Har demokratiet ein pris?

Eg skal her dele den same erfaringa som eg har delt med studentane. Det er ei personleg erfaring, men ikkje privat – og den er knytt til far min si historie. Far var krigssiglar. Ikkje at nokon har brydd seg nemneverdig om han og dei om lag 29 999 andre krigssiglarane i Noreg før no. Før dei norske filmproduksjonane Krigsseilerne (2022) og Konvoi (2023) kom med sterke framstillingar av livet på havet – og ikkje minst livet på land etterpå. Mi historie i forteljinga om det norske demokratiet startar der far min si fortlejing sluttar – han døydde då eg var femten. Av kreft og hjartesjukdom.

Han hadde sterkt hjarte, sa legen – men han kunne nok ikkje lenger romme krigstraumene og togna som sprengde kroppen hans etter 40 år med svik, skam og skuld som takk for innsatsen.

Slik lærte eg å kjenne demokratiets pris – om enn til ein langt mindre pris enn den far min betalte. Så kjenner eg så visst urettens sanne ansikt og krigens kostnad i form av utakk og svik, om folkesnakk, og marginalisering, som forteljingane om dei norske krigssiglarane i stort mon rommar.

Mang ein gong har eg tenkt at det vi såg, far min og eg, var smålegheitene. Smålegheiter som trengjer gjennom i samtaler i form av dårleg skjult forakt for far sin manglande funksjonalitet, eller far sin utilslørte periodiske alkoholisme. Så lite veit allvitaren om kor synleg det er. Så mykje såg vi.

Eg snakkar med studentane om dette. Og minner dei om at krigens pris har lange tentaklar. Langt inn i framtida. I neste generasjon, og kanskje også generasjonar deretter. Spør etterkomarar av tyske soldatar.

I dag tenkjer eg ofte på framtidas russarar og israelarar. Dei skal bere skam og skuld for sine leiarars ugjerningar. Eg tenkjer endå meir på dei ukrainske soldatane og alle flyktningane, kvinnene og borna, som ein dag skal heim til sine vengeskotne menn. Krigens tentaklar hyser flengene etter ondskapen i lang, lang tid. Det er smertefullt å vite.

Eg såg fars utilslørte smerte ein laurdag for lenge sidan. Det hadde kome rekommandert post til han. Dilterau og pappapie som eg var, følgde eg han som ei trufast bikkje over alt. På veg inn hagegangen på nordsida av huset greidde han ikkje dy seg – og opna posten. Eg gløymer aldri det eg såg. Brev frå Kongen!! Og medaljar! Det tok nesten pusten frå meg – eg som hadde skrive brev til kong Olav og gratulert han med dagen sidan eg kunne stave. For ein stas! Fars reaksjon hugsar eg enno betre. Han kasta alt saman. I blomsterbedet til mor. Og så gret han. Det hadde eg aldri sett før. Far min gret aldri. Eg kunne ikkje forstå det. Eg var eit barn. Eg skulle fyrst skjøne dette 50 år etter. Lenge etter at han var borte. Dette som kom mellom han og meg og kongen. Korleis kunne han bli sint på eit brev frå Kongen? Det gjer vondt at eg aldri fekk fortalt han at eg skjønar smerten hans. At eg tilgir han for alle vanskane han ikkje klarte å skjerme meg mot. Hans smert vart min, sjølv om den tok ein omveg. Uretten som vart han til del vart også min.

Krigssiglarane si historie vart aldri bearbeidd i dette landet. Den vart ikkje ein gong skriven. Far var glad i Erik Bye – han anerkjente krigssiglarane sin situasjon, og snakka med dei og om dei. Sidan, 70 år etter at krigen var over, når dei fleste av dei kring 30.000 mennene, og nokre kvinner, var borte, publiserte Jon Michelet eit stort epos om forsaking, innsats og urett, som vart desse menneska til del. Og jammen trur eg ikkje at forsvarsminister Anne Grete Strøm-Erichsen på eit tidspunkt prøvde seg på eit «unnskyld» på statens vegne – for døyve øyre. Kva handlar dette sviket om?

