Å vere barn under krigen

Asbjørn Ulstein, også kjend som AU på folkemunne. Han gav seg ut for å vere italienar under krigen for å unngå å bli teken som jøde.

Mor og eg visste nok at far var på verkstaden, så ei usikker stemninga låg over huset. Brått ringde det på gangdøra og ein­kvan banka fælt. Mor opna døra og to tyskarar i full rustning trampa inn i gangen og inn på kjøkenet. Dette var heldigvis på motsett side av huset i høve til radioverkstaden. Tyskarane peika opp i lufta og prata i veg på tysk. Mor trudde dei meinte at der kunne vere gøymt folk på loftet, og sende dei opp loftstrapppa til et lavt og kaldt loft. Like etterpå kom dei ned att og lo godt. Dei forstod at ho hadde misforstått.

Det eigentlege problemet var at det var ei lita glipe i blendingsgardina på kjøkenet. Det var ulov­leg fordi engelske fly kunne sjå oss. Men dette opptrinnet med mor hadde gitt far og heimefrontfolka sårt tiltrengt tid til å berge radioen ut vindauget og ned i mørkret til ein heimefrontgut.

Far gjekk klar denne gongen også, og fekk ein god klem av meg og mor. Arrestasjon og eit liv i fangenskap låg der som ein trussel. Bror til far, Torvald Ulstein, var alt sendt til konsentrasjonsleir i Tyskland, til Buchenwald. Søstera, Hilma, var i Kina som misjonær i krigsåra. Vi visste ikkje noko om korleis det gjekk med henne denne tida.

Vi hadde soveromsvindauge i hus-hjørnet, slik at vi kunne sjå både på gata på framsida av huset og inn gjennom kyrkjegata. Som liten gut kunne eg stå på kne på puffen ved vindauget og følgje med når tyskarane skulle transportere vekk alle radioane dei hadde samla inn og lagra i første etasjen i huset til Ragnvald Ulfstein.

Der kom etter det eg hugsa tre bilar i mørkret, med berre ei stripe med lys frå lyktene. Lyktene var teipa til slik at der skulle vere lite lys frå bilane. Det var vel desse engelske flya dei var redde.

Nokre radioeigarar var meir kreative enn andre. Mellom desse var Magnulf Osnes. Han kom til far og fekk nokre gamle radiodeler. Han tok hol i veggen i eit tilstøytande rom, fekk ut radioen sin og la dei gamle delane i kassa.

Sykkeldelar, og spesielt dekk, var det lite av, så far hadde fleire i arbeid som reparerte syklar. Alt som kunne måtte reparerast.

Onkel Torvald var ein tur heime frå medisinstudiane på universi­tetet i Oslo. Ein tyskar kom med eit øydelagt dekk. Torvald sa at vi ikkje hadde noko å reparere med, men at han skulle gjere sitt beste. Han fann fram eit tjukt tau og la det inn i dekket.

Dette vart slik at sykkelen gjorde eit hopp for kvar gong hjulet gjekk rundt. Då tyskaren sykla i veg, blei dette til stor moro for gjengen som repa­rerte syklar.
Det var også slik at vi hadde utstyr til å legge ny gummi på dekket. Dette blei kalla å vulkanisere. Så far hadde den vanske­lege oppgåva å vurdere kva som kunne reparerast eller om vedkommande kunne få kjøpe nytt, noko som det var streng rasjo­nering på.

Ein skulelærar i bygda var ikkje fornøgd med at dekket kunne reparerast. Han forlanga eit nytt dekk. Då han ikkje fekk det, la han dekket dobbelt og slo far rundt øyrene med dekket. Far var ingen krigar, og blei berre ståande og sjå på han. Denne mannen gjekk store omvegar også mange år etter krigen for ikkje å møte far ansikt til ansikt. Det var ikkje berre lett å ta dei rette vala i slike tider.

Det var nok mange ting og situa­sjonar som kunne verke skremmande på ein liten gut den tida. Særleg dette med fly og flyalarm. Flya for ikkje så fort over himmelen den gongen som i dag. Trusselen blei liksom hengande der. Eg hugsar spesielt enno den tunge mørke duren av eit tungt fly. Dei sa det var ein flybåt, eller eit catalinafly. Eg ser det for meg enno, der det for sørover, over Osneset.

Eg var skikkeleg redd. Det var eg også ein gong mor og eg var på veg til bestemor ute på Osneset, Petterhaugen. Då kom det eit fly. Mor drog meg inn bak eit nypetre med piggar ute i Osnesbrauta. Det var så viktig at dei ikkje såg oss, for det gjekk rykte om at dei kunne finne på utan vidare å skyte på folk. Vi var redde.

