melvin Knotten, som budde i Gjerdsbakkane i periodar på denne tida, vart send opp i Tjønna for å stenge av vatnet. Alt for å skjule at der hadde vore kornmaling. Då dette var unnagjort, var det teke til å lysne av dag.

Utpå dagen etter kom der tyske soldatar som leitte etter engelske kommandosoldatar. Dei fann ingen soldatar og heller ikkje mjølet. Dei var ikkje inn i bustadhusa, men sjekka både kvernhuset, smia, begge fjøsane og løene på gardane, og det var folk dei leitte etter, ikkje mjøl. Ein av dei som snakka litt norsk, fortalde at det var profesjonelle folk dei leita etter, og dei ville aldri gøyme seg inne i husa til folk. Det ville vere altfor opplagt og risikabelt. Men på spørsmål om det var noko spesielt som hadde skjedd, ville han ikkje svare.

Dette var siste gongen kvernhuset i Gjerdsbakkane vart brukt, men tidlegare denne vinteren var det altså brukt fleire gonger, og det vart produsert fleire hundre kilo mjøl, fortalde Bernt Sundgot.

Ulstein Mylne i Hasundstranda hadde elektrisk drift, men den brann i 1941, delar av maskineriet vart då flytta til Saunes, der var Ulstein elektriske mylne i drift i mange år.

Denne forteljinga viser at bygde-samfunna våre vart ramma av krigen, sjølv om her ikkje var så mykje direkte krigshandlingar. Det var dårleg med arbeid, matmangel og rasjonering av det meste av det folk trong i sitt daglege virke. Derfor var tydelegvis samhaldet og solidariteten stor, og folket hjelpte kvarandre. Det var vanleg at born frå familiar som ikkje hadde gardsbruk, vart plasserte ut til familiar som hadde gardsbruk, både for å få mat og stell, men kanskje ikkje minst for å hjelpe til på garden. Dette var elles vanleg både før og etter krigen.

Forteljinga er basert på at Ingolf fortalde om denne hendinga då vi jobba i lag på Kleven på 60-talet. Det vekte nysgjerrigheita på å finne ut meir. Bernt Sundgot viste seg å vite ein del om dette då vi budde med dei i 1976-77, og fortalde også utfyllande om dette og andre hendingar ved seinare høve. Hans Botnen var som pensjonist saman med Johan Røren i Gjerdsbakkane og laga ein husmur i 1978. Han fortalde levande om desse hendingane, og var flink å fortelje. Det var først då at mor Alvhild, som var 23 år i 1943, vart interessert i å fortelje om det som hende rundt kvernhuset denne krigsvinteren. Ho visste ikkje kva som hadde skjedd denne natta, men bestefar fortalde om morgonen at det kanskje ville kome tyskarar i løpet av dagen, for det hadde vore krigshandlingar i Dragsund om natta. Han var bestemt på at ingen måtte seie at kverna hadde vore i bruk til kornmaling, for no var den rigga med reimskiva og ryttarane var sett ut. Ryttarane var pålar med reimskiver på toppen som reima gjekk over – opp til løa til drift av for eksempel treskeverket.

Det var sikkert mange slike hendingar i bygdene våre under krigen, men mykje har nok forsvunne med generasjonen før oss – som ikkje syntest det var noko å snakke om. Dei hadde vel rett, dei ville helst gløyme. Men for oss i ”dessertgenerasjonen” er dette spennande, litt romantisk og ikkje minst må det ha vore dramatisk for dei som opplevde det. Det er ikkje så lenge sidan, kvernhuset står der, Tjønna med demninga og delar av vassvegane ligg der, sundet ligg der og kan passerast tørrskodd på fjøre sjø som den gongen, men ingen går vel der i våre dagar på flo sjø? Kvalneset ligg der, men ingen der har sidan høyrt kverna i Gjerdsbakkane, – i dag er det Gjerdsbakkane som høyrer ”Kvenna” på Kvalneset – steinknusaren.

Kjeldene til denne forteljinga var i sin beste alder i 1943; Bernt ( f.1900) 43 år, Hans (f.1903) 40 år, Ingolf (f.1907) 36 år, Alvhild (f.1920) 23 år, Melvin (f.1922) 21 år.