Far min seilte i den norske handelsflåten under heile krigen. Han var fangstmann og fiskar og dreiv sesongfiske langs kysten, på Eggja og ved Island, og sel- og kvalfangst ved Grønland. Då krigen braut ut konfiskerte tyskarane dei skipa som låg i norske hamner. Tyskarane fekk såleis hand om kring 15 prosent av den norske flåten; heimeflåten. Uteflåten, den resterande 85 prosent av tonnasjen, vart kontrollert av Nortraship som etablerte administrasjon i London og New York. Dette omfatta organisering av 1000 skip og 25.000 sjøfolk, samt norske sjøfolk på britiske skip.

Norske reiarar miste 430 skip i løpet av krigen, og familiar miste sine søner, fedre og brør. Frå Ulstein sigla omlag 80 sjøfolk. Skipa med eit svært kompetent mannskap var den norske regjeringas viktigaste ressurs i kampen mot fascismen. Kvifor måtte det gå 70 år før nokon sa takk – og unnskyld? Kva handla det dårlege samvitet om?

Norske skip vart omdirigert frå fart i nøytrale farvatn til konvoifart i kampen om Atlanterhavet. For tyskarane var det viktig å stanse ferdselsåra mellom Europa og Amerika sidan våpen, drivstoff og mat kom svoltne og krigsramma europearar til unnsetning. Konvoifart var ein måte å beskytte og gi handelsskipa vern på, ved å la krigsskip føre handelsfartøya som frakta naudsynt proviant. Krigsskipa ga vern mot tyske flyangrep, og sonderte etter ubåt og torpedoar. Dette var, som alle krigar, ein kamp om teknologisk dominans, og krigen i Atlanterhavet var prega av ubåtangrep som eit angstfylt, terroriserande og konstant trugsmål. Nordmenn deltok i invasjonen av Nord-Afrika, Sicilia, det italienske fastlandet og Normandie – jagerskvadronen, marine og brigade i Skottland og 99th Battalion, som var ei amerikansk eining som skulle frigjere Noreg med makt, om naudsynt.

Nokre sigla på Stillehavet, og over 300 norske sjøfolk satt i japanske fangeleirar under umenneskeleg forhold. Ein av dei var John Alme frå Hareid. Han var maskinist om bord i skipet Mut Hok. Skipet hans vart kapra 8. desember 1941 og mannskapet hans vart internert. Han kom seinare i japansk dødsleir i Shanghai og til slutt i ein annan leir i Yokohama. Han vart frigjeven 30. august 1945. Om desse sjøfolka sin fangenskap veit vi at dei gjennomlevde grusomme vilkår med tortur, hardt arbeid og svolt. Vi veit også noko om eit seinare traumatisk sivilt liv som mellom anna handla om at dei vart skulda for å ha svike landet sitt ved å sigle ute under krigen, utan å kjempe her heime. Slikt uverdig folkesnakk var del av etterkrigstidas kvardag for menneske som bar tunge bører. Medan øvrigheita og staten var opptekne av å sole seg i glansen av sigeren saman med «gutta på skauen», fekk desse vingeskotne sjelene sigle sin eigen sjø i lokalsamfunn som var fulle av fordøming. Sviket og utakken fanst på alle nivå

Nortraship vart stifta for å organisere tonnasje, men ikkje minst inntektene som krigsfraktene gav. Organisasjonen vart ikkje avvikla før i 1958, men oppgjera med reiarane for tapt kapital var ikkje ferdig før i 1964. I tillegg til kontora i London og New York hadde Nortraship 13 underkontor, og 50 kontor rundt om i verda. Totalt var dei kring 1000 tilsette. Ved krigsutbrotet vart det etablert eit registreringskontor i London – og alle sjøfolk i uteflåten vart registrerte og pålagt arbeidsplikt. Det var ikkje snakk om å verve seg. Såleis fanst det eit sentralregister over alle sjøfolk og nordmenn i eksil. 12. april, få dagar etter krigsutbrotet, vart alle nordmenn i utlandet pålagt arbeidsplikt, og den som ikkje retta seg etter pålegget måtte ta straffeansvar.