Då eg fortalde dette til Svein Holseker her ein dag, kunne han fortelje at det også hadde skjedd. Det var ein gong Ruben Rasmussen (kalla “Stapparen”) var oppe ved demninga på Lisjevatnet at eit fly skaut etter han. Men han kom seg klar ved å gøyme seg innunder demninga som går på skrå utover frå vatnet. Ruben var ein av maskinistane i kraftstasjonen i Ulsteindalen, så han hadde vel eit naturleg ærend opp til demninga.

Eg har også eit vagt minne om at vi ein kveld såg ei svær røyksøyle over Dimnøya. Kan ikkje hugse at dei vaksne nemde kva det var. Men skummelt var det. Seinare veit vi at det var ein svær ammunisjonsbåt som eksploderte i Åramsundet.

På oppsida av det grøne E-verksbygget, som i dag ligg bak rådhuset, var det montert ei sirene, som laga ein uhyggeleg lyd når det var fly i vente. Eg hugsa godt kor vi alle sprang inn til forretningsbygget til onkel Karl, Karl Sundgot, lenger inne i Kyrkjegata kvar gong sirena ula. Bygget hans var ikkje så høgt som i dag, berre ei etasje over kyrkjegata. Men det var bygd av betong, så alle forventa litt sikkerheit der, gjerne mot eventuelle splintar frå bomber.

Eg var som venteleg redd og liten i ein slik situasjon. Men då vi stod som sild i tønne inne i bygget, løfta eg hovudet og såg opp over buksene og til slutt opp til hovudet på bakar Johannes Rasmussen med dei store, kraftige buskete augebrynene. Johannes tygde på eitt eller anna, og stråla ut ro og sindigheit. Dette verka svært beroligende på meg, og den verste redselen forsvann. Ja, eg hugsa det som om det var i går, heile situasjonen gjorde inntrykk.

Ei anna historie eg har høyrt av Louis Sundgot om bombing her i området var slik etter det eg kan hugse:

”Vi var på søndagsskule då det kom bombefly for å bombe nokre fiskebåtar. Det var “Bell” og “Skjervøy”, som låg gøymde i Elvika, litt innanfor der Kleven Verft ligg i dag. Sjølvsagt vart vi redde, men søndagsskule- lærarinna vår, “Luffa”, sa: ”Ver ikkje redde smågutar. Jesus passar på oss”. So stødde ho seg mot døra og heldt den.” Ingen båtar, hus eller folk blei trefte av bombene, berre nokre glasruter blei knuste av lufttrykket.

Etter det eg har forstått, trefte alle bombene eit berg. Folk blei redde og båtane blei flytta bort på andre sida av Dimnøya, ved eit fjell borte i Røyra. Dette fortel at det var høgst rea­listisk at det kunne falle bomber også i vår kommune. Odd Magnus Osnes fortalde at han stod saman med Oskar Røren, som var av den humoristiske typen, og såg at bombene fall.

For Odd Magnus såg flya ut som store fuglar som gjorde sitt “fornødende”. Humoristen Røren sa det slik for kvar bombe som fall, ”Der skeit dei igjen”.

Matforholda

Matforholda under krigen var sikkert ulikt rundt omkring. Dei hadde vel litt meir variert kost dei som hadde større gardar, enn oss som ikkje hadde gard. Den menyen eg kan hugse var fisk, fisk, fisk og graut, graut og atter graut. Fisk var nok sunt, men grauten vart eg ganske lei av, han var grå og tung.

Då far kokte graut rett etter krigen, tenkte eg: ”Graut no igjen.” Men so såg eg at far strauk den på veggen, og la så tapet på veggen. Eg forstod då at det var lim han brukte. Eg var glad då eg slapp å ete han! Men eg tenkte då at det var lim eg måtte ete i krigen. Det var ikkje rart eg syntest det var fælt.

Grautmjølet vart nok male på ulovleg vis på Ivakverna ved Ulsteinelva. Det var restriksjonar på slikt, så dei mol gjerne om natta, når det var dårlig ver og stor vassføring i elva. Eg kan hugse at far tok meg med på ein tur i mørkret. Han sa ikkje kvar vi skulle. Dei var forsiktige med å fortelje slikt, det kunne komme feil folk for øyre. Vi gjekk opp gjennom Kvennavegen. Elva var stor og dura fælt.

Plutseleg for det opp ei dør, eitt veldig lys slo mot meg, og der stod bestefar Iva-Anton. Han verka røseleg stor i det sterke lyset og den lave døra. Lyset var nok berre eit stearinlys. Men på grunn av det stummande mørkret ute, verka det overveldande på meg. Eg fekk sjå kvernsteinen som gjekk rundt og rundt, og mjølet som drysja ut frå steinen. Denne illegale kornmalinga blei eit minne for livet. Det var nok der det einsformige grautmjølet kom frå!