Det var kapteinane om bord som førte mannskapslister med påmønstring og avmønstring og hyre. Innskots- og trekk-kontor i London og New York ordna med trekk og pengesendingar heim via konsulat eller gjennom at rederiet trekte hyre og betalte familien. Etter krigsutbrotet var ikkje dette muleg og familiane heime fekk hjelp frå organisasjonar som Sjømannskontoret og Norske Kvinners Sanitetsforening. Det vart avtalt eit obligatorisk trekk mellom Sjømannsforbundet og Nortraship: skattetrekk, familietrekk og trekk til Sjømennens hjelpefond i Noreg.

Krigen ga Nortraship betydeleg inntekt. Den norske flåten forsynte Storbritannia med mat og krigsmateriell. Kring 40 prosent av oljen som kom til Storbritannia under krigen vart ført på norsk kjøl, og dei allierte var avhengig av desse forsyningane for å kunne oppretthalde den bombinga av Tyskland som la grunnlaget for invasjonen av Normandie. Uteflåtens innsats var svært viktig for å kunne spare flest muleg av landsoldatars liv. Transporten var ikkje gratis, og norske handelsskip sigla inn ei bruttoinntekt på 110 millionar pund, samt at erstatning for norske skip utløyste ein sum på 70 millionar pund. Desse inntektene dekte Londonregjeringas driftsutgifter, forsyningskjøp og gjeldsavdrag i krigsåra, og inntektene førte til at norske myndigheiter kom i ein unik situasjon etter krigen då landet skulle byggjast på nytt. Inntektene var større enn utgiftene, og Nortraship og den norske regjeringa bygde opp ei omfattande behaldning av pund og dollar under krigen. Dette kom det norske styresmakter og det norske samfunnet til gode når alt var over.

Ein slik «sjøbataljon» skulle ha løn, og uretten for norske sjøfolk starta allereie i 1940. Norske hyrer vart betydeleg reduserte sommaren 1940 for at norske sjøfolk ikkje skulle tene meir enn dei allierte. Dette var det britane som dikterte, og norske styresmakter godtok kravet. Mellomlegget vart plassert på hemmeleg «konto». Utan vidare vart løna nedskriven utan diskusjon om kompetansen som norske sjømenn hadde opparbeidd over lang tid. I avtalen mellom norske og britiske styremakter stod det at det skal «krediteres et fond til beste for sjøfolkene etter krigen» og fondet skulle sørge for «forsvarleg bruk av midlane».

Etter krigen vart dette gjort gjeldande, men aktørane som forvalta mynde på vegne av staten, altså oss, syntest ikkje at sjøfolka skulle forvalte eigne midlar sjølve. Pengane måtte styrast. Fleire av innlegga på Stortinget var direkte krenkande for sjøfolka og bar preg av haldningar om at sjøfolka ville sløse vekk pengane om dei fekk dei utbetalt. Sjøfolk organiserte seg og gjekk til rettssak, men tapte i Høgsterett i 1954. Både Stortinget og det norske rettsvesen vedtok at sjømennene ikkje hadde rett på risikotillegget som sjømannsorganisasjonen hadde forhandla fram før krigen. I staden skulle pengane forvaltast av eit fond (oppfatta som overformynderi) som avgjorde kven som hadde mest behov for pengane. Statsreiarlaget Nortraship brukte pengane til nedbetaling av statsgjeld, og løyvde pengar til krigsenker og skadde krigssiglarar. Ikkje før i 1972 fekk krigssiglarane utbetalt 200 kr månaden frå fondet, minus 20 kroner i skatt. For mange var det for seint. Faren min rakk det akkurat, han døydde i 1982, 61 år gamal. 2208 nordmenn døydde i kampen for eit demokratisk Europa, og 952 utanlandske sjøfolk på norske skip. 3000 krigsenker nytte godt av pengar i fondet og resten gjekk til staten. Eg lurer sjølvsagt på kven som vart definerte som krigsinvalidar – far min vart det ikkje, sjølv om det var det han var. Eg var sist i ein syskenflokk på fem, og seinskadane hans gjekk ved sidan av min barndom.

Symptomatisk nok veit eg lite om fars historie. Eg rakk jo aldri å spørje han. Ikkje trur eg at han så gjerne snakka om den heller. Ikkje då – når «nervane» hadde meldt seg. Mor fortalte meg at han forsøkte seg på forteljingar i yngre år. Kompisane frå verftet, bles og kalla det for sjømannsskrøner og løgn. Mor sa at han gav opp. Han lukka forteljingane inne i kroppen, som sidan taut ut i draumar og gjorde han til den nattevandrarane eg hugsar frå barndomen, og som gjorde han tørst på smertelindring. Som fanst i drikk og lite anna. Eg blir så lei meg når eg tenkjer over det uverdige ved at samfunnet avviste hans smerte og devaluerte hans bidrag. Eg kan ikkje tenkje for mykje på det utan å kjenne på ein vreide mot det norske samfunnet si smålege, sjølvgodheit. Emosjonelle responsar på far min sine vegne – slik blir hans smerte min. Derfor er oppgjer kring urett så viktig. Men det krev mot. Som ingen syntest var bryet verdt. Den gong.

Hans tidlege død førte meg til arkivet, som vart min veg inn i hans liv som krigssiglar. Henry Steffenson Urke, fødd 14.10 1922 sigla ute ved krigsutbrotet, 17 år gamal, og kort etter sin 18 årsdag mønstra han på Polaris frå Brandal i desember 1940, ei skute som skulle forlise 16. oktober 1942. Henry var yngste guten i ein syskenflokk på 13. Son av ein av Sunnmøres beste flyndrefiskarar, hadde vore svenn hjå far sin sidan han var sju. Når han var heime, sprang han som avisbod med Vikebladet– berrføtt halve året, inn til Garnes – og dei to øra han hadde i inntekt gjekk til å supplere hushaldet til mora Lovise. Familien hadde det trongt, og hadde fått tildelt kommunens sosialbustad, ei Lånastove ved Vikelva. I 1937 slo nokre av dei vaksne sønene seg saman og hjalp faren med pengar – slik at dei kunne bygge seg eige husvære på Hofset. Dette gav husrom til tre familiar etter krigen. Brørne mine vart fødde der. Så eigde han ikkje mykje i utgangspunktet, far min. Berre sin eigen kropp og helse, si skapande og kreative kraft, sitt uthald og disiplin i arbeid, og eit ukuelege pågangsmot, tilfredsheit og gode humør. Det fanst ingenting han ikkje kunne ordne eller kreere, av ingenting. Eg elska han. Kva slags indre strekkbenk var det som gradvis sprengde kroppen hans?