Til jul blei det litt variasjon i kosten, for bestefar gav meg ein sau som skulle være min. Denne sauen gjekk i Ulsteinfjella, sam­an med dei andre Ivasauene. Om våren fekk sauen min lam som vart slakta til jul. Far brukte å slå ei tomt vi hadde på Osnes. Så fekk eg sitje på høylasset heilt ut til Ulstein, der sauen min var.

Det hende også at folk hadde grisar på lur i kjellarar eller uthus. Spesielt hugsa eg då dei skulle slakte ein gris som naboen, John Hasund, hadde. Dei drog han ut frå uthuskjellaren og slakta han. Hyla til grisen var skrem-ande på ein liten gut, som ikkje heilt forstod kva som gjekk føre seg. Så mor drog meg vekk frå vindauget då ho såg eg vart redd.

Ein gong hadde far fått tak i nokre kilo svinekjøt. Dette var som gull verd – nok ulovleg å ha.

Far hadde som nemnt radioverkstad. Han hadde også loddeutstyr. Han laga hermetiske boksar. Blekk fekk han sikkert tak i hos Sverre Kristensen (kalla ”Blekken”) som han var tremenning med.
Mor og far kokte kjøtet og boksane, slik at kjøtet vart hermetisk tatt vare på i boksane. Vi skulle vel gøyme dei til jul. Det var ikkje frysarar den gongen. Hermetikkboksane blei så bygde inn i veggen i trappegangen opp til loftet, så tyskarane ikkje skulle finne dei. Men så kom det ut eit rykte som sa at tyskarane hadde fått eit apparat som kunne finne slikt som var gøymt (kanskje ein slags minesøkar). Far tok då boksane ut av veggen igjen, bygde dei inn under utstillingsvind-auga i butikken, fordi han trudde at det var mindre sannsynleg at dei ville leite der.

Dette viser berre kor verdifull maten var før. Ikkje noko blei kasta. Vi bad alltid før maten, at den skulle verte velsigna og dermed rekke langt. Etter at vi hadde ete, bad vi alltid ei takke-bønn. Det var ikkje sjølvsagt at vi hadde nok mat.

Vi måtte ete det som kom på bordet. Det har nok gjort at eg kan ete nær sagt kva som helst i dag, også graut. Det skal mykje til for at eg kastar ein matrest! Mor og far gav meg nok mat, så eg har aldri svolte, men kosten var nok einsidig, og far sjølv fekk for lite mat. Dette gjekk utover helsa hans. Einsidig, lite mat og stress gav han blant anna magesår. For at han skulle komme seg til igjen, flytta vi inn på Myklebustsætra i Folle­staddalen i Ørsta ein periode. Der kunne vi få så mykje mjølk og smør vi ville.

Eg måtte gå den lange vegen til sætra, medan Inge, bror min, var liten nok til å sitje i ryggsekken til far. Eg har nokre spesielle minne frå sæterlivet. Der var kufjøs i kjellaren på sæt­ra, og vi budde over fjøsen. Golvet var tynt og uisolert, så vi høyrde lett kyrne under oss, ikkje minst når dei rauta om natta. Ei natt blei eg vekt for å sjå ein “slentr”, som far kalla dyret, eller ein oter, eit dyr eg aldri hadde sett før.

Eg hugsa godt der stod ein mann litt nedanfor selet vårt og måla maleri heile dagane, dag etter dag. Eg leika meg rundt føt­ene hans. Han budde i ei hyttte 20-30 meter lenger nede. Det var noko mystisk med denne hytta, for om natta kom det jamnt ein motorsyklist på besøk, med teipa lykt. Berre ei smal stripe lys var å sjå. Det var tydeleg at der måtte være meir folk inne i hytta, men dei kom aldri ut. Etter krigen fekk vi vite at der var motstandsfolk gøymde i hytta, og han som stod og måla kvar dag eigenteleg var ein slags vaktmann.

Opphaldet på sætra hjelpte far godt på veg med helsa. Kanskje var det også viktig med eit avbrekk frå det illegale arbeidet far dreiv. Det hadde nok også sett sitt preg på han.

Som gut var det også nokre personar eg og andre gutar såg opp til. Eg hugsar mor fortalde om Arthur Osnes, for ho hadde tent hos Gustav og Olga, naboane våre. Den natta Arthur rømde til England, besøkte han mor, utan å seie noko om kva som skulle skje, men han hadde hoppa ut eit vindauge som som vende mot heimen vår.

Eg gløymer ikkje den sorga eg såg då Gustav og Olga tok i mot båra med flagget på etter krigen.