Strekkbenken, pinebenken, skrekk-benken flytte inn i fars sinn den 16. oktober 1942, like etter 20 årsdagen hans. Polaris var på veg frå Quebec til Baffin Island med 400 fat bensin til det britiske krigsmaskineriet. Særdeles eksplosivt. Ekstremt farleg. Røykeforbod om bord. Polaris vart torpedert eller minesprengt denne dagen. Mannskapet på 17 vart redda, det inkluderte også skipper Peter J. Brandal. Fem av gutane var frå Brandal, tre var frå Ulsteinvik; Paul Lunde, Ragnar Hatlø og far. Under sjøforklaringa vart det klart at årsaka til dei voldsomme eksplosjonane anten var på grunn av ein torpedo eller ein gasseksplosjon. I skipslogg den 16. oktober kunne ein lese at det hadde vore grov sjø, som vart betre når dei kom inn i smulare farvatn. Det var klarvêr, men det byrja etter kvart å snøe. Skuta hadde nyss passert tre isfjell, då det oppstod ein voldsom eksplosjon. Kompasset kjem ut av golvet og treff kapteinen i brystet. Han fell saman, men klarer likevel å blåse i fløyta. Fem mann kom opp av eit hol i dekk. Leidaren var øydelagd. Matrosane var svært tynnkledde. Dei kom seg gjennom flammane på dekk før bensinfata eksploderte med veldige drøn. Mannskapet kom seg i livbåtane. Vanskeleg å sjå skuta fordi det snødde tett. Gutar og menn kom seg vidare med livbåtar til Button Island 17. oktober klokka 19. Tynnkledde, frosne og brannskadde. Halv åtte neste morgon byrja dei å ro og kom til Port Burwell klokka fire. Dei møtte nokre inuittar som ga dei god behandling i inuittkyrkja. Søndag kom eit amerikansk skip langs kysten som dei klarte å praie. Fem av mannskapet var skadde, og desse fekk behandling av skipslegen om bord. Desse fem vart tatt med til Resolution Island. Måndag 19. oktober vart dei henta av korvetten Tahoma, som tok dei til Grønland. 30. oktober vart dei sendt med North King til St. Johns på Nyfundland. Laurits Brandal og Karl Waagen vart att der for vidare behandling. Eg hugsar godt den rare handa til far – høgre handa som ikkje kunne rettast heilt ut frå olbogen og ned. Dessutan hadde han ikkje hårvekst på denne arma. Eg syntest det var så rart. Ein gong forklarte han at handa brann under krigen, og at lækjarane i Halifax hadde tatt hud frå foten og lagt på handa. Han hadde lite hårvekst på kroppen, og ingen på føtene. Eg spurte ikkje meir. Det gjorde systera mi som seinare kunne fortelje meg at handa hans brann opp då han drog ein kamerat ut av flammane på dekk. Ei dysfunksjonell hand og eit arr i sinnet var betalinga for kameratens rett til eit vidare liv. Far klaga aldri over handa. Men han drøymde nok om hendingane om natta. Så lenge han levde. Eg høyrde han vandre.

18. november var det sjøforklaring i Halifax. Henry Steffenson Urke vitna. Han fortalte at han låg og sov forut i skuta, til han vart slengt ut av køya og svimeslått. Han kom til seg sjølv, og kom seg ut på dekk. Straks etter eksplosjonen byrja det å brenne i lugaren der gutane låg og sov, og alle fem fekk brannskadar. To av mannskapet som låg i styrbords køye fekk alvorlege skader. Frå livbåten såg han at ishuda på styrbord side av skuta var riven vekk, og om bord i den amerikanske korvetten Tahoma vart han fortalt at dei hadde uskadeleggjort tre miner før eksplosjonen. Polaris kunne ikkje bergast – den var overtent. Etter dette mønstra far truleg på utanlandske skip fram til 1.7. 1943. Då kan eg igjen finne han i registeret tilbake på norsk skip.

I dag veit vi meir om korleis traume påverkar helsa. Far fekk inga hjelp, ikkje fekk han pengane han hadde krav på heller, fordi staten meinte han kom til å drikke dei opp. Han drakk jo ikkje dei 20 fyrste åra. Det kom seinare når kroppen var sprengd. Før han kom dit hadde han sett seg opp hus på Saunes. Han grov ut tomta mor mi hadde kjøpt for arva pengar, med ein spade – og sidan la han stein på stein mellom middag og midnatt, før han på morgonkvisten i fire-tida la ut på fiske. Blid var han, veldig stolt av kona si, og glad i borna. Så lenge helsa tolte mareritt og nattevandring. I 50-åra vart det by-pass operasjon, og han vart ufør. Han som aldri hadde kjent nokon annan måte å vere i verda på enn å vere i arbeid. Vandringane vart hyppigare og drikkinga tettare. 60 år gamal fekk han kreft og døydde. På 1970-talet fann mor mi nokre tusenlappar gøymt i ei bok. Judaspengane frå Nortraship. Han ville ikkje ha dei, heller. Han avviste den staten som hadde marginalisert han og kollegaane hans – den staten som nekta sjøfolk anerkjenning for den verda dei bidrog til å redde. Vår verd.

Muleg det var oppgjeret etter ex-gratia utbetalinga av kr 180 per månad krigssiglas, innvilga av Stortinget i 1972. Dei skarve tusenlappane kom tretti år for seint.

Staten er utan ansikt – men politikarane og folket som forvalta sine eigne sanningar om krigsveteranane har ansikt. Eg ser dei. Eg synest ikkje det er eit vakkert syn. Krigen kunne berre vinnast ved hjelp av norske sjøfolk, sa Churchill. Norske sjøfolk gjorde for Europa det NATO kan gjere for Ukraina. Sjøfolka forsynte eit krigsmaskineri som skulle verne sitt folk sine rettar – innsatsen var tap av eit kvalitativt godt etterkrigsliv. Far var einsam med sine sorger og traume.

Eg levde med denne einsemda som barn. Den hadde også ein pris for meg. Barn som lever med traumatiserte foreldre er på alerten. Eg lærte meg å følgje med, eg passa på. Drakk han for mykje? La han ut på vandring? Kunne eg legge meg til å sove? Det var anstrengande. Far var min store helt og ein skurk på same tid. Krigen kom i mellom oss, og stal også livskvalitet frå meg. Ungen til han som var ufør og drukkenbolt. Det følgde det lite positiv merksemd med. Barn sansar vaksne sine haldningar. Barn kan lukte motvilje og fordommar. Etter at far døydde var eg sårbar. Eg vaks opp i ei tid då døtrer trengde fedre. Mor hadde låg inntekt, og fekk krigsenkepensjon etter fars død. Var det frå Nortrashipfondet? Det monna ikkje stort og på eit tidspunkt vart denne pensjonen samordna med noko anna i NAV, så pengane forsvann. Skrinn økonomi og lite nettverk ga henne magre livsvilkår og også fleire bekymringar knytt til borna si framtid. Kva var hennar forsakingar?

Då eg vart lærar tenkte eg mykje på desse erfaringane, og forsøkte å omsetje dei til noko godt for dei ungane som var dømde til å krysse min veg. Eg skulle ikkje bli ein slik lærar som ikkje tok vare på borna til dei med mindre overskot. Lærarar sitt sosiale arbeid er å bidra til å utjamne skilnadar, ikkje forsterke. Lærarar er lojale til dei som treng det. Eg lærte om denne kjærleiken av far min. Alt eg kan om kjærleik lærte eg av han. Han var venleg, blid og open, kreativ og løysingsorientert, arbeidsam og disiplinert, og han elska barn og barndomar. Gjennom hans auge såg eg elevane som eg var så heldig å få låne. I det blikket er det plass til alle – til det mangfaldet samfunnet vårt skal romme. Det mangfaldet far veksla sitt gode liv inn mot.

Så deler eg desse forteljingane og erfaringane med studentar som skal møte krigsbarn frå Ukraina, Palestina, Kongo, Sudan og andre krigsherja og terroriserte område. Eg såg desse borna då dei kom frå Sri Lanka og Bosnia. Eg såg mødrene som skulle halde familiar saman, og hjelpe ein hjelpelaus mann. Ein krig har lange tentaklar.

Vi drøftar desse erfaringane, studentane og eg – eg har lånt dei ei fortlejing som dei kan undersøke problemstillinga i lys av. Ei forteljing som også tek inn etterkrigens stemmer, og viser betydninga av mangfaldige perspektiv i historieforteljingar. Barnets perspektiv, kvinners- og partnarars perspektiv i lys av smertene som dei som kjempar har pådratt seg for at vi skal leve frie liv. Fridom føreset mangfaldige samfunn, slik eit ope demokrati inviterer til. Det kan skje at vi må slost for desse verdiane. Då har så visst demokratiet ein pris.