Ein annan helt var Olav Osnes, for han køyrde doktorbilen. På den bilen var det ein knottgenerator. Knott-generatoren laga gass, slik at bilen gjekk på gass frå trevirke. Det var lite bensin å få. Eg hugsar at han stoppa ein gong nedanfor huset til John Hasund, for å stake i generatoren og fylle på meir knott.

Leiker hadde vi lite av. Dei vi hadde var gjerne sjølvlaga, dyr av konglar med fyrstikker til føter, ja heile små bondegardar av dyr. Men eg hadde fått ei leike eg sette spesiell stor pris på. Det var ein liten svart bil, ca. 5 cm lang. Han kalla eg “Olavbilen”, etter helten min som køyrde doktorbilen, Olav Osnes. Ein dag var vi på tur i Ulsteindalen. Eg leika med bilen ved å køyre oppe på murane til sauekvia som var der. Så mista eg bilen ned gjennom steinane. Det blei stor sorg. det var den einaste skikkelege leika eg hadde. Dei andre var berre konglar, pinnar og steinar.

Vi var fleire turar for å leite etter bilen, men fann han aldri. I dag er overfloda så stor at ein bil frå eller til ikkje hadde gjort særleg inntrykk.

Sjølvsagt hugsar eg også tyskarane som gjekk i marsjtakt forbi huset vårt. Eg hugsar også E-verksbilen, ”Torå”, når ho hadde brannutrykning med sprøyta på slep. Då ropte vi over oss over den store farta: “Her kjem Tora på to hjul i svingane!” Den tida var det ei voldsom fart, kanskje bortimot 40 km i timen.

Elles så hugsar eg første gongen eg fekk godteri. Det var ein heimefrontmann som heitte Håkon Sandvik. Han kom ofte innom hos far og mor. Han var ven av huset. Det gjorde eit sterkt inntrykk på meg då eg høyrde at denne gode venen min var skoten. Dette skjedde rett etter at krigen var slutt.

Her står Arthur Osnes (omkom under krigen) framfor bilen til foreldra Til venstre for Arthur står mor Olga Osnes.

Etter kvart dukka det opp fleire heimefrontmenn som hadde budd rundt meg utan at eg viss­te det: Josef Ulfstein, Lars Årset med fleire. Dei hadde uniformer og starta arbeidet med å ta kontroll og rydde opp etter tyskarane. Dette vart dei nye heltane for oss gutungane. Vi for ned på Lille­bøverkstaden og fekk saga oss ut tregevær av fjøler. Mødrene våre sydde oss heimefronthuver. Såleis leika vi krigen av oss. Vi marsjerte med geværa over skuldrane og var rettelege heimefrontsoldatar.

Det gjekk opp for meg etterkvart at det var helten min, Olav Osnes, som hadde bygt opp den hemmelege heimefronten i vårt område, så han var nok meir helt enn eg visste då eg døypte bilen min “Olavbilen”. Eg kan også hugse at heimefronten samla saman bilar oppe på skuleplassen. Det var bilar som tyskarane hadde stole frå folket. Så heimefronten hadde nok fleire oppgåver etter krigen. Den store godteridagen då krigen var slutt, var då det låg ein tysk båt på nedsida av kommunekaia. Eg trur dei var her for å desarmere ei mine. Det var i alle fall det som vart sagt. Ho som passa meg og eg var på kaia. Ho løfta opp forkledet sitt slik at det var som ei stor lomme, og tyskarane fylte oppi med godteri. Etterpå vart det sagt at tyskarane prøvde å ”fine seg til”.

Det siste eg vil nemne som gjorde eit svært sterkt inntrykk på meg, var då krigen var slutt, og eg stod på øvste enden av der rådhuset ligg i dag, like ved brua til det vi den gongen kalla ”Kollen­elva”. Det var eit namn vi gutungane brukte på elva som rann ned med Geilneset.

Plutseleg starta begge kyrkje­klokkene å ringe som best dei kunne. Dei ringde samtidig, både den lisje og den store klokka. At dei ringde med begge klokkene samtidig hadde eg aldri høyrt før.

Etter kvart vart vaksenfolket heilt ville. Dei jubla over at krigen var slutt. Dei ropte og jubla og gjekk i fredsmarsj heilt inn til Haddal og ut igjen, sa dei. Den jubelen over fridomen sit sterkt i minnet ennå.

Omsider kom også onkel Torvald frå Tyskland, frå fangeleiren Buchenwald. Han hadde overlevd fordi han var så flink å reparere syklar. Dei gav han litt meir mat av den grunn, så pass at han kunne gå. Då han møtte meg sa han: “her er alt eg eige, du skal få det”, det var ein femkroning, ei formue for meg den gongen. Tante Hilma kom heim frå Kina, og krigen var over for vår familie. Vi var alle i live. Slik var det ikkje i alle familier. Måtte det aldri skje igjen!